Wprowadzenie do wystawy w Senacie w 2011 r.

Jednym z ważniejszych osiągnięć dawnej Rzeczypospolitej był ustrój demokracji szlacheckiej. W czasie, gdy w niemal całej Europie od końca XVI w. poprzez XVII stulecie dominowała władza absolutystyczna, w polsko-litewskim państwie rozkwitały wolności i przywileje szlachty, co pozwoliło zbudować system obywatelskiej reprezentacji z sejmem walnym na czele.

Początki polskiej demokracji sięgają XIII w., kiedy w okresie rozbicia dzielnicowego państwa książęta szukali poparcia dla swojej polityki u możnowładców i rycerzy na lokalnych wiecach. (...) Zgromadzenia te dały początek instytucji sejmiku ziemskiego - organu samorządowego szlachty. Jego rola zaczęła rosnąć w XV w. wraz z rozwojem szlacheckich przywilejów, dzięki którym szlachta zyskała swobody obywatelskie i prawa polityczne.

Kluczowymi przywilejami były jedlneńsko-krakowski z 1430 i 1433 r. (neminem captivabimus) oraz cerekwicko-nieszawski z 1454 r. Pierwszy gwarantował szlachcie nietykalność osobistą i majątkową, a drugi zobowiązywał władcę do uzyskiwania zgody sejmików w sprawie wszczynania wojen i poboru podatków. Od tej pory król musiał konsultować swoją bieżącą politykę ze szlachtą. Nie był w stanie zrobić tego osobiście objeżdżając wszystkie ziemie królestwa, dlatego szlachta zaczęła wybierać swoich przedstawicieli na sejm.

W 1493 r. posłowie szlacheccy utworzyli odrębną reprezentację - izbę poselską. Rada królewska, skupiająca najwyższych dygnitarzy państwa, przerodziła się wówczas w izbę wyższą - senat. Centralne miejsce zajmował nadal król, który aprobował treści uchwał sejmowych. W 1505 r. w konstytucji nihil novi władca zobowiązał się do tego, że nie będzie ustanawiał nowego prawa bez zgody obu izb sejmowych. W tym czasie rozpowszechniła się też nowa nazwa państwa polskiego - Rzeczpospolita. Termin ten nawiązywał do antycznego pojęcia (łac. res publica, tzn. rzecz wspólna). Tym samym Państwo zaczęto utożsamiać z dobrem wspólnym, a nie z osobą panującego, jak to miało miejsce w średniowieczu.

W XVI w. ukształtował się ustrój Rzeczypospolitej. Dzięki aktywności posłów rosło znaczenie sejmu walnego. Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów szlachta zaczęła wybierać władcę bezpośrednio w wolnej elekcji. Polski system polityczny integrował szlachtę różnych narodów, zamieszkujących Rzeczpospolitą. Ważnym wydarzeniem politycznym było zawarcie unii polsko-litewskiej w Lublinie (1569 r.). Szlachta litewska i ruska uzyskała wtedy prawa i przywileje swoich polskich "braci" z Korony. Wolności szlachty obejmowały też sferę religijną, co potwierdziła ustanowiona w 1573 r. konfederacja warszawska, która gwarantowała tolerancję wyznaniową między "rozróżnionymi w wierze". W tym samym czasie w zachodniej Europie toczyły się nadal wojny religijne, czego wyrazem była paryska Noc św. Bartłomieja (1572 r.).

W drugiej połowie XVII w. Rzeczpospolita zaczęła przeżywać kryzys polityczny. Upadek kultury politycznej, walki frakcji magnackich i wypaczenie idei zgody wszystkich przez instytucję liberum veto doprowadziły do głębokiej niewydolności państwa. Kryzys sięgnął dna za panowania saskiej dynastii Wettinów w pierwszej połowie XVIII w. Zmiany przyniosła dopiero epoka stanisławowska, kiedy po I rozbiorze Polski (1772 r.) nie było już wątpliwości co do potrzeby gruntownej reformy państwa. Owocem tych starań stała się pierwsza w nowożytnej Europie ustawa zasadnicza - Konstytucja 3 Maja, wprowadzająca w Rzeczypospolitej ustrój monarchii konstytucyjnej (1791 r.).

Autor tekstu: dr Karol Mazur