Communitas terrae

Dzieje polskiej demokracji szlacheckiej XV-XVIII w.

Communitas terrae, wspólnota ziemska - tak po łacinie, a więc w języku polskich elit politycznych dawnej Rzeczypospolitej zwano stan rycerski, czyli szlachtę. Jej grupą społecznej identyfikacji był przede wszystkim krąg sąsiedzki, czyli szlachta zamieszkująca tzw. ziemię - terytorialną jednostkę administracyjną państwa polskiego, a z czasem polsko-litewskiego. Aspiracje szlacheckie zmierzały do uczestnictwa w decydowaniu o sprawach wewnętrznych państwa, ale także do współdecydowania o jego losach, a więc do udziału w polityce zagranicznej. Rywalizację o władzę prowadziła szlachta z możnowładztwem już od końca XIV w. drogą uzyskiwania przywilejów za cenę poparcia dla królewskich zamierzeń. W II połowie XV w. ukształtowały się ostatecznie podstawy monarchii parlamentarnej, którą stanowił trójstopniowy system reprezentacji ziemskiej: sejmików, sejmów prowincjonalnych i sejmu walnego z udziałem władcy. Proces kształtowania się ustroju parlamentarnego zakończyło uchwalenie na sejmie radomskim w 1505 r. konstytucji Nihil novi, która m. in. gwarantowała szlachcie decydujący głos w najważniejszych sprawach państwowych, wyrażany drogą udziału w sejmikach ziemskich.

Szczególną postacią sejmu walnego był sejm elekcyjny, na którym wybierano od 1573 r. króla polskiego. Wybierano go viritim, czyli przez ogół szlachty, która ściągała na elekcje z najdalszych zakątków Rzeczypospolitej.

System demokracji szlacheckiej funkcjonował mimo sporów i rywalizacji stronnictw dzięki poczuciu odpowiedzialności za państwo w szerokich kręgach szlacheckich. Pierwsze symptomy kryzysu pojawiły się wraz z ogólnym upadkiem znaczenia politycznego Rzeczypospolitej w II poł. XVII w., a związanym z wyniszczającymi ją gospodarczo wojnami. Zubożała średnia i drobna szlachta coraz częściej stawała się klientelą magnatów, którzy zapewniali sobie jej głosy na sejmikach. Oni z kolei byli korumpowani przez wysłanników obcych potęg: Habsburgów, Francji, Rosji, Szwecji. Zrywano sejmy wykorzystując obowiązywanie zasady jednomyślności i prawo każdego posła do wyrażenia liberum veto. Królowie wybrani dzięki obcym naciskom często nie reprezentowali polskiej racji stanu. Próby wyjścia z politycznego i ustrojowego impasu, za jakie należy uznać reformy Sejmu Wielkiego 1788-1792, zostały zniweczone przez obcą interwencję i rozbiór Polski.

Wystawa planszowa prezentowana w lipcu i sierpniu 2009 r. w holu budynku Senatu RP przedstawia dzieje polskiej demokracji szlacheckiej I Rzeczypospolitej. To jedynie z pozoru czasy zamierzchłe, a problem zamknięty. Mechanizmy demokratyczne niezależnie od czasu historycznego działają dobrze lub źle. Wiele zależy od czynników zewnętrznych. Ale zawsze podstawowym czynnikiem pozostają ludzie, ich uczciwość i poczucie odpowiedzialności za wspólne państwo.

Na planszach wykorzystano fotografie obiektów będących w posiadaniu polskich muzeów, archiwów i bibliotek. M. in. skorzystano ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, Biblioteki Narodowej, Biblioteki Sejmowej, Muzeum Narodowego w Warszawie, Poznaniu i Wrocławiu, Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, Muzeum Lubelskiego na Zamku, Muzeum Zamkowego w Malborku i in.