10 kwietnia 2003 r.

WPROWADZENIE

I. FORMY DZIAŁALNOŚCI ORZECZNICZEJ

1. Ogólna charakterystyka

2. Zakres kontroli realizowanej przez Trybunał Konstytucyjny

3. Kontrola prewencyjna konstytucyjności ustaw i umów międzynarodowych

4. Kontrola następcza konstytucyjności ustaw i innych aktów normatywnych

5. Pytanie prawne

6. Skarga konstytucyjna

7. Zasięganie opinii Rady Ministrów

8. Utrata mocy obowiązującej przepisu przed wydaniem orzeczenia

9. Wykładnia ustawy w zgodzie z Konstytucją. Wyroki interpretacyjne

10. Ustalenie innego terminu wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego

12. Sygnalizacja

II. KONTAKTY MIĘDZYNARODOWE I DZIAŁALNOŚĆ POPULARYZATORSKA TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO

1. Kontakty międzynarodowe

2. Działalność popularyzatorska i wydawnicza

CZĘŚĆ DRUGA

I. PAŃSTWO PRAWNE I NIEKTÓRE ZASADY USTROJOWE ORAZ ZWIĄZANA Z NIMI OCHRONA WOLNOŚCI I PRAW

1. Zasada państwa prawnego

2. Zasada praworządności

3. Bezpośrednie stosowanie Konstytucji

4. Obowiązek przestrzegania prawa międzynarodowego wiążącego Rzeczpospolitą Polską

5. Wolność tworzenia i działania partii politycznych

6. Społeczna gospodarka rynkowa

II. KONSTYTUCYJNE WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI

1. Zasada poszanowania godności człowieka

2. Zasada proporcjonalności

3. Zasada równości

4. Ochrona życia

5. Zapewnienie nietykalności osobistej

6. Zasady odpowiedzialności karnej

7. Prawo do sądu

8. Prawo do prywatności

9. Wolność poruszania się i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej

10. Wolność zrzeszania się

11. Prawo dostępu do służby publicznej

12. Prawo dostępu do informacji o działalności organów władzy publicznej

13. Prawo do udziału w referendum

14. Własność i inne prawa majątkowe

15. Wolność pracy

16. Prawo do zabezpieczenia społecznego

17. Prawo do nauki

18. Obowiązek prowadzenia polityki sprzyjającej zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych

19. Obowiązek przestrzegania prawa

III. ŹRÓDŁA PRAWA

1. Konstytucyjność i legalność rozporządzenia

2. Upoważnienie ustawowe do wydania rozporządzenia

3. Akty prawa wewnętrznego

IV. SEJM I SENAT - AUTONOMIA PARLAMENTU

1. Organizacja prac i tryb powoływanie organów Sejmu

2. Stanowienie prawa

V. SAMORZĄD TERYTORIALNY

1. Zasada samodzielności jednostek samorządu terytorialnego

2. Wykonywanie zadań publicznych

VI. FINANSE PUBLICZNE

1. Zasada powszechności opodatkowania

2. Wyłączność ustawowa regulacji podatkowej

3. Względna swoboda władzy ustawodawczej w kształtowaniu systemu podatkowego

4. Charakter ustawy budżetowej

VII. PRZEPISY PRZEJŚCIOWE KONSTYTUCJI

ZAŁĄCZNIKI

1. Informacje statystyczne o sprawach rozpoznanych przez Trybunał Konstytucyjny w 2002 r.

2. Podmioty inicjujące postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawach rozpoznanych w 2002 r.

3. Charakterystyka wyroków Trybunału Konstytucyjnego wydanych w 2002 r.

4. Charakterystyka postanowień o umorzeniu postępowania wydanych przez Trybunał Konstytucyjny w 2002 r.

5. Informacje statystyczne o rozpoznaniu wstępnym skarg konstytucyjnych wniesionych do Trybunału Konstytucyjnego w latach 1997 - 2002.

6. Zdania odrębne do orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego wydanych w 2002 r.

Kompetencje Trybunału Konstytucyjnego określone są w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i ustawie z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej ustawa o TK.). Dopełnieniem tej regulacji prawnej jest Regulamin Trybunału Konstytucyjnego uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego w dniu 22 października 1997 r. (M. P. z 2001 r. Nr 41, poz. 668)

Zgodnie z art. 194 ust. 1 Konstytucji Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów. W 2002 r. Trybunał Konstytucyjny orzekał w składzie: Jerzy Ciemniewski, Teresa Dębowska-Romanowska, Marian Grzybowski, Wiesław Johann, Krzysztof Kolasiński (do 28 maja 2002 r.), Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska, Ewa Łętowska (od 1 czerwca 2002 r.), Andrzej Mączyński - Wiceprezes TK, Marek Mazurkiewicz, Janusz Niemcewicz, Marek Safjan - Prezes TK, Jadwiga Skórzewska-Łosiak, Jerzy Stępień, Mirosław Wyrzykowski, Bohdan Zdziennicki oraz Marian Zdyb.

Trybunał Konstytucyjny w sentencji dwóch wyroków określił konsekwencje dotyczące skutków tych orzeczeń (stwierdzenia nieważności ex tunc) w sprawach podatkowych i daninowych. Odniósł się do zwrotu podatku i opłat pobranych na podstawie niekonstytucyjnego przepisu. W przypadku nadpłaty podatkowej, powstałej w wyniku orzeczenia TK, wskazano na obowiązek utrzymywania państwa za pomocą podatków wynikający z art. 2 Konstytucji zarówno w zakresie zasad państwa prawnego, jak i zasady sprawiedliwości społecznej w relacji do art. 217 i 84 Konstytucji. Sprzeczne zatem z art. 2, art. 7, art. 83 oraz art. 190 ust. 3 i 4 Konstytucji byłoby uznanie, że naruszenie wymagań art. 217 Konstytucji odnoszących się do wyłączności ustawowej przepisów określających obowiązki podatkowe rodzi automatycznie konsekwencje w postaci uznania od początku za niebyłe ukształtowanych już obowiązków. Zasada działania wyroków Trybunału Konstytucyjnego od dnia ich wejścia w życie wywiera inne skutki w odniesieniu do spraw dotyczących nadpłaty podatkowej - czyli stanu, w którym podatnik przestrzegał prawo obowiązujące w momencie wymagalności zobowiązania, inne zaś do stanu, w którym podatnik jedynie powziął wątpliwości co do konstytucyjności obowiązującego wciąż przepisu i uznał to za wystarczającą przesłankę dla odmowy zapłaty podatku (wyrok z 6 marca 2002 r., P 7/00).

Szczególne znaczenie miały sprawy odnoszące się do podstawowych praw i wolności człowieka, w tym prawo do ochrony prywatności i danych osobowych. W sprawie dotyczącej ustawy z dnia 26 września 2002 r. o jednorazowym opodatkowaniu nieujawnionego dochodu oraz o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa i ustawy - Kodeks karny skarbowy Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na wymóg dostatecznej określoności w przepisach podatkowych wynikający z art. 2 w związku z art. 217 Konstytucji oraz zbieg nakładania ciężarów innych niż daniny publiczne w stosunku do prywatności majątkowej (wyrok z 20 listopada 2002 r., K 41/02).

Na podkreślenie zasługuje także problematyka ochrony własności, w tym wyrok z 2 października 2002 r., K 48/01 uznający niezgodność z Konstytucją przepisów ustawy z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, które wprowadzały zasady określania wysokości czynszu w sposób nie pozwalający na pokrycie bieżących kosztów eksploatacji budynków. Problem czynszów był dwukrotnie rozstrzygany przez Trybunał Konstytucyjny w 2000 r. (wyroki: z dnia 12 stycznia 2000 r., P 11/98 i z dnia 10 października 2000 r., P 8/99). Trybunał uznał wówczas za niezgodne z art. 64 w związku z art. 20 i 21 Konstytucji, a także art. 1 Protokołu Nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności przepisy nakładające na właścicieli budynków liczne obowiązki, których wykonanie łączyło się z koniecznością ponoszenia odpowiednich nakładów finansowych, nie mających pokrycia we wpływach z czynszów regulowanych. Konstytucyjna konieczność ochrony praw lokatorów nie może odbywać się na koszt osób fizycznych, będących właścicielami budynków, bo nie tylko na nich ciąży obowiązek solidaryzmu społecznego i pomocy słabszym. W celu umożliwienia ustawodawcy uchwalenia nowych przepisów Trybunał skorzystał wówczas z kompetencji określonej w art. 190 ust. 3 Konstytucji odraczając wejście w życie wyroków do dnia 11 lipca 2001 r. Przepisy ustawy uchwalonej w następstwie ww. orzeczeń, będącej przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie K 48/01 zawierały bardziej restrykcyjne rozwiązania ograniczające prawo własności. Rozstrzygnięcie Trybunału Konstytucyjnego o ich niezgodności z Konstytucją stanowiło konsekwencję zignorowanych przez ustawodawcę treści poprzednich wyroków. Trybunał Konstytucyjny nie zakwestionował granicy 3% wartości odtworzeniowej lokalu mającej obowiązywać do końca 2004 r.

Zakres przedmiotowy kontroli konstytucyjności określony został w Konstytucji oraz w ustawie o Trybunale Konstytucyjnym. Zgodnie z art. 188 Konstytucji do kompetencji Trybunału należy orzekanie w sprawach: zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami oraz zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, a także skargi konstytucyjnej.

Wstępne rozpoznanie wniosku lub skargi konstytucyjnej następuje na posiedzeniu niejawnym przez wyznaczonego przez Prezesa Trybunału sędziego, który zarządzeniem kieruje sprawę do rozpoznania lub wydaje postanowienie o odmowie nadania biegu sprawie. W 2002 r. wydano 121 tego rodzaju postanowień, z czego zdecydowana większość (101) dotyczyła skargi konstytucyjnej. Rozpoznając zażalenia na odmowę nadania biegu wnioskom lub skargom konstytucyjnym, Trybunał wydał 77 postanowień.

Trybunał orzeka w pełnym składzie w sprawach: (a) określonych w art. 25 ust. 1 ustawy o TK, dotyczących zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, (b) z wniosku Prezydenta o stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucją przed jej podpisaniem lub umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją oraz (c) w sprawach o szczególnej zawiłości z inicjatywy Prezesa TK lub wyznaczonego do rozpoznania danej sprawy składu orzekającego. W 2002 r. Trybunał rozstrzygnął w pełnym składzie 17 spraw, wydając 14 wyroków i 3 postanowienia (w tym postanowienie sygnalizacyjne). W pięcioosobowym składzie Trybunał orzeka w sprawach zgodności ustaw albo ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją, a także zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała zgody wyrażonej w ustawie. W 2002 r. Trybunał w takim składzie rozstrzygnął 67 spraw, wydając 41 wyroków i 26 postanowień. W trzyosobowym składzie Trybunał orzeka w sprawach zgodności innych aktów normatywnych z Konstytucją, z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i z ustawami. W 2002 r. Trybunał w takim składzie rozstrzygnął 12 spraw, wydając 6 wyroków i 6 postanowień.

W sprawie K 39/00 (wyrok z 20 lutego 2002 r.), dotyczącej pracowniczych ogrodów działkowych, zdanie odrębne odniesiono do rozstrzygnięcia o niezgodności z Konstytucją przepisów umożliwiających nabycie przez Polski Związek Działkowców prawa użytkowania wieczystego, podczas gdy, jak w zdaniu odrębnym podniesiono, nabycie przez gminy własności gruntów w ramach tzw. komunalizacji było nabyciem pochodnym, a nie pierwotnym.

W sprawie P 7/00 (wyrok z 6 marca 2002 r.) zdanie odrębne odniesiono do części sentencji orzeczenia, w której Trybunał uznał, że wyrok nie stwarza podstawy do zwrotu podatku uiszczonego na podstawie zaskarżonego przepisu, negując fakt, że podatnikom podatku akcyzowego, którzy zapłacili podatek na podstawie przepisu uznanego w następstwie wyroku za niekonstytucyjny, nie przysługuje zwrot nadpłaty podatku.

W sprawie SK 23/01 (wyrok z 16 kwietnia 2002 r.) zdanie odrębne odniesiono do rozstrzygnięcia, w którym za zgodny z Konstytucją uznano przepis warunkujący dokonanie czynności notarialnej od uiszczenia podatku od spadków i darowizn. W zdaniu odrębnym podniesiono, że ograniczenie zawarte w zaskarżonym przepisie nie spełnia przesłanek zawartych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Przedmiotowe ograniczenie nie zapewnia ściągalności podatku i służy jedynie ułatwieniu poboru należności z tytułu podatku spadkowego przez organy skarbowe.

W dwóch sprawach zdania odrębne odniesiono do zakresu poprawek Senatu: w tzw. ustawie "lustracyjnej" (wyrok z 19 czerwca 2002 r., K 11/02 - 4 z.o.) i ordynacji wyborczej do samorządu rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (wyrok z 24 czerwca 2002 r., K 14/02 - 5 z.o.). W zdaniach odrębnych generalnie kwestionowano konstatację, że zakres uchwalonych przez Senat poprawek wykroczył poza materię ustawy uchwalonej przez Sejm. Zwrócono uwagę na fakt, że Konstytucja nie zdefiniowała pojęcia poprawki w procesie legislacyjnym, jak również to, że ani Konstytucja, ani żadna inna ustawa nie definiuje pojęcia "materii ustawy". Sugerowano przewartościowanie bądź ukształtowanie na nowo linii orzeczniczej odnoszącej się do kompetencji Sejmu i Senatu w procesie ustawodawczym, przyjmując jako podstawę wykładni wyłączne brzmienie art. 121 ust. 2 Konstytucji w harmonii z zasadami ustrojowymi wyrażonymi w art. 10 ust. 2 i art. 4 Konstytucji.

W sprawie U 7/01 (wyrok z 2 lipca 2002 r. 6 z.o.) w zdaniach odrębnych odniesiono się głównie do formuły rozstrzygnięcia, że kwestionowane rozporządzenie "nie jest niezgodne z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 a art. 70 ust. 4 Konstytucji", co oznacza brak związku na płaszczyźnie prawnej pomiędzy badanym aktem normatywnym a wzorcem konstytucyjnym. Normy zawarte w art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 70 ust. 4 Konstytucji powinny być rozumiane jako nakaz unormowania warunków udzielania indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów w drodze ustawy.

W sprawie P 19/01 (wyrok z 29 października 2002 r.) odniesiono się do rozstrzygnięcia i uzasadnienia uznając, że niesłusznie pominięto fragment wątpliwości NSA, należało bowiem stwierdzić niekonstytucyjność normy kompetencyjnej w ustawie i normy zawartej w zakwestionowanym przepisie rozporządzenia wydanego na podstawie tej normy kompetencyjnej. Zdania odrębne do postanowienia umarzającego postępowanie (z 1 października 2002 r., P 8/02 - 3 z.o.) odnosiły się do końcowej części uzasadnienia, w którym Trybunał zawarł wywody dotyczące rozstrzygnięcie pytania prawnego.

Wzorcem kontroli zgodności podustawowych przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe w omawianym okresie były normy wyrażone w Konstytucji, umowach międzynarodowych oraz w ustawach. Konstytucyjną podstawę kontroli stanowiły zasady i normy ujęte w przepisach zawartych w różnych rozdziałach Konstytucji. W roku 2002 były nimi w szczególności:

• w rozdziale I, zawierającym regulacje ustrojowe: zasada demokratycznego państwa prawnego (art. 2), zasada praworządności (art. 7), bezpośrednie stosowanie Konstytucji (art. 8 ust. 2), gwarancje wolności tworzenia i działania partii politycznych (art. 11);
• w rozdziale II, zawierającym regulacje dotyczące ochrony wolności i praw człowieka i obywatela, a także określającym jego obowiązki: zasada poszanowania godności człowieka (art. 30), zasada proporcjonalności (art. 31 ust. 3), zasada równego traktowania wszystkich przez władze publiczne i zakazująca dyskryminacji (art. 32), zasada domniemania niewinności (art. 42 ust. 3), dostęp do sądu (art. 45 ust. 1), prawo do prywatności (art. 47), prawo do ochrony danych osobowych, zasada ochrony prawa własności i prawa dziedziczenia (art. 21 i art. 64), wolność zrzeszania się (art. 57 ust. 1), wolność zrzeszania się w związkach zawodowych (art. 59), prawo do informacji o działalności organów władzy publicznej (art. 61), prawo do pracy (art. 66), prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67), obowiązek udzielania pomocy osobom niepełnosprawnym (art. 69), prawo do powszechnego i równego dostępu do wykształcenia (art. 70 ust. 4), obowiązek władzy publicznej do prowadzenia polityki sprzyjającej zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych obywateli (art. 75);
• w rozdziale III, regulującym źródła prawa: warunki wydawania aktów podustawowych powszechnie obowiązujących (art. 92), aktów prawa wewnętrznego (art. 93);
• w rozdziale IV, regulującym problematykę autonomii parlamentu: kompetencje Sejmu i Senatu w procesie prawotwórczym (art. 118 i 119);
• w rozdziale VII, określającym kompetencje samorządu terytorialnego (art. 165, art. 167 i art. 171);
• w rozdziale X, określającym finanse publiczne: obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych (art. 84), wyłączność ustawowa regulacji podatkowej (art. 217) oraz ustawa budżetowa (art. 219);
• w rozdziale XIII zawierającym przepisy przejściowe (art. 239).

W orzecznictwie Trybunału pojawiło się także zagadnienie znaczenia prawa wspólnotowego dla prawa krajowego. Trybunał Konstytucyjny powoływał się na znaczenie poszczególnych regulacji zawartych w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Postanowienia Układu Stowarzyszeniowego zobowiązują Polskę do podjęcia starań w celu zapewnienia zgodności ustawodawstwa polskiego z ustawodawstwem wspólnotowym.

W 2002 r. Trybunał rozpatrzył 210 spraw (w tym 121 na etapie rozpoznania wstępnego), wydając 318 orzeczeń (należy wyjaśnić, że liczba wydanych orzeczeń nie jest tożsama z liczbą spraw, ponieważ w jednej sprawie mogą być wydane dwa lub więcej orzeczeń, np. postanowienie o odmowie nadania biegu i postanowienie o nieuwzględnieniu zażalenia lub wyrok i postanowienie sygnalizacyjne), w tym 61 wyroków (w latach poprzednich wydano odpowiednio: 1997 r. - 11, 1998 r. - 33, 1999 r. - 52, 2000 r. - 52, 2001 r. - 64) i 257 postanowień, w tym 206 w trybie rozpoznania wstępnego. Liczba postanowień wydanych w latach poprzednich kształtuje się następująco: 1998 r. - 181 (w tym 154 w trybie rozpoznania wstępnego), 1999 r. - 182 (w tym 167 w trybie rozpoznania wstępnego), 2000 r. - 377 (w tym 340 w trybie rozpoznania wstępnego), 2001 r. - 322 (w tym 300 w trybie rozpoznania wstępnego). Orzeczenia formalnie kończące sprawę wydawane są jako odrębne rozstrzygnięcia lub zawarte są w sentencji wyroku. W omawianym okresie wydano 51 takich postanowień, w tym 19 zostało zawartych w sentencjach wyroków. Orzeczenia formalnie kończące sprawę często zawierały rozważania merytoryczne, istotne z punktu widzenia określenia zakresu podmiotowego i przedmiotowego spraw rozpatrywanych w poszczególnych trybach kontroli.

Dane statystyczne dotyczące wyroków i postanowień zawarte są w załącznikach - nr 1-4.

Na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, rozstrzygnięto 18 spraw, organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego - 12, ogólnokrajowych organów związków zawodowych i ogólnokrajowych władz organizacji pracodawców i organizacji zawodowych - 20, grupy posłów - 7.

Zgodnie z art. 27 ustawy o TK, w sprawach o zbadanie zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją oraz przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami, poza podmiotami inicjującymi postępowanie przed TK, w postępowaniu uczestniczą: organ, który wydał akt objęty wnioskiem, pytaniem prawnym lub skargą konstytucyjną oraz Prokurator Generalny. Stanowiska wymienionych wyżej uczestników postępowania w odniesieniu do rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego w 2002 r. były zbieżne z rozstrzygnięciem Trybunału Konstytucyjnego w 32 wyrokach. Na uwagę zasługuje fakt, że w 24 wyrokach stwierdzono o zgodności zaskarżonych przepisów z Konstytucją lub ustawami, w 4 wyrokach orzeczono o niezgodności zaskarżonych przepisów, w 4 wyrokach orzeczono w części o zgodności badanych przepisów z Konstytucją, natomiast w części uznano ich niekonstytucyjność. W 14 wyrokach stanowiska Sejmu i Prokuratora Generalnego były rozbieżne z rozstrzygnięciem Trybunału Konstytucyjnego. Spośród wymienionej liczby wyroków, w 1 wyroku orzeczono o zgodności zaskarżonych przepisów z Konstytucją, w 10 wyrokach orzeczono o niezgodności zaskarżonych przepisów z Konstytucją, natomiast w 3 wyrokach uznano w części o zgodności badanych przepisów z Konstytucją a w części uznano ich niekonstytucyjność. W 9 wyrokach stanowisko Sejmu było zbieżne z rozstrzygnięciem Trybunału Konstytucyjnego, natomiast stanowisko Prokuratora Generalnego było rozbieżne. W 3 wyrokach orzeczono o zgodności zaskarżonych przepisów z Konstytucją, w 4 wyrokach orzeczono o niezgodności zaskarżonych przepisów z Konstytucją, natomiast w 2 wyrokach uznano w części o zgodności badanych przepisów z Konstytucją, w części uznano ich niekonstytucyjność. W 5 wyrokach stanowisko Prokuratora Generalnego było zbieżne ze stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego, natomiast stanowisko Sejmu było rozbieżne. W 2 wyrokach orzeczono o zgodności zaskarżonych przepisów z Konstytucją, w 2 wyrokach orzeczono o niezgodności zaskarżonych przepisów z Konstytucją, natomiast w 1 wyroku uznano w części o zgodności badanych przepisów z Konstytucją, w części uznano ich niekonstytucyjność. W 1 wyroku, w którym Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności badanych przepisów z Konstytucją, stanowisko Prezesa Rady Ministrów było rozbieżne z rozstrzygnięciem, natomiast stanowisko Prokuratora Generalnego było zbieżne z rozstrzygnięciem Trybunału Konstytucyjnego. W dwóch rozstrzygnięciach Sejm nie zajął stanowiska (K 29/00 i SK 5/02).

Prawodawca konstytucyjny obejmuje zakresem właściwości Trybunału Konstytucyjnego treści normatywne wyrażane w aktach normatywnych, natomiast nie upoważnia do orzekania o zaniechaniach ustawodawcy nawet, gdyby obowiązek wydania ustawy wynikał z norm konstytucyjnych. Ocena braku unormowań w ustawie obowiązującej jest możliwa w przypadku, gdy budzą one wątpliwości natury konstytucyjnej (postanowienie z 9 lipca 2002 r., K 1/02). Kontrola nie może jednak dotyczyć regulacji pominiętych w akcie podustawowym (wyrok z 2 lipca 2002 r., U 7/01).

Kompetencja do badania zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody Sejmu wyrażonej w ustawie oznacza, że wzorcem kontroli jest umowa ratyfikowana na podstawie zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli dotyczy spraw wymienionych w art. 89 ust. 1 Konstytucji. Jednak art. 89 ust. 1 Konstytucji dotyczy tylko ratyfikacji dokonywanej po wejściu w życie Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. Umowy ratyfikowane przed wejściem w życie nowej Konstytucji mogą natomiast pełnić rolę wzorca kontroli w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, jeżeli dotyczą spraw wymienionych w art. 89 ust. 1 Konstytucji i  zostały opublikowane w Dzienniku Ustaw (wyrok z 26 marca 2002 r., SK 2/01).

Przedmiotem badania zgodności z Konstytucją (art. 188 pkt  3 oraz art. 1 ust. 1 ustawy o TK) może być jedynie akt normatywny. Dla oceny merytorycznej charakteru prawnego aktu nie ma znaczenia, w jakim kształcie słownym zostanie sformułowana norma postępowania o charakterze normy generalnej i abstrakcyjnej, jeżeli na podstawie danego tekstu można będzie bez wątpliwości ustalić, że chodzi o skierowany do określonych rodzajów adresatów nakaz określonego typu postępowania w określonych okolicznościach (wyrok z 12 marca 2002 r., P 9/01).

Trybunał nie posiada kompetencji do badania aktów normatywnych z punktu widzenia ich celowości i zasadności. Stanowienie prawa odpowiadającego założonym celom politycznym i gospodarczym należy do władzy ustawodawczej. Granice swobody ustawodawczej określają normy konstytucyjne. Przedmiotem oceny Trybunału może być przekroczenie zakresu swobody regulacyjnej, jeżeli prowadzi do naruszenia konstytucyjnie chronionych wartości (wyroki z 20 lutego 2002 r., K 39/00, z 21 maja 2002 r., K 30/01 i z 28 maja 2002 r., P 10/01).

Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym oparte jest na zasadzie jednoinstancyjności. Tylko wyjątkowo, na etapie wstępnego rozpoznania wniosku pochodzącego od podmiotu wskazanego w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji (art. 36 ust. 4 ustawy o TK) i skargi konstytucyjnej (art. 49 ustawy o TK), dopuszczalne jest wniesienie zażalenia na postanowienie o odmowie nadania biegu wnioskowi lub skardze konstytucyjnej. Przepis zawarty w art. 20 ustawy o TK, w myśl którego odpowiednie zastosowanie do postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym mają przepisy k.p.c., odnosi się wyłącznie do tych kwestii, które nie zostały uregulowane w ustawie o Trybunale Konstytucyjnym. Nie można tego przepisu stosować do postanowienia tymczasowego z uwagi na kompleksową regulację tego problemu w art. 50 ustawy o TK (postanowienie z 20 maja 2002 r., SK 28/01).

Przepisy ustawy o TK nie określają terminu, którego upływ wyłączałby możliwość badania przez Trybunał Konstytucyjny warunków dopuszczalności skargi konstytucyjnej (a także wniosku pochodzącego od podmiotu wymienionego w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji). Badanie to może mieć miejsce także na etapie rozpoznania merytorycznego. Nie występuje tu związanie Trybunału wcześniejszym orzeczeniem, gdyż zarządzenie sędziego nadające skardze (wnioskowi) dalszy bieg nie jest orzeczeniem Trybunału (postanowienie z 26 czerwca 2002 r., SK 1/02).

W 2002 r. kontynuowano linię orzecznictwa, wzbogacając ją o nowe treści, w sprawach dotyczących zdarzeń prawnych zaistniałych w przeszłości, a rozpatrywanych pod rządami Konstytucji z 1997 r. Odniesiono się do stanu prawnego, w którym ocenie podlegał przepis wydany i uchylony jeszcze przed wejściem w życie obecnie obowiązującej Konstytucji. Trybunał wyrażał pogląd, że podstawę dla kontroli treści norm prawnych stanowią normy prawne obowiązujące w chwili wyrokowania, natomiast kompetencja do wydania aktu normatywnego oraz procedura jego stanowienia podlega ocenie z punktu widzenia norm prawnych obowiązujących w chwili jego wydania. Zasada ta znajduje zastosowanie przy ocenie norm prawnych, które nie zostały formalnie derogowane i które są stosowane do sytuacji z teraźniejszości i przyszłości.

W przypadku badania przepisów wydanych w czasie obowiązywania poprzedniej, a także obecnie obowiązującej Konstytucji należy uwzględnić fakt, że każdy z tych przepisów funkcjonował w odmiennym otoczeniu prawnym. Kontroli zgodności z Konstytucją podlega nie treść obowiązku wynikającego z przepisu prawnego ale to, czy przepis, który taki obowiązek formułuje, został ustanowiony przez właściwy organ (kompetencja prawodawcza). Jeżeli przedmiotem kontroli jest przepis określający kompetencję do wydania aktu podustawowego, to jego treść podlega ocenie z punktu widzenia norm konstytucyjnych obowiązujących w okresie, w którym ten przepis stanowił podstawę do stanowienia aktów normatywnych. Zmiany Konstytucji po dniu uchylenia normy określającej kompetencję prawodawczą nie mają znaczenia z punktu widzenia oceny tej normy. Przepisy Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. nie mają mocy wstecznej, a zatem nie mogły zostać naruszone przez przepisy prawne wydane przed ich wejściem w życie. Dotyczy to również przepisów podustawowych, np. subdelegacji uprawnień prawotwórczych, wydanych w celu zrealizowania tejże kompetencji, jeśli realizacja obowiązku nastąpiła przed zmianą Konstytucji. Podstawę dla oceny konstytucyjności zaskarżonego przepisu stanowią normy konstytucyjne obowiązujące w okresie jego wydania, natomiast właściwym wzorcem dla rozstrzygnięcia merytorycznego są obowiązujące obecnie przepisy Konstytucji (wyroki z 8 lipca 2002 r., SK 41/01 i z 29 października 2002 r., P 19/01).

Wskazanie art. 2 Konstytucji jako wzorca kontroli oznacza odwołanie się do fundamentów polskiego ładu konstytucyjnego. Dla oceny konstytucyjności ustawy o jednorazowym opodatkowaniu nieujawnionego dochodu oraz o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa i ustawy - Kodeks karny skarbowy, podstawowe znaczenie miały dwie zasady generalne wywiedzione z treści powołanego przepisu Konstytucji, a mianowicie: zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa oraz zasada sprawiedliwości społecznej, wzmocniona przez zasadę równości (art. 32 Konstytucji), która znajduje swą szczególną egzemplifikację w art. 84 Konstytucji, (stanowiącym o powszechności opodatkowania i obowiązku ponoszenia ciężarów publicznych - a od strony negatywnej - prawo do równych przywilejów podatkowych). Powołane wzorce kontroli konstytucyjnej są zespołami zasad i wynikających z nich konsekwencji, nie tylko wyrażonych wprost w treści przepisów, ale także będących dorobkiem interpretacyjnym Konstytucji (acquis constitutionnel). Ocena zgodności z danym wzorcem musi uwzględnić pełny kontekst konstytucyjny rozstrzyganych problemów (wyrok z 20 listopada 2002 r., K 41/02).

Dopuszczalność ponownej kontroli przez Trybunał Konstytucyjny tych samych przepisów może odnosić się do sytuacji powstałych przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r. (bądź sprzed 17 października 1999 r. w stosunku do ustaw wydanych przed wejściem Konstytucji). Zgodnie z art. 7 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym Prezes Trybunału Konstytucyjnego przedkładał Sejmowi orzeczenie stwierdzające niezgodność z Konstytucją aktu ustawodawczego, a Sejm, w wypadku uznania aktu objętego orzeczeniem za zgodny z Konstytucją mógł oddalić orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego. Sprawa będąca przedmiotem rozstrzygnięcia nie mogła być ponownie przedmiotem postępowania przed Trybunałem.

Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem powaga rzeczy osądzonej przysługuje ściśle określonemu, prawomocnemu orzeczeniu jako jego konstytutywna, prawna cecha. Cecha ta może przysługiwać wyłącznie bytowi realnemu, jakim jest to prawomocne orzeczenie. W sytuacji, gdy poprzednie orzeczenie zostało oddalone przez uchwałę Sejmu oraz zmianę wzorców kontroli skarżonych przepisów ustawy uznano, iż dopuszczalne jest merytoryczne rozstrzygnięcie wniosku, tym bardziej, że zasada najwyższej mocy prawnej Konstytucji oraz zasada państwa prawnego wykluczają funkcjonowanie norm prawa uznanych przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją (wyrok z 20 lutego 2002 r., K 39/00).

Możliwość ponownej kontroli tych samych przepisów ustawy istnieje również, gdy w nowym postępowaniu powołane zostały inne wzorce kontroli. Może okazać się, że ich usytuowanie w ramach ustawy zasadniczej i związek z innymi przepisami Konstytucji tworzy różne normatywne układy odniesienia, prowadzące do rozbieżności co do ich treści, co nie oznacza, że uprzednie rozpoznanie sprawy konstytucyjności określonego przepisu prawnego, z punktu widzenia tych samych zarzutów, może być uznane za prawnie obojętne. Stabilizacji sytuacji powstałych w wyniku ostatecznego orzeczenia Trybunału ma służyć, rozumiana w sposób szczególny z uwagi na specyfikę postępowania przed Trybunałem, zasada ne bis in idem (wyrok z 26 marca 2002 r., SK 2/01).

W 2002 r. Trybunał rozpoznał jedną sprawę z wniosku Prezydenta RP, podzielając wątpliwości odnośnie zgodności z Konstytucją art. 17 i 18 ustawy z dnia 26 września 2002 r. o jednorazowym opodatkowaniu nieujawnionego dochodu oraz o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa i ustawy - Kodeks karny skarbowy.

Zgodnie z art. 122 ust. 4 Konstytucji Prezydent RP odmawia podpisania ustawy, którą Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodną z Konstytucją. Jeżeli niezgodność dotyczy poszczególnych przepisów ustawy, a Trybunał nie orzeknie, że są one nierozerwalnie związane z całą ustawą, Prezydent, po zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu, podpisuje ustawę z pominięciem przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją albo zwraca ustawę Sejmowi w celu usunięcia niezgodności. W przedmiotowej sprawie Trybunał, mimo niezakwestionowania przez Prezydenta RP art. 19 tzw. ustawy abolicyjnej, przewidującego związane z nią zmiany w kodeksie karnym skarbowym, a także art. 20, wskazującego dzień wejścia ustawy w życie, uznał, że wymienione przepisy pozostają w tak ścisłym związku z instytucjami w niej uregulowanymi, iż po stwierdzeniu niezgodności z Konstytucją, przepisy art. 1 - 18 ustawy stają się bezprzedmiotowe, a zatem stanowią nierozerwalną całość (wyrok z 20 listopada 2002 r., K 41/02).

Trybunał wykonuje następczą kontrolę norm, polegającą na badaniu zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami (art. 188 pkt 1-3 Konstytucji), a także na rozpatrywaniu pytań prawnych (art. 193 Konstytucji) i skarg konstytucyjnych (art. 79 ust. 1 Konstytucji).

Do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału uprawnieni są, zgodnie z art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji, Prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, co najmniej 50 posłów, bądź 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznik Praw Obywatelskich. Inne uprawnione organy to Krajowa Rada Sądownictwa (art. 191 ust. 1 pkt 2), która może wnioskować o zbadanie zgodności z Konstytucją aktów normatywnych w zakresie, w jakim dotyczą niezależności sądów i niezawisłości sędziów, a nadto, jeżeli akt normatywny dotyczy spraw objętych ich zakresem działania, organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych, ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych oraz kościoły i inne związki wyznaniowe (art. 191 ust. 1 pkt 3-5).

Przed przystąpieniem do merytorycznego rozpoznania sprawy Trybunał bada z urzędu (art. 31 ust. 1 ustawy o TK) legitymację wnioskodawców wymienionych w art. 191 ust. 1 pkt 2-5 Konstytucji. Punktem odniesienia dla ustalenia zakresu działania danego podmiotu uprawnionego jest powołanie przepisu prawa lub statutu tego podmiotu wskazującego, że kwestionowana ustawa lub inny akt normatywny ma związek z zakresem działania wnioskodawcy.

W świetle art. 191 ust. 1 pkt 3 oraz ust. 2 Konstytucji organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego uprawnione są do inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym na podstawie legitymacji szczególnej. Legitymację procesową organów stanowiących samorządu terytorialnego wyznacza nie tylko przedmiot kontroli, lecz także wskazany przez wnioskodawcę wzorzec konstytucyjny. Przykładowo, nie stanowi sprawy objętej zakresem działania jednostek stanowiących samorządu terytorialnego w rozumieniu art. 191 ust. 1 pkt 3 oraz ust. 2 Konstytucji ochrona konstytucyjnej zasady równego w skali kraju dostępu obywateli do dokumentów zawierających informacje publiczne, ponieważ nie ma ona charakteru samorządowego, lecz ogólnopaństwowy (wyrok z 16 września 2002 r., K 38/01).

Legitymacja prawna podmiotu może być badana przez Trybunał na wszystkich etapach postępowania. Podmiotowy i przedmiotowy aspekt legitymacji szczególnej podlega wykładni ścisłej. Uchwała uprawnionego organu nie może ograniczać się do wyrażenia woli skierowania wniosku do TK, lecz powinna wyznaczać przedmiot zaskarżenia. Przedmiotem orzekania mogą być tylko te przepisy aktów normatywnych, które powołane zostały w uchwale uprawnionego do wystąpienia z wnioskiem organu (postanowienie z 29 stycznia 2002 r., K 32/01).

Istotą szczególnej legitymacji do inicjowania abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności aktów normatywnych nie jest wyłącznie uprawnienie danej organizacji (pracodawców, organizacji zawodowych, związków zawodowych) do reprezentowania jej członków. Konieczne jest udowodnienie w każdej sprawie, iż konkretna regulacja, której kontroli domaga się związek, godzi w interes jego lub jego członków (postanowienie z 29 stycznia 2002 r., T 45/01).

Konstytucja wyraźnie rozróżnia samorząd zawodowy, reprezentujący osoby wykonujące zawody zaufania publicznego (art. 17 ust. 1) i inne rodzaje samorządu (art. 17 ust. 2), w tym - samorząd gospodarczy. Konstytucyjny status tych samorządów nie jest tożsamy. Organom samorządu zawodowego, będącym organizacjami zawodowymi w rozumieniu art. 191 ust. 1 pkt 4 Konstytucji, przysługuje uprawnienie do kierowania do Trybunału Konstytucyjnego wniosków w sprawach związanych z zakresem ich działania, natomiast analogiczne uprawnienie nie przysługuje organom innych samorządów. Związki zawodowe i organizacje pracodawców są organizacjami zrzeszającymi osoby będące jedną ze stron stosunku pracy. Organizacje zawodowe z kolei zrzeszają osoby wykonujące stale i w celach zarobkowych wyodrębniony (tzw. wolny) zawód, a więc osoby, które także świadczą pracę, nie pozostając jednak w stosunku podporządkowania (postanowienie z 8 stycznia 2002 r., T 64/01).

Poza warunkami, od których Konstytucja uzależnia legitymację czynną organizacji zawodowych, konieczne jest spełnienie warunków wynikających z ogólnych zasad odnoszących się do osób prawnych. Osoby prawne działają poprzez swoje organy, które powinny zostać wskazane w statucie. Złożenie wniosku o zbadanie konstytucyjności przepisu prawa powinno zostać poprzedzone podjęciem uchwały upoważnionego organu. Wniosek złożony przed podjęciem uchwały nie może wywołać skutku w postaci wszczęcia kontroli konstytucyjności aktu normatywnego. Nie można w tym przypadku konwalidować czynności przez oświadczenie woli mocodawcy, ponieważ chodzi tu o konstytucyjnie określoną wyłączną kompetencję organu osoby prawnej do występowania z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego (postanowienie z 28 maja 2002 r., K 7/02).

Pytania prawne mogą być kierowane przez sądy do Trybunału Konstytucyjnego w zakresie określonym w art. 188 pkt. 1-3 Konstytucji. Istotną cechą pytań prawnych do Trybunału jest ich ścisły związek z postępowaniem toczącym się w indywidualnej sprawie. Pytanie prawne może dotyczyć zagadnienia konstytucyjności lub legalności aktu prawnego. Pytanie prawne nie może być traktowane jako środek służący do usuwania wątpliwości co do wykładni przepisów, których treść nie jest jednoznacznie interpretowana w praktyce ich stosowania (wyroki z 6 marca 2002 r., P 7/00 i z 3 grudnia 2002 r., P 13/02).

Dopuszczalność przedstawienia pytania prawnego uwarunkowana jest trzema przesłankami: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną. Przedmiotem pytania prawnego mogą być wszystkie te przepisy, których zgodność (względnie niezgodność) z określonym wzorcem kontroli rzutuje na treść rozstrzygnięcia przez sąd konkretnej sprawy (wyrok z 12 marca 2002 r., P 9/01).

W 2002 r. Trybunał Konstytucyjny rozstrzygnął 13 spraw w trybie pytania prawnego. Dotyczyły one, między innymi, problematyki podatkowej, w tym wyłączności ustawy w sprawach podatkowych (wyroki z 6 marca 2002 r., P 7/00, z 29 października 2002 r., P 19/01, z 3 grudnia 2002 r., P 13/02 i z 10 grudnia 2002 r., P 6/02), przepisów kodeksu postępowania cywilnego (wyroki z 12 marca 2002 r., P 9/01 i z 12 czerwca 2002 r., P 13/01), świadczeń z tytułu wypadków przy pracy (wyrok z 24 kwietnia 2002 r., P 5/01), upoważnienia do wydawania aktów podustawowych w sprawie opłat za czynności adwokackie (wyrok z 29 maja 2002 r., P 1/01), przepisów prawa upadłościowego (wyrok z 4 lipca 2002 r., P 12/01), domniemania niewinności w przepisach kodeksu karnego skarbowego (wyrok z 9 lipca 2002 r., P 4/01), zaopatrzenia emerytalnego (wyrok z 5 listopada 2002 r., P 7/01), zasady równości (wyrok z 28 maja 2002 r., P 10/01) i określenia warunków technicznych budynków w akcie podustawowym (wyrok z 2 lipca 2002 r., P 11/01).

Następna część druku