Poprzednia część druku, następna część druku

Instytucja skargi konstytucyjnej funkcjonuje już ponad pięć lat. Należy odnotować stały wzrost liczby skarg sporządzonych zgodnie z warunkami określonymi w Konstytucji i ustawie o TK. W 2002 r. do Trybunału wpłynęły 403 pisma, w których obywatele, jako podstawę ich złożenia wskazali art. 79 ust. 1 Konstytucji. Jednak tylko 195 spośród nich spełniało warunki formalne umożliwiające ich zakwalifikowanie do postępowania wstępnego (1997 r. 27; 1998 r. 168; 1999 r. 185; 2000 r. 200, 2001 r. 181 pism). Do merytorycznego rozpoznania przekazano 30 spraw.

W 2002 r. w postępowaniu wstępnym wydano łącznie 180 postanowień. Najwięcej postanowień (109) dotyczyło odmowy nadania dalszego biegu skardze (w tym w 3 przypadkach częściowo nadano skardze bieg). Na ogólną liczbę 71 postanowień dotyczących zażalenia na odmowę nadania biegu sprawie, uwzględniono siedem (postanowienia: Ts 77/01, Ts 91/01, Ts 104/01, Ts 144/01, Ts154/01, Ts 28/02, Ts 57/02).

Odnotowano mniej skarg wadliwie sformułowanych, jednak w dalszym ciągu najczęściej spotykanym uchybieniem był brak wskazania prawa lub wolności konstytucyjnej, których naruszenie zarzuca skarżący, wskazania sposobu tego naruszenia lub sprecyzowania, jaki akt normatywny jest przedmiotem skargi konstytucyjnej. Kolejnym uchybieniem był brak uzasadnienia, na czym polega niezgodność zakwestionowanych w skardze przepisów ze wskazanym wzorcem konstytucyjnym, a także brak wykazania istnienia związku między zakwestionowanym w skardze konstytucyjnej aktem normatywnym a wydanym na jego podstawie orzeczeniem, co stanowi warunek merytoryczny rozpoznania skargi konstytucyjnej (wyroki z 29 stycznia 2002 r., SK 11/01, z 25 lutego 2002 r., SK 29/01 i z 26 marca 2002 r., SK 2/01, postanowienie z 23 stycznia 2002 r., SK 13/01). W 2002 r. wydano 117 zarządzeń wzywających do usunięcia braków formalnych.

W 2002 r. Trybunał, w sprawach wszczętych na skutek złożenia skarg konstytucyjnych, w 11 wyrokach orzekł, że badane akty normatywne są zgodne z Konstytucją. Dotyczyły one, między innymi, zgodności przepisów odnoszących się do spraw pracowniczych i wolnych zawodów z konstytucyjnymi zasadami: równości, prawa do sądu, wolności wyboru i wykonywania zawodu (wyroki z 6 lutego 2002 r., SK 11/01, z 25 lutego 2002 r., SK 29/01, z 7 maja 2002 r., SK 20/00 i z 8 lipca 2002 r., SK 41/01), prawa własności (wyroki z 5 marca 2002 r., SK 22/00 i z 26 marca 2002 r., SK 2/01), prawa dostępu do służby publicznej (wyrok z 8 kwietnia 2002 r., SK 18/01), problematyki podatkowej (wyrok z 16 kwietnia 2002 r., SK 23/01), prawa do sądu w przepisach kodeksu postępowania cywilnego (wyrok z 15 września 2002 r., SK 6/02), przepisów o aktach stanu cywilnego (wyrok z 12 listopada 2002 r., SK 40/01) i zasady wolności działalności gospodarczej (wyrok z 2 grudnia 2002 r., SK 20/01).

W 6 wyrokach Trybunał orzekł, że badane akty normatywne są niezgodne z Konstytucją. Dotyczyły one, między innymi, zakazu możliwości wznowienia postępowania w sprawach zakończonych ostatecznym orzeczeniem wydanym na podstawie art. 72 ordynacji wyborczej do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (wyrok z 13 maja 2002 r., SK 32/01), przestrzegania zasady sprawiedliwości proceduralnej w prawie dostępu do sądu (wyrok z 11 czerwca 2002 r., SK 5/02), doręczaniu pism sądowych (wyrok z 17 września 2002 r., SK 35/01), wyłączenia możliwości zaskarżenia postanowienia o ukaraniu karą porządkową (wyrok z 3 lipca 2002 r., SK 31/01), przestrzegania zasady równości w sprawach podatkowych (wyrok z 22 października 2002 r., SK 39/01), prawa do sądu w przepisach kodeksu postępowania cywilnego (wyrok z 11 grudnia 2002 r., SK 27/01). Wydano 14 postanowień o umorzeniu postępowania.

Podstawową funkcją skargi konstytucyjnej jest ochrona konstytucyjnych wolności i praw. Przesłanką zastosowania tego środka jest indywidualne naruszenie wolności lub praw wskutek ostatecznego rozstrzygnięcia sądu lub organu administracji publicznej wydanego na podstawie przepisu budzącego wątpliwości co do jego zgodności z Konstytucją. Podstawową formalną przesłanką dopuszczalności merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej jest wskazanie w niej konstytucyjnego prawa bądź wolności przysługujących skarżącemu, a naruszonych ostatecznym orzeczeniem wydanym przez sąd bądź organ administracji publicznej na podstawie zakwestionowanego w skardze przepisu ustawy lub innego aktu normatywnego. Skarga konstytucyjna może być skierowana przeciwko przepisowi, który stanowił podstawę rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, a nie przeciwko całemu aktowi normatywnemu, w którym przepisy te były zawarte (postanowienia z: 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, 20 maja 2002 r., SK 28/01, 26 czerwca 2002 r., SK 1/02 i wyrok z 6 lutego 2002 r., SK 11/01).

Problem niezgodnego z Konstytucją stosowania przepisów prawa nie może samodzielnie stanowić przedmiotu skargi konstytucyjnej (postanowienie z 11 grudnia 2002 r., SK 17/02). Przedmiotem skargi konstytucyjnej może być tylko akt normatywny, który stanowił podstawę rozstrzygnięcia wydanego wobec skarżącego. Nie może być nim akt stosowania prawa (wyroki z 25 lutego 2002 r., SK 29/01 i z 11 czerwca 2002 r., SK 5/02).

Skarga konstytucyjna może zostać wniesiona, jeżeli w wyniku orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej, podjętego na podstawie aktu normatywnego, którego dotyczy zarzut niezgodności z Konstytucją stanowiący przedmiot skargi, naruszono prawa lub wolności skarżącego. Skarga przysługuje po wyczerpaniu wszystkich środków prawnych przewidzianych w procedurze sądowej lub administracyjnej na orzeczenie mające charakter ostateczny. Trybunał Konstytucyjny powinien wkraczać dopiero po wyczerpaniu tych wszystkich procedur pozwalających na rozstrzygnięcie sprawy, które mogą zostać uruchomione przez samego skarżącego. Istotą przesłanki ostatecznego orzeczenia sformułowanej w art. 79 ust. 1 konstytucji jest fakt, że od takiego orzeczenia skarżącemu nie może już przysługiwać żaden środek odwoławczy ani środek zaskarżenia (wyrok z 15 października 2002 r., SK 6/02 i postanowienie z 29 października 2002 r., SK 20/02).

Jednym z formalnych warunków merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej jest złożenie jej w terminie trzech miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Jest to zawity termin do sformułowania tych elementów skargi konstytucyjnej, które stanowią jej niezbędną treść i określają granice jej rozpoznania i które - stosownie do art. 66 ustawy o TK - są wiążące dla Trybunału. Trybunał Konstytucyjny nie może merytorycznie rozpatrzyć zarzutów sformułowanych przez skarżącego po upływie trzech miesięcy od doręczenia prawomocnego wyroku (wyrok z 26 marca 2002 r., SK 2/01).

Dla dopuszczalności skargi konstytucyjnej ma znaczenie niekonstytucyjność samej podstawy rozstrzygnięcia. Ustawowy wymóg sporządzania skargi konstytucyjnej przez adwokata lub radcę prawnego uzasadniony jest nadzwyczajnym charakterem tego środka ochrony praw jednostki oraz koniecznością zagwarantowania prawidłowego, pod względem prawnym, sformułowania skargi konstytucyjnej (wyrok z 15 października 2002 r., SK 6/02).

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone jest uprawniony do występowania ze skargą konstytucyjną. Trybunał Konstytucyjny przyjmuje szerokie rozumienie kręgu podmiotów uprawnionych. Warunkiem skorzystania z prawa do złożenia skargi konstytucyjnej przez osobę prawną jest upoważnienie organu statutowego wyrażone w formie prawomocnej uchwały dla podmiotu (organu) reprezentującego osobę prawną (postanowienie z 12 grudnia 2001 r., Ts 113/01).

Prawidłowe wskazanie wzorca kontroli pozwala na merytoryczną ocenę zarzutów sformułowanych przez skarżącego pod adresem zakwestionowanej ustawy lub innego aktu normatywnego. Uzasadnienie zarzutu naruszenia konstytucyjnie określonych praw lub wolności musi polegać na sformułowaniu argumentów świadczących o niezgodności zachodzącej między normami prawnymi wynikającymi z zaskarżonych przepisów ustawy lub innego aktu normatywnego a normami konstytucyjnymi statuującymi określone prawo lub wolność przysługującą skarżącemu (postanowienie z 24 lipca 2002 r., SK 44/01).

Także normy konstytucyjne regulujące zagadnienia struktury i organizacji aparatu państwowego nie mogą stanowić podstawy skargi konstytucyjnej. Normy art. 7 i art. 9 Konstytucji określają podstawowe zasady funkcjonowania państwa i żadna z nich nie stanowi źródła praw ani wolności obywateli (wyrok z 29 stycznia 2002 r., SK 11/01). Zasady ustrojowe wyrażone w art. 7 i 10 Konstytucji również nie stanowią źródła konstytucyjnych praw podmiotowych. Przepisy art. 178 ust. 2, art. 180 ust. 2 oraz art. 180 ust. 5 Konstytucji zawierają regulacje dotyczące statusu sędziego i nie mają charakteru powszechnego, ale obejmują jedynie ściśle określoną grupę zawodową, ustanawiając ograniczenia swobody regulacyjnej w zakresie kształtowania treści stosunku służbowego sędziów. Źródłem omawianych unormowań nie jest przyrodzona godność człowieka, ale decyzja prawodawcy konstytucyjnego o ukształtowaniu ustroju sądownictwa (wyrok z 25 lutego 2002 r., SK 29/01).

Możliwość wywodzenia praw podmiotowych z przepisów zawartych w rozdziale pierwszym Konstytucji stanowi przedmiot rozważań Trybunału, wokół którego toczy się dyskusja. Co do zasady, Trybunał dopuszcza możliwość oparcia skargi konstytucyjnej na wzorcach zawartych w rozdziale pierwszym Konstytucji wskazując, że jeżeli skarżący nie wyprowadzi z takiego wzorca przysługujących mu praw podmiotowych, to skarga jest niedopuszczalna.

Pojęcie konstytucyjnych wolności lub praw, o których mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji, jest związane z szerokim katalogiem tych wolności i praw określonych w rozdziale II Konstytucji. Nie można wykluczyć sytuacji, kiedy skarżący z powołaniem się na treść art. 2 Konstytucji podniesie zarzut naruszenia praw i wolności mających dokładnie sprecyzowaną normatywną postać praw podmiotowych, które nie są odpowiednio wyrażone w treści innych przepisów konstytucyjnych (postanowienie z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00).

Zasada równości gwarantowana w art. 32 Konstytucji odnosi się do tego samego kręgu podmiotów, które - z mocy art. 79 Konstytucji - są uprawnione do wnoszenia skarg konstytucyjnych. Równość należy postrzegać w kategoriach zasady systemu praw i wolności jednostki, odnoszącej się do całego systemu tych praw i wolności oraz wyznaczającego sposób stosowania poszczególnych konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności. Nie przekreśla to jednak zasadności wydobywania z art. 32 także innych treści i uznawaniu go za samodzielną podstawę praw jednostki.

Takie rozumienie art. 32 Konstytucji pozwala na odniesienie nakazu równego traktowania do wszystkich działań ustawodawcy, których efektem jest różnicowanie sytuacji prawnej adresatów norm prawnych, niezależnie od tego, czy działania te dotykają równocześnie innych, konkretnych praw lub wolności, gwarantowanych konstytucyjnie. Trybunał nie zaprzecza, że z reguły art. 32 jest stosowany niesamoistnie, bo na tle, czy w związku z konkretnymi prawami lub wolnościami, do naruszenia których doszło w wyniku nierównego potraktowania podmiotów tych praw i wolności. W takim ujęciu był on już wielokrotnie stosowany. Nie zawsze jednak prawa i wolności jednostki mają bezpośrednią rangę konstytucyjną, bo nie ma przeszkód, by ustawodawca zwykły statuował różnego rodzaju uprawnienia jednostki bez wyraźnego odniesienia do konstytucyjnych przepisów o prawach i wolnościach. Zarazem nie ulega wątpliwości, że także w razie ustanowienia uprawnienia jednostki tylko na poziomie ustawowym, obowiązkiem ustawodawcy jest dochowanie nakazu równego traktowania adresatów stanowionych przez siebie przepisów. Art. 32 ust. 1 Konstytucji mówi ogólnie o równości wobec prawa, prawie do równego traktowania i zakazie dyskryminacji, w żaden sposób nie ograniczając ich stosowania tylko do ochrony praw i wolności konstytucyjnie gwarantowanych. Konkretne naruszenie praw lub wolności konstytucyjnych uzasadnia dopiero interes prawny skarżącego w żądaniu zbadania przez Trybunał konstytucyjności określonej ustawy lub innego aktu normatywnego. Naruszenie musi ponadto powodować uszczerbek w prawach lub wolnościach skarżącego; chodzi więc o ochronę przed niekorzystną zmianą sytuacji prawnej adresata.

Szeroki katalog konstytucyjnych wolności i praw wymienionych w rozdziale II Konstytucji zasadniczo wyczerpuje pojęcie "konstytucyjnych wolności lub praw", o którym mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji. Niektóre prawa mogą być dochodzone w granicach określonych w ustawie (art. 81 Konstytucji). Powołanie jako wzorca kontroli art. 2 oraz art. 32 Konstytucji może uzupełnić i wzmocnić argumentację dotyczącą naruszenia konstytucyjnych praw lub wolności statuowanych w innych przepisach. Naruszenie art. 32 ust. 1 Konstytucji ujawnia się dopiero wtedy, gdy zasada równości zostanie odniesiona do określonego, konstytucyjnego prawa podmiotowego (wyrok z 29 stycznia 2002 r., SK 11/01).

Powołanie jako wzorca kontroli zasady proporcjonalności ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnych praw i wolności, sformułowanej w art. 31 ust. 3 Konstytucji, czyni koniecznym jednoczesne wskazanie przez skarżącego konkretnego prawa lub wolności konstytucyjnej mającego normatywną postać konstytucyjnego prawa podmiotowego. Wartości wskazane w art. 31 ust. 3 Konstytucji są miernikiem zasadności ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw (postanowienie z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00).

Zgodnie z art. 27 pkt 8 ustawy o TK Rzecznik Praw Obywatelskich jest uczestnikiem postępowania przed TK w sprawach wszczętych w trybie skargi konstytucyjnej, jeżeli zgłosi swój udział. Pozycja Rzecznika Praw Obywatelskich w ramach postępowania w sprawach skarg konstytucyjnych wynika z autonomicznej pozycji w postępowaniu. Rzecznik stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych (art. 208 Konstytucji oraz art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich). W postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym Rzecznik jest uprawniony do wskazania, wraz ze zgłoszeniem udziału w postępowaniu, jakie konstytucyjne prawa lub wolności zostały, jego zdaniem, naruszone przez przepis, którego uznania za niezgodny z Konstytucją domaga się skarżący (wyrok z 26 marca 2002 r., SK 2/01).

Opinia ma charakter przedstawienia stanowiska Rady Ministrów i nie jest prawnie wiążąca dla Trybunału. Trybunał nie jest też związany finansowymi ocenami i kalkulacjami w niej zawartymi; zasada swobodnej oceny dowodów nie ulega tu jakiemukolwiek ograniczeniu.

W 2002 r. Prezes Trybunału Konstytucyjnego zwracał się w 5 sprawach do Rady Ministrów o wydanie opinii. Przedłożone opinie zawierały informacje odnoszące się do ewentualnych skutków orzeczeń na sytuację finansów państwa. W sprawie K 47/01 (wyrok z 27 lutego 2002 r.) Rada Ministrów stwierdziła, że orzeczenie wywoła skutki wiążące się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, ponieważ w trakcie prac nad ustawą oszacowano, iż opodatkowanie zryczałtowanym podatkiem dochodowym niektórych przychodów z kapitałów pieniężnych spowoduje dodatkowy wpływ do budżetu kwoty około 2 mld złotych. W sprawie P 7/00 (wyrok z 6 marca 2002 r.) Rada Ministrów poinformowała, że orzeczenie o niezgodności zaskarżonych przepisów z art. 217 Konstytucji spowoduje znaczne skutki finansowe dla budżetu państwa. Nie podano jednak wielkości kwot, wskazując jedynie, iż wpływy z podatku akcyzowego za rok 2000 wynosiły 27.312 mln zł, co stanowiło około 22,8% dochodów podatkowych budżetu państwa. W sprawie K 6/02 (wyrok z 22 maja 2002 r.) Rada Ministrów przekazała opinię, że celem nowelizacji zaskarżonego przepisu ustawy o podatku dochodowym nie było zwiększenie wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych do budżetu, lecz wprowadzenie mechanizmu mającego zapobiec ewentualnej ucieczce polskiego kapitału za granicę, jednak skutki finansowe wejścia w życie tego przepisu nie zostały oszacowane i nie zostały ujęte w bilansie wpływów z podatku dochodowego, związanym z wejściem w życie nowelizacji, ani w projekcie ustawy budżetowej. Zwrócono uwagę, że brak tego przepisu może spowodować wypływ polskiego kapitału za granicę, na rynki, których państwa nie przewidują opodatkowania dochodów kapitałowych lub przewidują opodatkowanie na korzystniejszych zasadach, a efektem ewentualnego uchylenia mogą być niższe niż zakładane, wpływy z 20 procentowego zryczałtowanego podatku od dochodów kapitałowych. W sprawie U 7/01 (wyrok z 2 lipca 2002 r.) Rada Ministrów nie odniosła się do ewentualnych skutków finansowych w następstwie uznania niekonstytucyjności przepisu i nie zgodziła się z twierdzeniem, że sam fakt bycia studentem przesądzać musi o ujednoliceniu pomocy materialnej, której istotą jest ścisły związek z sytuacją ekonomiczną konkretnego studenta. Różne traktowanie osób studiujących na studiach dziennych, wieczorowo, zaocznie albo eksternistycznie uzasadniono większymi możliwościami zarobkowania tych ostatnich, a uzasadnieniem takich trybów studiowania jest właśnie umożliwienie pogodzenia studiów z pracą zarobkową. W sprawie K 43/01 (wyrok z 18 grudnia 2002 r.), dotyczącej podwyżki wynagrodzeń dla pracowników samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, Rada Ministrów uznała, że orzeczenie o niekonstytucyjności przepisu nie powinno spowodować negatywnych skutków finansowych dla budżetu państwa, ponieważ zobowiązania dotyczą państwowych osób prawnych, za które Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności.

W myśl art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia. Przepisu tego nie stosuje się jednak, jeżeli wydanie orzeczenia o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia, jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Formalna derogacja określonego przepisu nie jest równoznaczna z utratą przez niego mocy obowiązującej, jeśli może on jeszcze znaleźć zastosowanie w odniesieniu do sytuacji z przeszłości. Przepis prawa traci moc obowiązującą, jeżeli nie może być stosowany do żadnej sytuacji z przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości (wyrok z 28 maja 2002 r., P 10/01).

Przesłanką uzasadniającą kontrolę konstytucyjności przepisu na podstawie art. 39 ust. 3 ustawy o TK jest ustalenie, że zachodzi związek pomiędzy daną regulacją a ochroną konstytucyjnych praw i wolności, polegający na tym, że przepis będący przedmiotem oceny zawiera treści normatywne odnoszące się do sfery praw i wolności konstytucyjnie chronionych i nie istnieje żaden alternatywny instrument prawny (poza ewentualnym uznaniem przepisu za niekonstytucyjny), który mógłby spowodować zmianę sytuacji prawnej ukształtowanej definitywnie, zanim ów przepis utracił moc obowiązującą, a ewentualna eliminacja danego przepisu z systemu prawnego stanowić będzie skuteczny środek dla przywrócenia ochrony praw naruszonych obowiązywaniem kwestionowanej regulacji prawnej (wyroki z 25 lutego 2002 r., SK 29/01, z 8 lipca 2002 r., SK 41/01 i z 2 grudnia 2002 r., SK 20/01).

Przepis, którego konstytucyjność została zakwestionowana we wniosku, pytaniu prawnym lub skardze konstytucyjnej, zachowuje moc obowiązującą dopóty, dopóki na jego podstawie są lub mogą być podejmowane indywidualne akty stosowania prawa, zaś utrata mocy obowiązującej jako przesłanka umorzenia postępowania przed Trybunałem następuje dopiero wówczas, gdy dany przepis nie może być stosowany do jakiejkolwiek sytuacji faktycznej (wyroki z 22 października 2002 r., SK 39/01 i z 29 października 2002 r., P 19/01).

Orzeczenia stwierdzające zgodność z Konstytucją pod warunkiem wskazanego przez Trybunał rozumienia przepisu (np. art. 4 ustawy z 16 grudnia 1994 r. o negocjacyjnym systemie kształtowania przyrostu przeciętnych wynagrodzeń u przedsiębiorców oraz o zmianie niektórych ustaw, rozumiany jako tworzący współodpowiedzialność systemu finansów publicznych za jego wykonanie jest zgodny z art. 2, art. 7 i art. 32 Konstytucji - wyrok z 18 grudnia 2002 r., K 43/01) wydawane są w sytuacji, gdy przepis ustawy nie jest jasno sformułowany i przez to nadawany mu jest w praktyce różny sens. Orzeczenia stwierdzające zgodność lub niezgodność przepisu z Konstytucją w określonym zakresie (np. art. 72 ust. 3 zd. 3 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. - Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw rozumiany jako wyłączający dopuszczalność wznowienia postępowania jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 72 ust. 2 Konstytucji - wyrok z 13 maja 2002 r., SK 32/01), stosowane są najczęściej w sytuacji, w której sam przepis nie budzi wątpliwości, natomiast wątpliwość budzi możliwość jego zastosowania ze względu na określony wzorzec konstytucyjny.

Wykładnia prawa dokonywana z punktu widzenia zgodności badanej normy z Konstytucją mieści się bezpośrednio w obszarze kompetencji Trybunału związanej z kontrolą konstytucyjności prawa. Poszukiwanie znaczenia przepisu zgodnego z Konstytucją wynika z konieczności zachowania wstrzemięźliwości w ingerowaniu w system obowiązującego prawa. Zgodnie z zasadą domniemania konstytucyjności ustawy, ingerencja taka może nastąpić jedynie w sytuacjach koniecznych.

Funkcją wyroku interpretacyjnego nie jest usuwanie niejednolitości i rozbieżności wykładni przepisów prawa, lecz eliminacja niezgodnej z Konstytucją treści normatywnej kontrolowanego przepisu. Uzasadnieniem dla wydania tego typu wyroku jest założenie, iż skoro poddany kontroli Trybunału przepis może być interpretowany w sposób zgodny z Konstytucją, to nie ma powodu do wydawania wyroku pozbawiającego ten przepis mocy obowiązującej. Wyrok taki na równi z innymi orzeczeniami Trybunału jest wyposażony w moc powszechnie obowiązującą (art. 190 ust. 1 Konstytucji), a jego wydanie nie jest wkroczeniem przez Trybunał w sferę wymiaru sprawiedliwości w rozumieniu art. 175 ust. 1 Konstytucji.

W 2002 r. Trybunał wydał 13 wyroków interpretacyjnych, w sentencjach których określił rozumienie przepisów w zgodzie z Konstytucją (wyrok z 18 grudnia 2002 r., K 43/01), dopuszczając (wyrok z 3 czerwca 2002 r., K 26/01) albo wyłączając zakres stosowania przepisu (wyroki z 15 kwietnia 2002 r., K 23/01, z 13 maja 2002 r., SK 32/01, z 11 czerwca 2002 r., SK 5/02, z 19 czerwca 2002 r., K 11/02, z 25 czerwca 2002 r., K 45/01, z 3 lipca 2002 r., SK 31/01, z 17 września 2002 r., SK 35/01, z 30 września 2002 r., K 41/01, z 2 października 2002 r., SK 39/01 z 19 grudnia 2002 r., K 33/02, z 10 grudnia 2002 r., P 6/02).

Konstytucja w art. 190 ust. 3 daje Trybunałowi kompetencję do odsunięcie w czasie terminu utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego w stosunku do ustawy - maksymalnie do 18 miesięcy, a do aktu podustawowego - do 12 miesięcy. Jednak korzystanie z tej kompetencji prowadzi do utrzymywania w mocy niekonstytucyjnych orzeczeń i jest rozwiązaniem obarczonym wieloma negatywnymi konsekwencjami. Dlatego Trybunał Konstytucyjny korzysta z tego przepisu w sytuacjach braku możliwości innego rozwiązania.

Decyzja Trybunału podyktowana jest troską, by "wstrząs" związany z wejściem wyroku TK w życie był jak najmniejszy. Nawet derogacja przepisu dokonana przez następny przepis, działający z mocą wsteczną od dnia wejścia w życie przepisu derogowanego, nie może anulować zaszłości prawnych ukształtowanych na podstawie tego aktu. Co najwyżej może je następnie z mocą wsteczną naprawić, w całości lub w części, za pomocą odpowiednich pozytywnych unormowań prawnych (wyrok z 6 marca 2002 r., P 7/00).

W wyroku z 12 marca 2002 r., P 9/01 konieczność wyznaczenia innego terminu utraty mocy obowiązującej rozporządzenia zwanego "formularzowym" uzasadniono faktem, że wyeliminowanie rozporządzenia formularzowego w dniu ogłoszenia wyroku mogłoby spowodować całkowite pozbawienie drogi sądowej obywateli, na których ciążyłby obowiązek wnoszenia pism na formularzach faktycznie nieobowiązujących.

W wyrokach z 29 maja 2002 r., P 1/01, z 12 czerwca 2002 r., P 13/01, i z 17 września 2002 r., SK 35/01 odroczenie utraty mocy obowiązującej uzasadniono faktem, że uchylenie przepisów z dniem ogłoszenia wyroku spowodowałoby luki w prawie, zwłaszcza w odniesieniu do regulacji, których przedmiotem są koszty postępowania sądowego. Tą samą przesłanką kierował się Trybunał w wyroku z 14 października 2002 r., U 4/01, ustalając siedmiomiesięczny termin utraty mocy obowiązującej zaskarżonych przepisów, a w wyroku z 8 października 2002 r., K 36/00, dotyczącym ustawy o Policji i niektórych aktów wykonawczych wydanych na jej podstawie, określając jedenastomiesięczny termin dla utraty mocy obowiązującej art. 139 ustawy o Policji, ośmiomiesięczny termin dla utraty mocy obowiązującej zarządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie najmu lokali mieszkalnych znajdujących się w budynkach będących własnością Skarbu Państwa w zarządzie Policji oraz zasad obliczania czynszu za te lokale oraz trzymiesięczny dla utraty mocy zarządzenia nr 11 Komendanta Głównego Policji w sprawie zasad okresowego opiniowania policjantów oraz trybu wnoszenia i rozpatrywania odwołań od opinii służbowych.

W wyroku z 10 grudnia 2002 r., P 6/02, mając na uwadze problemy związane z wyeliminowaniem z obrotu prawnego art. 13 ust. 4 ustawy o drogach publicznych, zwłaszcza powstałą lukę prawną oraz konsekwencje prawne dotyczące niezaskarżonych rozporządzeń wydanych na podstawie tej delegacji, postanowiono odroczyć utratę mocy obowiązującej tego przepisu, a także § 3 ust. 1, § 4 ust. 1, § 8 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie szczegółowych zasad wprowadzanie opłat za parkowanie pojazdów samochodowych na drogach publicznych. Ustalono jedenastomiesięczny termin dla utraty mocy obowiązującej zaskarżonych przepisów do 30 listopada 2003 r., dając tym samym czas na uchwalenie przepisów zgodnych z Konstytucją.

W sprawie K 27/02 (wyrok z 10 grudnia 2002 r.) Trybunał ustalił termin utraty mocy obowiązującej rozporządzenia Rady Ministrów zmieniającego rozporządzenie w sprawie utworzenia, ustalenia granic i zmiany nazw powiatów oraz zmiany siedziby władz powiatu na dzień 30 sierpnia 2003 r. w celu stworzenia warunków dla poprawnego rozstrzygnięcia zmiany granic gminy. Oznacza to, że Rada Ministrów zobowiązana jest do stosownych działań legislacyjnych.

Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne (art. 190 ust. 1 Konstytucji). Podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony (art. 190 ust. 2 Konstytucji). Orzeczenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, chyba, że Trybunał Konstytucyjny ustalił inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego (art. 190 ust. 3).

Rozważając konsekwencje wejścia w życie orzeczenia stwierdzającego niekonstytucyjność przepisów z uwagi na pominięcie w nich określonych unormowań wyrażono pogląd, że skutkiem orzeczenia stwierdzającego niekonstytucyjność zaskarżonego przepisu w zakresie, w jakim pomija określone regulacje, nie jest utrata mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu, ale potwierdzenie - wynikającego z Konstytucji - obowiązku ustanowienia regulacji prawnych niezbędnych dla realizacji norm konstytucyjnych (wyrok z 25 czerwca 2002 r., K 45/01).

Kluczowe znaczenie dla określenia skutków orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego ma art. 190 ust. 4 Konstytucji, który zakłada, że wydanie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. Wolą ustrojodawcy jest możliwość rozpatrzenia sprawy w nowym stanie prawnym, ukształtowanym w następstwie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Ze względu na charakter orzeczeń i decyzji administracyjnych oraz szczególną ochronę prawomocności czy ostateczności tego rodzaju indywidualnych aktów stosowania prawa, w przepisach właściwych dla nich ustaw przewidziano odpowiednie procedury wznowieniowe, umożliwiające podjęcie działań ukierunkowanych na doprowadzenie do stanu zgodnego z Konstytucją. Działanie tego rodzaju jest uprawnione także w innych przypadkach, gdzie nie pojawia się problem ochrony trwałości rozstrzygnięć organów państwa (sądów, organów administracji państwowej). Weryfikacja rozstrzygnięć konkretnych problemów prawnych, w trybie art. 190 ust. 4 Konstytucji, jest możliwa na podstawie przewidzianych przepisami prawa procedur. Niezbędne jest jednak w każdym takim przypadku odwołanie się do stosownych regulacji ustawowych.

Wolą ustrojodawcy było, aby sprawa już rozstrzygnięta na podstawie przepisu niezgodnego z Konstytucją była załatwiona i to bez niekonstytucyjnego przepisu. Rodzi to prawo do kwestionowania rozstrzygnięć ukształtowanych na podstawie niekonstytucyjnych przepisów przed wydaniem orzeczenia Trybunału stwierdzającego taką okoliczność. Uprawnione mogą być więc oparte na art. 189 k.p.c. powództwa dotyczące ustalenia nieistnienia stosunku prawnego wynikającego z przepisu prawnego, w stosunku do którego Trybunał orzekł, że jest on niezgodny z Konstytucją. Inne rozumienie treści art. 190 ust. 4 Konstytucji prowadziłoby w rzeczywistości do pozbawienia niektórych stron stosunku cywilnoprawnego prawa do sądu, a przez to także możliwości zakwestionowania treści stosunków prawnych wywiedzionych z niezgodnego z Konstytucją przepisu prawnego (wyrok z 20 lutego 2002 r., K 39/00).

Sprzeczne z art. 2, art. 7, art. 83 oraz z art. 190 ust. 3 i 4 Konstytucji byłoby w państwie prawnym uznanie, iż niespełnianie wymagań art. 217 Konstytucji w przypadku przepisów określających obowiązki podatkowe rodzi automatycznie ten skutek, że ukształtowane już obowiązki uznać należy od początku za niebyłe. Z art. 83 w związku z art. 1 i 2 Konstytucji wynika dla Trybunału Konstytucyjnego obowiązek orzekania o niekonstytucyjności tylko w zakresie niezbędnym. Chodzi również o aspekt czasowy owej niezbędności, tj. wejścia wyroku TK w życie z punktu widzenia skutków, jakie wywoła on nie tylko pro futuro, ale także dla obowiązujących uprzednio (choćby wadliwych) przepisów prawa. Daje temu wyraz art. 190 ust. 3 Konstytucji, który stanowi, iż Trybunał może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego.

Konstytucja nie przewiduje, by wyrok Trybunału Konstytucyjnego, orzekający o niezgodności z Konstytucją przepisów, działał w sposób anulujący moc obowiązującą zaskarżonego przepisu od chwili jego wydania. Zgodnie z art. 190 ust. 3 Konstytucji wyrok TK wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, co oznacza, iż niekonstytucyjność przepisu orzeczona w tym wyroku powoduje utratę jego mocy obowiązującej od dnia wejścia w życie wyroku Trybunału. Natomiast zminimalizowanie lub naprawienie skutków obowiązywania niekonstytucyjnego przepisu, obowiązującego do chwili wejścia wyroku Trybunału w życie - w stosunku do ukształtowanych zaszłości prawnych - określają łącznie przepisy art. 190 ust. 3 i ust. 4 Konstytucji (wyrok z 6 marca 2002 r., P 7/00).

Trybunał Konstytucyjny orzekając w sprawie o niekonstytucyjności przepisów prawnych odnoszących się do opłat za parkowanie na drogach publicznych uznał, że wyrok Trybunału rodzi skutki prawne tylko na przyszłość, ponieważ wątpliwości konstytucyjne odniesione zostały przede wszystkim do formalno-prawnej płaszczyzny funkcjonowania przepisów prawnych, które są nosicielem treści służących do identyfikacji normy prawnej stanowiącej podstawę do powstania obowiązku uiszczenia opłat, nie zaś norma prawna będąca ich konsekwencją (wyrok z 10 grudnia 2002 r., P 6/02).

Na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy o TK Trybunał przedstawia właściwym organom stanowiącym prawo, uwagi o stwierdzonych uchybieniach i lukach w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Instytucja sygnalizacji jest stosowana w sytuacji konieczności wskazania wad lub luk prawnych dostrzeżonych w przepisach będących przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie zakończonej orzeczeniem TK.

W 2002 r. Trybunał Konstytucyjny uznał za niezbędne zasygnalizowanie Sejmowi i Radzie Ministrów potrzebę systemowego unormowania problematyki materialnej pomocy dla studentów kształcących się w ramach wszystkich systemów studiów. Brak unormowania powyższego problemu stwierdzono w wyroku z 2 lipca 2002 r., U 7/01. Luka ta polega na pominięciu kwestii pomocy materialnej dla studentów podejmujących kształcenie w innych trybach (systemach) niż dzienny i wynika z niepełnego wykonania przez Radę Ministrów ustawowej delegacji zawartej w art. 152 ust. 3 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym, który to przepis nakazuje określić w drodze rozporządzenia warunki, formy, tryb przyznawania i wypłacania oraz wysokość pomocy dla studentów. Studentom tym - w myśl ust. 1 tego artykułu - przysługuje prawo do pomocy materialnej, w tym także do stypendium socjalnego, ze środków przeznaczonych na ten cel w budżecie państwa. Powołany przepis zawiera samozwiązanie się ustawodawcy zwykłego, który powinien zrealizować w całości powinność wynikającą z określonej w tym przepisie kompetencji, ponieważ kompetencja oznacza nie tylko możność, ale i powinność (postanowienie z 2 lipca 2002 r., S 1/02).

Trybunał Konstytucyjny od lat utrzymuje ożywione kontakty międzynarodowe z sądami konstytucyjnymi, instytucjami naukowymi oraz organizacjami międzynarodowymi, w tym z agendami Rady Europy. Służą one wymianie doświadczeń a także prezentacji dorobku orzeczniczego TK za granicą. W ramach kontaktów międzynarodowych sędziowie Trybunału Konstytucyjnego uczestniczą w konferencjach i seminariach międzynarodowych oraz w bezpośrednich spotkaniach z sędziami innych sądów konstytucyjnych.

Wydarzeniem o istotnym znaczeniu dla Trybunału Konstytucyjnego jest udział w pracach Konferencji Europejskich Sądów Konstytucyjnych i towarzyszących im spotkań Kręgu Przewodniczących Sądów Konstytucyjnych. Kongresy Konferencji odbywają się raz na trzy lata, od 1972 roku. Przemiany, które miały miejsce w ostatnich latach w Europie, w wyniku których powstały sądy konstytucyjne w krajach postkomunistycznych, spowodowały potrzebę sformalizowania działalności Konferencji. Podczas XI Konferencji, która odbyła się w maju 1999 roku w Warszawie, przyjęto statut, regulujący między innymi kompetencje organów Konferencji, zasady przyjmowania nowych członków, zasady współpracy z Radą Europy i jej agendami oraz obowiązujące języki.

W maju 2002 r., w Brukseli, odbył się XII Kongres Konferencji Europejskich Sądów Konstytucyjnych poświęcony stosunkom między sądami konstytucyjnymi a innymi sądami krajowymi, z uwzględnieniem wpływu działalności sądownictwa europejskiego. W Kongresie uczestniczyła delegacja polskiego Trybunału Konstytucyjnego pod przewodnictwem Prezesa Marka Safjana (Jerzy Ciemniewski - sędzia Trybunału oraz Maciej Graniecki - Szef Biura).

Sędziowie TK Marian Grzybowski i Jerzy Stępień uczestniczyli w konferencji zorganizowanej w marcu w Wilnie przez Sąd Konstytucyjny Republiki Litewskiej oraz Komisję Wenecką Rady Europy.

W czerwcu sędziowie TK uczestniczyli w dorocznej (zorganizowanej po raz siódmy) konferencji sądów konstytucyjnych Polski i Litwy, która odbyła się w Sieniawie. Tematami konferencji były problemy związane z: budżetem i finansami publicznymi jako wartością konstytucyjną (referat: sędzia TK Jadwiga Skórzewska-Łosiak) i kompetencją budżetową parlamentu w orzecznictwie Sądu Konstytucyjnego (referat: sędzia Sądu Konstytucyjnego Vytautas Sinkevičius), rolą Sądu Konstytucyjnego w konstytucjonalizacji prawa administracyjnego (referat: sździa TK Bohdan Zdziennicki), rol¹ orzecznictwa S¹du Konstytucyjnego w róænych ga³źziach prawa (referat: sździa S¹du Konstytucyjnego Egidijus Jarašiūnas), dobrem wspólnym i prawami konstytucyjnymi jednostki (referat: sździa TK Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska) oraz równowagą interesów publicznych i prywatnych - zasadami harmonijnego cywilnego społeczeństwa i państwa prawa (referat: sędzia Sądu Konstytucyjnego Stasys Stačiokas).

We wrześniu delegacja TK (Wiceprezes Andrzej Mączyński, Sędzia Marian Grzybowski oraz Dyrektor Zespołu Prezydialnego Adam Jankiewicz) wzięła udział w seminarium na temat "Sądy konstytucyjne a integracja europejska" ("Constitutional Courts and European Integration"), zorganizowanym przez Sąd Konstytucyjny Republiki Słowacji i Komisję Wenecką Rady Europy, które odbyło się w Koszycach.

W ramach kontaktów dwustronnych z sądami konstytucyjnymi i innymi instytucjami międzynarodowymi w 2002 roku gośćmi Trybunału Konstytucyjnego byli: Profesor Herta Däubler-Gmelin - Minister Sprawiedliwości Republiki Niemiec, Jacob Söderman - Ombudsman Europejski, Leif Sevos - Prezes Sądu Najwyższego Finlandii, Alvaro Gil Robles - Komisarz Praw Człowieka Rady Europy oraz Irvine of Lairg - Lord Kanclerz Wielkiej Brytanii.

Profesor Jutta Limbach, do marca 2002 r. Przewodnicząca Federalnego Sądu Konstytucyjnego Niemiec, podczas wizyty na zaproszenie Prezesa Trybunału Konstytucyjnego została odznaczona przez Prezydenta RP Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, a Prezes Trybunału Konstytucyjnego Marek Safjan został odznaczony Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec w uznaniu zasług dla współpracy sądów konstytucyjnych Polski i Niemiec.

W październiku, z pierwszą wizytą w Polsce, przebywała delegacja Sądu Najwyższego Kanady w składzie: Beverley McLachlin - Prezes Sądu Najwyższego oraz Louise Arbour - Sędzia Sądu Najwyższego. Delegacja Sądu Najwyższego Kanady przebywała w Krakowie, gdzie spotkała się z Prezesem Sądu Apelacyjnego i Prezesem Naczelnego Sądu Administracyjnego - Oddział Zamiejscowy w Krakowie. W Warszawie delegacja spotkała się z Marszałkiem Sejmu, Ministrem Sprawiedliwości, I Prezesem Sądu Najwyższego oraz z Prezesem Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Prezes Trybunału Konstytucyjnego Marek Safjan uczestniczył, w styczniu, w uroczystej inauguracji sesji rocznej Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w maju wziął udział w X Międzynarodowej Konferencji Sądów zorganizowanej w Strasburgu przez Center for Democracy na temat "Sądy i terroryzm" ("Courts and terrorism"), w lipcu w XVI Międzynarodowym Kongresie Prawa Porównawczego w Brisbane w Australii, w październiku uczestniczył w uroczystości z okazji dziesiątej rocznicy powstania Sądu Konstytucyjnego Rumunii, a w grudniu w uroczystości 50-lecia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, która odbyła się w Luksemburgu.

Oficjalna delegacja Trybunału Konstytucyjnego z Prezesem TK na czele odwiedziła we wrześniu czeski Sąd Konstytucyjny w Brnie. Podczas wizyty polscy i czescy sędziowie odbyli spotkania robocze na temat "Ochrona praw socjalnych w judykaturze polskiego i czeskiego Trybunału Konstytucyjnego" oraz "Relacja pomiędzy sądami konstytucyjnymi a sądami powszechnymi, szczególnie Sądem Najwyższym, w Republice Czeskiej i Rzeczypospolitej Polskiej". Delegacja odbyła spotkanie w Sądzie Najwyższym Republiki Czeskiej, została także przyjęta przez wicemarszałka Senatu Parlamentu Republiki Czeskiej.

Jak co roku, z okazji Święta Konstytucji 3 Maja, zorganizowane zostało spotkanie poświęcone polskim tradycjom konstytucyjnym. W uroczystości udział wzięli przedstawiciele władz Rzeczypospolitej - Prezydent, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, wybitni prawnicy oraz inni zaproszeni goście. Uroczystość poświęcona była tworzeniu się społeczeństwa obywatelskiego w pierwszej Rzeczypospolitej. Wykład na temat wygłosił Gość Honorowy uroczystości - wybitny historyk, były Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego profesor Józef Gierowski.

Upowszechnianiu wartości i kultury konstytucyjnej służą także, organizowane w siedzibie Trybunału Konstytucyjnego, spotkania i wykłady. Na zaproszenie Prezesów i sędziów Trybunału Konstytucyjnego wykłady wygłosili:

• w styczniu - Ojciec profesor Mieczysław Krąpiec na temat "Realny obszar prawa";
• w lutym - profesor Jutta Limbach na temat "Godność ludzka i rozwój technologii genetycznej";
• w kwietniu - profesor Andrew von Hirsch z Uniwersytetu w Cambrige na temat "Dlaczego powinny istnieć sankcje karne?";
• w październiku - Prezes Sądu Najwyższego Kanady Beverley McLachlin na temat "Rola Karty Praw i Wolności w określeniu kanadyjskiej tożsamości".

Działalność wydawnicza jest ściśle związana z realizacją funkcji orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego i koncentruje się na pełnym i przystępnym udostępnianiu jego orzecznictwa. W celu uczytelnienia publikowanych w Zbiorze Urzędowym orzeczeń podzielono Zbiór Urzędowy Orzecznictwa na serię A i B. W serii A publikowane są wyroki i postanowienia wydane w postępowaniu merytorycznym, natomiast w serii B postanowienia wydawane na etapie wstępnego rozpatrywania skarg konstytucyjnych i wniosków. W ramach serii A wydano siedem zeszytów, a serii B cztery zeszyty Orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Wydano również w formie książkowej Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego w 2000 r., jako kontynuację rozpoczętej w 1987 r. serii roczników orzecznictwa.

Dla ułatwienia dostępu do orzecznictwa oraz jego popularyzacji kontynuowano wydawanie serii Wybór tez i sentencji orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego - w syntetycznej postaci są tu podawane poglądy wyrażone przez Trybunał. W 2002 r. ukazały się dwa zeszyty - za II półrocze 2001 i I półrocze 2002 roku.

W serii Studia i Materiały, publikowanej od 1995 r., został wydany tom XVI zawierający materiały ze Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego w 2002 r., podsumowujące działalność Trybunału w 2001 roku.

W 2002 roku w Biurze Trybunału Konstytucyjnego powołano Zespół Prasy i Informacji. Do zadań Zespołu należy, między innymi, przybliżanie opinii publicznej pracy Trybunału. Dziennikarze informowani są na bieżąco o wszystkich ważniejszych wydarzeniach w Trybunale. Zespół jest odpowiedzialny za przygotowywanie obsługi prasowej rozpraw oraz organizowanie konferencji prasowych, bezpośrednio po rozprawach, a także innych spotkań z przedstawicielami mediów. Przed rozprawami udostępniane są materiały prasowe przygotowywane specjalnie dla dziennikarzy. Zacieśnienie kontaktów z mediami wpłynęło na popularyzację orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Jest też jednym z działań mających na celu podnoszenie poziomu kultury prawnej społeczeństwa.

W roku 2002 wzbogacono stronę internetową Trybunału oraz zwiększono jej czytelność i przystępność. Można tam znaleźć informacje o terminach rozpraw, komunikaty prasowe przed rozprawą, a niezwłocznie po rozprawie komunikat prasowy wraz z sentecją wyroku. Rozpoczęto przeprowadzanie transmisji internetowych z ważniejszych rozpraw, między innymi: w sprawie abolicji i oświadczeń majątkowych (K 41/02), podwyżki płac dla pracowników zakładów opieki zdrowotnej (K 43/01), mienia zabużańskiego (K 33/02) i tzw. ustawy warszawskiej (K 24/02). Na stronie internetowej Trybunału można także znaleźć informację o sprawach w toku, zaś w przypadku spraw o szczególnym zainteresowaniu społecznym - teksty wniosków oraz stanowiska uczestników postępowania.

Zasada państwa prawnego zawarta jest w art. 2 Konstytucji. Wynikają z niej wymagania dotyczące przestrzegania zasad przyzwoitej legislacji i bezpieczeństwa prawnego (zasady zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa, zasady ochrony praw nabytych). Z zasady określoności wynika, że każdy przepis prawny powinien być skonstruowany poprawnie z punktu widzenia językowego i logicznego. Spełnienie tego warunku podstawowego pozwala na jego ocenę w aspekcie pozostałych kryteriów. Naruszeniem Konstytucji jest stanowienie przepisów niejasnych i wieloznacznych. Należyta poprawność, precyzyjność i jasność przepisów prawnych ma szczególne znaczenie, gdy chodzi o ochronę konstytucyjnych praw i wolności człowieka i obywatela. Adresat normy prawnej musi wiedzieć, jakie jego zachowanie i z jakich przyczyn ma znaczenie prawne (wyrok z 22 maja 2002 r., K 6/02).

Zasady przyzwoitej legislacji i bezpieczeństwa prawnego, na tle konkretnych stanów faktycznych, są ze sobą powiązane. Niejasność przepisu w praktyce zwykle oznacza niepewność sytuacji prawnej adresata normy i pozostawienie jej ukształtowania organom stosującym prawo. Nieuzasadnione zróżnicowanie potencjalnych adresatów przepisów pociąga za sobą postrzeganie prawa jako niesprawiedliwego i utratę zaufania obywateli do państwa. Oznacza także naruszenie zasad równości i sprawiedliwości społecznej. Zróżnicowanie indywidualnych rozstrzygnięć pociąga za sobą postrzeganie prawa jako niesprawiedliwego i utratę zaufania obywateli do państwa. Ogólne zasady wynikające z art. 2 Konstytucji powinny być przestrzegane szczególnie restryktywnie, gdy chodzi o akty prawne ograniczające wolności i prawa obywatelskie oraz nakładające obowiązki wobec państwa. Dziedziną, w której nakaz określoności wymaga szczególnego zaakcentowania jest - obok prawa karnego - także dziedzina prawa daninowego (wyrok z 20 listopada 2002 r., K 41/02).

Zasada państwa prawnego, występując łącznie z zasadą sprawiedliwości społecznej, nie funkcjonuje w oderwaniu od innych wartości konstytucyjnych, lecz dopiero łącznie z nimi bądź przez odniesienie do nich znajduje pełne uzasadnienie. Na gruncie art. 2 Konstytucji prawo do sprawiedliwego traktowania odnoszone do sfery stosunków objętych gwarancjami konstytucyjnymi, choćby ujętymi ogólnie, podlega szczególnej ochronie. Państwo ma obowiązek stać na straży sprawiedliwości społecznej poprzez zaniechanie stanowienia przepisów prawa, które stałyby w sprzeczności, bądź godziłyby w tę zasadę (wyrok z 24 kwietnia 2002 r., P 5/01).

W systemie wartości składających się na pojęcie demokratycznego państwa prawnego, zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa zajmuje nadrzędne miejsce. Uprawnienia przyznane obywatelom przez państwo nie mogą mieć charakteru uprawnień pozornych czy niemożliwych do realizacji ze względów prawnych lub faktycznych albo z uwagi na niejasne określenie warunków korzystania z uprawnień. W zasadzie ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa zawarte jest swoiste domniemanie, że brak jednoznacznego określenia podmiotu zobowiązanego do świadczeń finansowych, w przypadku gdy ustawodawca tworzy prawo stanowiące podstawę takich roszczeń, czyni zobowiązanym system finansów publicznych. Przerzucenie negatywnych konsekwencji, wynikających z wadliwych i niedostatecznie precyzyjnych regulacji w sprawie wynagrodzeń na pracowników (beneficjentów tych regulacji) jest niedopuszczalne (wyrok z 18 grudnia 2002 r., K 43/01).

Pewność prawa i związana z nią zasada bezpieczeństwa prawnego ma szczególne znaczenie w prawie regulującym daniny publiczne. Nie oznacza ona braku możliwości zmiany przepisów prawa. Przy zmianach przepisów prawa daninowego należy stworzyć możliwość przewidywania działań organów państwa i związanych z nimi zachowań podmiotów. Przy nieuniknionych zwiększeniach obciążeń należy zapewnić podmiotom, których to dotyczy, odpowiedni czas do racjonalnego rozporządzenia swoimi interesami. Takie rozumienie zasady gwarantuje zaufanie do ustawodawcy i do stanowionego przez niego prawa.

Zasada ochrony praw nabytych chroni wyłącznie oczekiwania dostatecznie usprawiedliwione i racjonalne. Zasada ta dotyczy ochrony praw nabytych skonkretyzowanych oraz maksymalnie ukształtowanych ekspektatyw. Zniesienie lub ograniczenie tych praw, jako wyjątek od zasady, wymaga rozważenia, na ile oczekiwania jednostki, iż prawa uznane przez państwo będą realizowane, jest usprawiedliwione.

Dopuszczalność wprowadzenia ograniczeń praw nabytych w przedmiocie zwolnień podatkowych musi uwzględniać charakter tych praw oraz to, czy ograniczenia uprzednio przewidywanych zwolnień podatkowych znajdują podstawę w dobrach (wartościach) podlegających ochronie konstytucyjnej i czy można w danej, konkretnej sytuacji przyznać im pierwszeństwo, a także czy prawodawca podjął niezbędne działania mające na celu zapewnienie podatnikom warunków do przystosowania się do nowej regulacji podatkowej. W tym przypadku swoboda ustawodawcy winna być jednak równoważona i miarkowana przez spoczywający na nim obowiązek poszanowania proceduralnych aspektów zasady demokratycznego państwa prawnego.

Konstytucyjna zasada ochrony praw nabytych zakazuje arbitralnego znoszenia lub ograniczania praw podmiotowych przysługujących jednostce. Ich ograniczanie lub znoszenie jest dopuszczalne w razie kolizji wartości zawartych w podstawach tej zasady z innymi wartościami konstytucyjnymi, pod warunkiem, że jest konieczne dla realizacji innych wartości konstytucyjnych, które w danej sytuacji mają pierwszeństwo. Prawodawca powinien jednak ograniczyć do niezbędnego minimum negatywne skutki dla jednostki i wprowadzić rozwiązania, które ułatwiają dostosowanie się do nowej sytuacji.

Zasada ochrony "interesów w toku" zapewnia ochronę jednostki w sytuacjach, w których rozpoczęła ona określone przedsięwzięcia na gruncie dotychczasowych przepisów. Interesy w toku podlegają bardziej intensywnej ochronie, jeżeli prawodawca ustanowił regulacje prawne dotyczące ściśle określonych rodzajów przedsięwzięć. Istnienie praw podmiotowych lub interesów w toku ma znaczenie dla oceny dopuszczalności zmian prawa na niekorzyść jednostki (wyrok z 25 czerwca 2002 r., K 45/01).

Zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa oznacza przede wszystkim konieczność ochrony i respektowania praw słusznie nabytych i ochrony interesów w toku, ale obejmuje jednocześnie zakaz tworzenia przez ustawodawcę takich konstrukcji normatywnych, które są niewykonalne, stanowią złudzenie prawa i w konsekwencji jedynie pozór ochrony tych interesów majątkowych, które są funkcjonalnie związane z treścią ustanowionego prawa podmiotowego. Ustawodawca co do zasady nie może więc doprowadzać do tak istotnego zawężenia możliwości realizacji formalnie przyznanego jednostce prawa podmiotowego, że w istocie prowadzi to do powstania swoistego nudum ius, prawa majątkowego, które wskutek tego staje się prawem bezprzedmiotowym i w praktyce pozbawionym wartości majątkowej.

Chodzi tu o realizację postulatu, zgodnie z którym tworzone powinny być takie regulacje prawne, które zapewniają jednostce nie tylko bezpieczeństwo prawne, ale w pełni zakładają przewidywalność co do tego, w jakim stopniu ich realizacja może wpływać na ukształtowanie pozycji prawnej jednostki w poszczególnych sytuacjach prawnych. Stworzony mechanizm kompensacji dla osób, które w wyniku przekształceń terytorialnych zostały pozbawione majątku, doprowadził do powstania uzasadnionych oczekiwań po stronie zainteresowanych, że problem ten w przyszłości zostanie ostatecznie rozwiązany z uwzględnieniem interesów wszystkich podmiotów, którym tak ukształtowane prawo zaliczania przysługuje. Stanowisko co do naruszenia zasady zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa umacniał dodatkowo brak w systemie prawnym alternatywnych form rekompensaty (wyrok z 19 grudnia 2002 r., K 33/02).

Zasada niedziałania prawa wstecz (lex retro non agit) dotyczy zwłaszcza przepisów normujących prawa i obowiązki obywateli pogarszających ich sytuację w stosunku do stanu poprzedniego. Zasada ta jest dyrektywą postępowania organów prawodawczych, polegającą na zakazie stanowienia norm prawnych, które nakazywałyby stosować nowoustanowione normy prawne do zdarzeń, które miały miejsce przed ich wejściem w życie. Można od niej odstąpić, jednak tylko wyjątkowo i z usprawiedliwionych względów. Niedopuszczalne jest stanowienie norm z mocą wsteczną, jeśli podmioty, których te normy dotyczą, nie mogły racjonalnie przewidzieć tego rodzaju decyzji, a nadzwyczajne okoliczności czy dobra podlegające ochronie konstytucyjnej decyzji takiej nie usprawiedliwiają. Można natomiast usprawiedliwić wyjątkowe nadanie normom możliwości oddziaływania na sytuacje zastane, jeżeli zaistniały ważkie powody, a zainteresowane podmioty miały podstawy, by oczekiwać uchwalenia takich norm (wyroki z 27 lutego 2002 r., K 47/01 i z 5 listopada 2002 r., P 7/01).

Zasady przyzwoitej legislacji nakazują formułowanie przepisów w sposób poprawny, precyzyjny i jasny, zwłaszcza, gdy chodzi o ochronę praw i wolności oraz o sytuacje, gdy istnieje możliwość stosowania sankcji wobec obywatela (wyrok z 12 czerwca 2002 r., P 13/01). Dziedziną, w której nakaz określoności wymaga szczególnego zaakcentowania jest obok prawa karnego także prawo daninowe (wyrok z 20 listopada 2002 r., K 41/02).

Każdy przepis ograniczający konstytucyjne wolności lub prawa powinien być sformułowany w sposób na tyle precyzyjny, aby zapewniona była jego jednolita wykładnia i stosowanie oraz ujęty w taki sposób, aby zakres jego zastosowania obejmował tylko te sytuacje, w których działający racjonalnie ustawodawca istotnie zamierzał wprowadzić regulację ograniczającą korzystanie z konstytucyjnych wolności i praw (wyrok z 22 maja 2002 r., K 6/02).

Podstawowa zasada techniki legislacyjnej wymaga, by dla nazwania tych samych zjawisk używać tych samych pojęć. Nadawanie szczególnego znaczenia terminom prawnym określonym odmiennie w innym akcie prawnym może mieć miejsce pod warunkiem jednoznacznego zdefiniowania i konsekwencji w posługiwaniu się terminem w raz zdefiniowanym znaczeniu. Niedopuszczalne jest konstruowanie definicji zawierającej kolejne odesłania, zwłaszcza przy określeniu czynu zabronionego. Błąd logiczny tłumaczenia nieznanego przez nieznane (ignotum per ignotum) narusza zasadę państwa prawnego (wyrok z 20 listopada 2002 r., K 41/02).

Naruszeniem zasad przyzwoitej legislacji jest niejasne i nieprecyzyjne formułowanie przepisu powodujące niepewność jego adresatów co do ich praw i obowiązków i pozostawiające organom stosującym je nadmierną swobodę przy ustalaniu w praktyce zakresu podmiotowego i przedmiotowego ograniczeń konstytucyjnych wolności i praw jednostki (wyrok z 22 maja 2002 r. K 6/02).

Vacatio legis jest okresem między ogłoszeniem aktu normatywnego a jego wejściem w życie. Wymóg ustanowienia odpowiedniej vacatio legis oraz należytego formułowania przepisów przejściowych wynika z ogólnej zasady ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasady przyzwoitej legislacji (wyrok z 12 czerwca 2002 r., P 13/01).

Ogłoszenie aktu normatywnego oznacza podanie do publicznej wiadomości aktu przez jego publikację w oficjalnym organie promulgacyjnym w taki sposób, że adresaci mają możliwość zapoznania się z jego tekstem, co oznacza udostępnienie odpowiedniego egzemplarza Dziennika Ustaw. Wskazana w nim data ma znaczenie nie tylko dla ustalenia, czy akt normatywny nie przewidywał swojego wejścia w życie przed faktycznym ogłoszeniem (art. 88 ust. 1 Konstytucji), ale także przy ocenie, czy zachowany został konieczny okres dostosowawczy. Naruszenie wymaganej vacatio legis prowadzi do stwierdzenia, że akt normatywny tylko w pewnych ramach czasowych był niezgodny z Konstytucją (wyrok z 20 czerwca 2002 r., K 33/01).

Poprzednia część druku, następna część druku