Poprzednia część druku

Zasada legalizmu wyrażona w art. 7 Konstytucji nakłada przede wszystkim na organy państwowe obowiązek działania zgodnie z obowiązującymi przepisami kompetencyjnymi, interpretowanymi w sposób ścisły i z odrzuceniem, w odniesieniu do organów władzy publicznej, zasady, "co nie jest zakazane, jest dozwolone". Nakłada ona na ustawodawcę obowiązek nienaruszania innych przepisów konstytucyjnych i ratyfikowanych umów międzynarodowych, wymienionych w art. 89 ust. 1 Konstytucji (wyrok z 27 maja 2002 r., K 20/01).

Niedopuszczalne jest działanie organów władzy publicznej bez podstawy prawnej albo wykraczające poza jej granice. Organy władzy publicznej mają obowiązek rzetelnego wykonywania powierzonych im zadań. Organy te nie mogą zaniechać wykonania nałożonych na nie obowiązków z powodu ograniczonych środków finansowych, które pozostają w ich dyspozycji szczególnie wówczas, gdy do obowiązków tych organów należy nadzorowanie i kontrola przestrzegania obowiązujących przepisów ustawowych (wyrok z 12 czerwca 2002 r., P 13/01).

Art. 7 Konstytucji wyklucza domniemanie kompetencji organów konstytucyjnych, a zatem przekroczenie przez Senat granic poprawek wnoszonych w trybie art. 121 ust. 2 Konstytucji nie może być sanowane przez fakt ich nieodrzucenia przez Sejm w trybie art. 121 ust. 3 Konstytucji (wyroki z dnia 19 czerwca 2002 r. K 11/02 i z 24 czerwca 2002 r., K 14/02).

Określona w art. 8 ust. 2 Konstytucji zasada bezpośredniego stosowania Konstytucji, wskazująca na normatywny charakter postanowień w niej zawartych, jest ogólną zasadą całego systemu prawa w Polsce i jako taka musi być zawsze brana pod uwagę w trakcie realizowania kontroli konstytucyjności prawa. Zasada ta nie zakazuje jednak normowania materii uregulowanej w Konstytucji przez akty normatywne niższej rangi. Nakaz bezpośredniego stosowania Konstytucji odnosi się zarówno do sfery tworzenia prawa, jak i jego stosowania. Wywiera jednak przede wszystkim skutki w procesie oceny i wykładni prawa w zgodzie z Konstytucją (wyrok z 16 września 2002 r., K 38/01).

Wynikający z art. 9 Konstytucji obowiązek nakłada na władze publiczne nakaz przestrzegania postanowień umów międzynarodowych. Odwołano się do tego nakazu w sprawie dotyczącej zasad użycia broni i zgodności tych uregulowań z art. 2 ust. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. W art. 2 ust. 2 Konwencji określono okoliczności, które usprawiedliwiają użycie siły mogące spowodować, jako niezamierzone następstwo, pozbawienie życia. Treść art. 2 Konwencji w całości wskazuje, że ust. 2 nie określa sytuacji, w których dozwolone jest umyślne pozbawienie życia, ale mówi o sytuacjach dopuszczalnego użycia siły mogącej spowodować, jako niechciany skutek, pozbawienie życia. Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, pierwsze zdanie art. 2 ust. 1 Konwencji wymaga od państwa nie tylko powstrzymania się od umyślnego i nielegalnego pozbawienia życia, ale również właściwych kroków dla ochrony życia osób pozostających pod jego jurysdykcją (wyrok 8 października 2002 r., K 36/00).

Na mocy art. 66 ust. 2 Układu Europejskiego z 16 grudnia 1991 r. ustanawiającego stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską, z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi, z drugiej strony (Dz. U. z 1994 r. Nr 11, poz. 38 ze zm.), Polska zobowiązała się do wystąpienia o przyjęcie do Konwencji Monachijskiej o udzielaniu patentów europejskich z 5 października 1973 r. (tzw. EPC). Przystąpienie Polski do Konwencji nastąpiło z dniem 1 lipca 2002 r. W związku z tym istotne jest podkreślenie, że zgodnie z przepisami tej Konwencji reprezentacja stron w postępowaniu przed Europejskim Urzędem Patentowym może być wykonywana przez osoby, które - po zdaniu europejskiego egzaminu kwalifikacyjnego - zostały wpisane na listę przedstawicieli zawodowych (art. 134 ust. 1). Ponadto reprezentantem może być każdy prawnik uprawniony do prowadzenia praktyki w jednym z umawiających się państw i mający siedzibę w takim państwie, w takim zakresie, w jakim jest on uprawniony we wspomnianym państwie do działania jako zawodowy przedstawiciel w sprawach patentowych (wyrok z 21 maja 2002 r., K 30/01).

Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. Z art. 11 ust. 1 Konstytucji można wyprowadzić normę stanowiącą gwarancję wolności tworzenia i działania zrzeszeń, jakimi są partie polityczne, wyróżnione przede wszystkim ze względu na pozycję ustrojową i charakter. Ograniczenia w tym zakresie wynikają jedynie z art. 13 Konstytucji. Powołane przepisy w sposób bezpośredni wyznaczają status partii politycznych w Polsce. Miejsce tych przepisów oraz ich treść świadczą o nadaniu partiom politycznym rangi podstawowej instytucji publicznego życia politycznego.

Partia polityczna jest formą urzeczywistniania wolności zrzeszania się, w szczególności realizowania aspiracji do zorganizowanego współdziałania w sprawowaniu władzy, a przez jej zdolność oddziaływania na kształtowanie polityki państwa stanowi element systemu politycznego. Prawo konstytucyjne uznaje partie polityczne nie tylko za ważny, ale także za konstytucyjnie niezbędny element liberalnego, demokratycznego porządku prawnego (wyrok z 10 kwietnia 2002 r., K. 26/00).

Społeczna gospodarka rynkowa opiera się na wolności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych. Stanowi ona więc nie tylko określony model ekonomiczny, ale także pożądany przez ustrojodawcę obraz ładu społecznego (wyrok z 24 kwietnia 2002 r., P 5/01).

Mimo że art. 20 Konstytucji nie odnosi się wprost do problematyki prawa podatkowego, to w wyjątkowych sytuacjach nie można wykluczyć sytuacji, gdy instrumenty podatkowe mogą się stać środkiem do pośredniego faktycznego ograniczenia wolności gospodarczej w pewnej dziedzinie (wyrok z 4 lipca 2002 r., P 12/01). Stosownie do art. 22 Konstytucji ograniczenie swobody takiej działalności jest możliwe jedynie w drodze ustawy oraz wyłącznie ze względu na ważny interes publiczny. Wszelkie odstępstwa od tej zasady muszą wynikać ze szczególnych przepisów Konstytucji, bądź być na jej gruncie usprawiedliwione.

Brak ważnego interesu publicznego powoduje konieczność uznania, iż podział podmiotów gospodarczych prowadzący do arbitralnego uprzywilejowania pewnej kategorii tych podmiotów jest konstytucyjnie nieuzasadniony (wyrok z 20 czerwca 2002 r., K 33/01).

Ustrojodawca nadał godności człowieka znaczenie konstytucyjne, czyniąc z niej płaszczyznę odniesienia dla systemu wartości, w tym również ochronę podstawowych praw człowieka. We wstępie do Konstytucji podkreślono, że jej stosowaniu towarzyszyć powinna dbałość o zachowanie przyrodzonej godności człowieka. Godność nie może być rozumiana jako cecha czy zespół praw nadanych przez państwo. Jest ona bowiem w stosunku do państwa pierwotna, w konsekwencji czego zarówno ustawodawca, jak i organy stosujące prawo muszą respektować treści zawarte w pojęciu godności, przysługującej każdemu człowiekowi. Art. 30 Konstytucji nakazuje również ochronę podstawowych praw człowieka, które nie zostały skonkretyzowane w szczegółowych przepisach konstytucyjnych (wyrok z 25 lutego 2002 r., SK 29/01).

Godność człowieka pełni w porządku konstytucyjnym kilka funkcji, a mianowicie łącznika między Konstytucją a porządkiem prawnonaturalnym, determinanta interpretacji i stosowania Konstytucji, wyznacznika systemu i poszczególnych praw i wolności, a także prawa jednostki o odrębnej treści prawnej (wyrok z 15 października 2002 r., SK 6/02).

Sformułowana w art. 31 ust. 3 Konstytucji zasada proporcjonalności odpowiada w dużym stopniu formułom zastosowanym w wiążących Rzeczpospolitą Polską aktach międzynarodowych, przede wszystkim w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. oraz w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. Zarówno Konwencja jak i Pakt ujmują prawo zrzeszania się w sposób szeroki, obejmujący różne formy zrzeszeń, wymieniając w szczególności związki zawodowe. Akty te zezwalają na nakładanie pewnych ograniczeń w korzystaniu z prawa zrzeszania się w partie polityczne, rozróżniając ograniczenia przedmiotowe i podmiotowe.

Zgodnie z art. 11 ust. 1 Konwencji każdy ma prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzania się oraz do swobodnego stowarzyszania się, włącznie z prawem tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich dla ochrony swoich interesów. Wykonywanie tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa ustawa i są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwu, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób (art. 11 ust. 2 Konwencji). Konwencja potwierdza zatem dopuszczalność ograniczenia podmiotowego prawa do zrzeszania się. Aby ograniczenia były zgodne z prawem, w rozumieniu drugiego zdania art. 11 ust. 2, muszą być przynajmniej zgodne z przepisami prawa krajowego i nie mogą być arbitralne. Także art. 22 ust. 2 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych przewiduje, że na wykonywanie tego prawa nie mogą być nałożone ograniczenia inne niż przewidziane przez ustawę i konieczne w demokratycznym społeczeństwie w interesie bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, porządku publicznego bądź dla ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo praw i wolności innych osób. Zarówno Konwencja jak i Pakt dopuszczają w węższym lub szerszym zakresie możliwość ograniczenia prawa do zrzeszania się. Ocena w tym zakresie zależy od sytuacji w państwie, stopnia sprawności działania mechanizmów demokratycznego sprawowania władzy, a także tradycji funkcjonowania pewnych instytucji w danym państwie i jest wyłączną domeną ustawodawcy (wyrok z 10 kwietnia 2002 r., K. 26/00).

Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla realizacji określonych w tym przepisie wartości. Konieczność w rozumieniu art. 31 ust. 3 Konstytucji oznacza niezbędność, przydatność i proporcjonalność. Jeżeli okaże się że przyjęte restrykcyjne unormowania prawne wprowadzające ograniczenie nie doprowadzą w konsekwencji do osiągnięcia zamierzonego przez ustawodawcę celu należałoby rozważyć weryfikację tych rozwiązań, szczególnie gdy można je zastąpić mniej uciążliwymi (wyrok z 26 marca 2002 r., SK 2/01).

Zasada proporcjonalności stawia przed prawodawcą każdorazowo obowiązek rozważenia rzeczywistej potrzeby ingerencji w danym stanie faktycznym w zakres prawa bądź wolności jednostki i zastosowania takich środków prawnych, które będą skuteczne oraz niezbędne. Niezbędność to również skorzystanie ze środków jak najmniej uciążliwych dla podmiotów, których prawa lub wolności podlegają ograniczeniu. Ingerencja w sferę statusu jednostki musi więc pozostawać w racjonalnej i odpowiedniej proporcji do celów, których ochrona uzasadnia dokonane ograniczenie. Cele publiczne mieszczą się w zakresie treściowym pojęcia interesu publicznego i są zadaniami władzy publicznej. Dla realizacji tych zadań konieczne jest zapewnienie w budżecie państwa odpowiednich środków finansowych, pochodzących w pierwszej kolejności z danin publicznych. Niewątpliwie znajdują one także umocowanie w art. 1 Konstytucji, wskazującym na to, że Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli (wyrok z 16 kwietnia 2002 r., SK 23/01).

W przypadku czynszu najmu za konieczne, w okresie przejściowym można uznać ograniczenia prawa własności przekreślające swobodę pobierania pożytków przez ustalenie wysokości czynszu w taki sposób, aby czynsz pokrywał tylko koszty eksploatacji i utrzymania budynku. Zejście poniżej tego minimum należy ocenić jako niekonstytucyjne. Przerzucenie ciężaru dofinansowania najmu wyłącznie na jedną grupę społeczną, jaką stanowią właściciele budynków mieszkalnych, także zostało uznane za niekonstytucyjne, gdyż nie tylko na nich ciąży obowiązek solidaryzmu i pomocy słabszym (wyrok z 2 października 2002 r., K 48/01).

Brak wskazania w konkretnym przepisie Konstytucji możliwości wprowadzenia ograniczeń nie oznacza, że prawo to ma charakter absolutny i stanowi zakaz ustawodawczej ingerencji w kształt tych wolności i praw. Brak klauzul ograniczających musi być interpretowany jako odesłanie do art. 31 ust. 3 Konstytucji, a ich wykluczenie pojawi się tylko w sytuacji, gdy Konstytucja w sposób wyraźny uzna dane prawo lub wolność za nienaruszalne lub gdy nienaruszalność danego prawa lub wolności wynika z umów międzynarodowych (wyrok z 10 kwietnia 2002 r., K 26/00).

Ochrona praw majątkowych nie oznacza ich absolutnej nienaruszalności konieczne jest jednak zachowanie ram konstytucyjnych, które wyznaczają granice ochrony konstytucyjnej określonego prawa majątkowego. Mechanizm oceny dopuszczalności ograniczeń odnoszący się do prawa własności dotyczy, co do zasady, również innych konstytucyjnie chronionych praw majątkowych. Ograniczenia innych, niż prawo własności, konstytucyjnie chronionych praw majątkowych muszą spełniać przesłanki z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Dopuszczalność i granice ograniczeń nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od istoty (charakteru prawnego) określonej instytucji. Granice ingerencji w konstytucyjne prawa i wolności wyznacza zasada proporcjonalności oraz koncepcja istoty poszczególnych praw i wolności. Stwierdzenie, że ograniczenia mogą być ustanawiane tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie wymaga rozważenia: czy wprowadzona regulacja jest w stanie doprowadzić do zamierzonych przez nią skutków; czy regulacja ta jest niezbędna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest połączona; czy efekty wprowadzonej regulacji pozostają w proporcji do ciężarów nakładanych przez nią na obywatela (wyrok z 19 grudnia 2002 r., K 33/02).

Koncepcja istoty praw i wolności opiera się na założeniu, że w ramach każdego konkretnego prawa i wolności można wyodrębnić pewne elementy podstawowe (rdzeń, jądro), bez których takie prawo czy wolność w ogóle nie będzie mogła istnieć, oraz pewne elementy dodatkowe, które mogą być przez ustawodawcę zwykłego ujmowane i modyfikowane w różny sposób bez zniszczenia tożsamości danego prawa czy wolności. Istotą wolności zrzeszania się jest możliwość tworzenia przez obywateli sformalizowanych więzi organizacyjnych o celach i zadaniach nie reglamentowanych przez państwo. Wolność ta stanowi o możliwości funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. Naruszeniem istoty tego prawa, w stosunku do określonej kategorii osób, byłoby wprowadzenie zakazu zrzeszania się tych osób w jakiejkolwiek organizacji i w ten sposób sytuowanie ich jako zbiorowości jednostek wyłączonej ze struktur społeczeństwa obywatelskiego (wyrok z 10 kwietnia 2002 r., K. 26/00).

Zasada proporcjonalności odnosi się nie tylko do ograniczania korzystania przez jednostkę z przysługujących jej wolności i praw, ale także do nakładania na nią obowiązków. Jeżeli ustawodawca nakazał wykonywanie obowiązku, którego realizacja pociąga za sobą niekonieczne, a przez to nieproporcjonalnie uciążliwe skutki w stosunku do jego uzasadnienia, stanowi to pewne ograniczenie wolności (art. 31 ust. 1 Konstytucji) niezależnie od tego, czy jest to również ingerencja w konkretne chronione przez Konstytucję wolności i prawa. Wymóg przestrzegania prawa oznacza więc w tym przypadku konieczność zachowań, które uznać należy za niezgodne z konstytucyjnymi standardami dotyczącymi dopuszczalnej uciążliwości, nakładanych na człowieka i obywatela (wyrok z dnia 27 maja 2002 r., K 20/01).

Zasada proporcjonalności obowiązuje również w odniesieniu do regulacji dotyczących sfery samodzielności jednostek samorządu terytorialnego. Oznacza to, że ingerencja ustawodawcy w sferę uprawnień majątkowych gmin nie może być nadmierna (wyrok z 20 lutego 2002 r., K 39/00).

Zasada równości znajduje powszechne ujęcie we współczesnym konstytucjonalizmie, a na szczeblu ponadnarodowym wyraża ją między innymi art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka. Art. 32 ust. 1 Konstytucji normuje ogólną zasadę równości, która stanowi lex generalis wobec pozostałych norm konstytucyjnych dotyczących równości. Jedną z norm konkretyzujących zasadę ogólną jest przepis art. 32 ust. 2, zakazujący dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny tak, iż pomiędzy zasadą równości praw i zakazem dyskryminacji zachodzi tego rodzaju ścisły związek, że zakaz dyskryminacji bywa traktowany jako negatywna strona zasady równości (wyroki z 13 maja 2002 r., SK 32/01, z 19 czerwca 2002 r., K 11/02 i z 24 czerwca 2002 r., K 14/02).

Zasada równości nakazuje, aby wszystkie podmioty prawa charakteryzujące się daną cechą istotną w równym stopniu były traktowane równo, tj. bez różnicowań zarówno faworyzujących, jak i dyskryminujących. Zakłada jednocześnie odmienne traktowanie tych podmiotów prawa, które nie posiadają wspólnej cechy istotnej. Różnicowanie podmiotów podobnych wymaga rozważenia czy mieści się ono w granicach wyznaczonych przez Konstytucję. Jest ono dopuszczalne, jeżeli wprowadzone przez prawodawcę różnicowania są racjonalnie uzasadnione i mają związek z celem i treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma. Waga interesu, któremu ma służyć różnicowanie podmiotów podobnych, pozostaje w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone i znajduje to podstawę w wartościach, zasadach lub normach konstytucyjnych (wyrok z 25 lutego 2002 r., SK 29/01).

Nierówne traktowanie podmiotów podobnych nie musi oznaczać dyskryminacji lub uprzywilejowania. Różnicowanie podmiotów prawa jest dopuszczalne na gruncie zasady równości, jeżeli jest zgodne z zasadą sprawiedliwości społecznej, a także z innymi zasadami konstytucyjnymi. Różnicowanie sytuacji prawnej podmiotów podobnych może być uznane za zgodne z Konstytucją, jeżeli pozostaje w zgodzie z innymi zasadami Konstytucji lub służy urzeczywistnianiu tychże zasad (wyroki z 27 lutego 2002 r., K 47/01, i z 12 marca 2002 r., P 9/01 i z dnia 3 czerwca 2002 r., K 26/01).

Zakres podmiotowy art. 32 Konstytucji został zamieszczony w rozdziale "Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela", a zatem dotyczącym praw i wolności osób fizycznych. Trudno jest jednak wykluczyć możliwość zastosowania tego przepisu do innych podmiotów niż osoby fizyczne. Nierówne traktowanie określonych kategorii osób może mieć miejsce zarówno w przypadku osób fizycznych, jak i względem innych podmiotów, i to zarówno w porównaniu z sytuacją innych osób prawnych (jednostek organizacyjnych ), a czasem również osób fizycznych. Istotnym kryterium nie jest i nie może być w takim przypadku wyłącznie konstrukcja podmiotowości prawnej. Osobom prawnym mogą przysługiwać takie same prawa podmiotowe, jak osobom fizycznym. Interesy jednostek organizacyjnych i ich ochrona są pochodną interesów osób fizycznych i stworzonych im gwarancji ustawowych (wyrok z 24 kwietnia 2002 r., P 5/01)

Prawodawca, nakładając obowiązki lub przyznając określone uprawnienia, nie może określać kręgu podmiotów objętych tymi obowiązkami lub uprawnieniami w sposób dowolny. Ustanowione obowiązki oraz przyznane uprawnienia powinny, w miarę możliwości, obejmować wszystkie podmioty charakteryzujące się daną wspólną cechą istotną z punktu widzenia konkretnej regulacji prawnej, a wszelkie odstępstwa od zakazu różnicowania podmiotów podobnych muszą mieścić się w granicach wyznaczonych przez przedstawione wyżej kryteria dopuszczalnego różnicowania tych podmiotów (wyroki z 28 maja 2002 r., P 10/01 i 12 czerwca 2002 r., P 13/01).

Wysokie wymagania stawiane przez ustawodawcę osobom wykonującym zawód zaufania publicznego nie jest dyskryminacją, lecz wprowadzeniem mechanizmu dopuszczania do zawodu kryterium w pełni odpowiadającego charakterowi danego zawodu. Ustawodawca uzależnia prawo wykonywania zawodu zaufania publicznego od spełnienia przez zainteresowanego określonych warunków dotyczących kwalifikacji zawodowych i moralnych. Wykonywanie zawodu zaufania publicznego określane jest dodatkowo przez normy etyki zawodowej, szczególną treść ślubowania, tradycję korporacji zawodowej czy szczególnym charakterem wykształcenia wyższego i uzyskanej specjalizacji (wyrok z 7 maja 2002 r., SK 20/00).

Zróżnicowanie pozycji zawodowej adwokatów i radców prawnych z jednej strony i pozycji rzeczników patentowych z drugiej strony nie narusza żadnych zasad konstytucyjnych, a funkcjonowanie wymienionych grup zawodowych jest ściśle reglamentowane przez prawo, zarówno gdy chodzi o specjalistyczne wykształcenie i przygotowanie zawodowe oraz rodzaj działalności, jak i odpowiedzialność za nienależyte wykonywanie obowiązków (wyrok z 21 maja 2002 r., K 30/01).

Zapewnienie prawnej ochrony życia w art. 38 Konstytucji należy rozumieć przede wszystkim jako zakaz pozbawiania człowieka życia. Zakaz ten należy odczytywać na tle postanowień art. 2 ust. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Z art. 38 wynika także zobowiązanie władz publicznych do podejmowania działań służących ochronie życia. Na ustawodawcy ciąży obowiązek stanowienia prawa o takiej treści, by możliwa była ochrona i realizacja tych wartości w możliwie najszerszym zakresie (wyrok z 8 października 2002 r., K 36/00).

Art. 41 ust. 1 Konstytucji zapewnia każdemu nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie. Art. 41 ust. 2 Konstytucji stanowi, że każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. Ustanawia on ogólne gwarancje wolności osobistej, obejmujące wszelkie przypadki pozbawienia wolności, które nie miało miejsca na podstawie wyroku sądowego. Kontrola legalności pozbawienia wolności musi obejmować nie tylko legalność samej decyzji o pozbawieniu wolności, jej przesłanek i trybu podjęcia, ale również sposób jej realizacji, a w szczególności czas trwania pozbawienia wolności. Prawo do odwołania implikuje przyznanie sądowi odpowiednich uprawnień w zakresie prowadzenia postępowania dowodowego w celu wszechstronnego zbadania okoliczności pozbawienia wolności. Prawodawca konstytucyjny, nakazując niezwłoczne rozstrzygnięcia sprawy przez sąd, nakłada na ustawodawcę obowiązek wprowadzenia rozwiązań, które zagwarantują wydanie orzeczenia w tak określonym terminie. Gwarancje ustanowione w art. 41 ust. 2 Konstytucji mają zastosowanie również w odniesieniu do osób, które zostały uwolnione przed wniesieniem odwołania do sądu. W tym przypadku uruchomienie postępowania sądowego ma przede wszystkim umożliwić osobie pokrzywdzonej dochodzenie prawa do odszkodowania z tytułu bezprawnego pozbawienia wolności, ponieważ art. 41 ust. ust. 3 Konstytucji dotyczy wyłącznie zatrzymania w związku z podejrzeniem popełnienia czynu zabronionego przez prawo. Przepis ten stanowi lex specialis w stosunku do art. 41 ust. 2 Konstytucji, ustanawiając dodatkowe gwarancje wolności osobistej na wypadek pozbawienia wolności w procedurach stosowanych przy orzekaniu o odpowiedzialności karnej (wyrok z 11 czerwca 2002 r., SK 5/02).

Zasadniczą rolą zasady domniemania niewinności jest stworzenie oskarżonemu gwarancji w toku procesu karnego, jednak umieszczenie jej wśród przepisów dotyczących wolności oraz praw człowieka i obywatela oznacza rozszerzenie zakresu stosowania tej zasady odpowiednio, poza ramy procesu karnego, także na postępowanie dyscyplinarne. Trudno odnosić art. 42 ust. 3 Konstytucji do procedur ustawowych, których celem w ogóle nie jest ustalanie naganności zachowania ludzkiego i wymierzanie represji, zasada domniemania niewinności nie może być bowiem rozumiana tak szeroko, by ograniczała czy wręcz uniemożliwiała sprawowanie nadzoru nad instytucjami zaufania publicznego (wyrok z 29 stycznia 2002 r., K 19/01).

Odpowiedzialność cywilna nie jest represją za naruszenie prawa, ale formą zabezpieczenia przed możliwością wystąpienia negatywnych skutków takiego naruszenia prawa. Postępowanie represyjne różni od postępowania nierepresyjnego to, że wiąże się z nim inne cele i funkcje niż ze stosowaniem środków prawnych o charakterze prewencyjno-ochronnym i zabezpieczającym. Nie można odnosić art. 42 ust. 3 Konstytucji do procedur ustawowych, których celem nie jest wymierzanie represji, a jedynie tworzenie różnego rodzaju zabezpieczeń, np. w zakresie należytego zawodowego prowadzenia działalności gospodarczej. Zasada domniemania niewinności nie może być rozumiana tak szeroko, aby stanowiła usprawiedliwienie czy formę zabezpieczenia obiektywnych naruszeń prawa, zwłaszcza wtedy, gdy od adresata normy prawnej wymaga się profesjonalnych zachowań. Prowadzący działalność gospodarczą winni dawać rękojmię profesjonalnego i sumiennego realizowania obowiązków prawnych związanych z taką działalnością. Naruszający prawne rygory związane z prowadzeniem działalności gospodarczej nie może usprawiedliwiać się wolnością gospodarczą (wyrok z 4 lipca 2002 r., P 12/01).

Przepis art. 45 ust. 1 Konstytucji, zamieszczony w rozdziale poświęconym wolnościom i prawom osobistym człowieka i obywatela, jest źródłem prawa podmiotowego przysługującego jednostce. Zasadniczymi elementami składającymi się na to prawo są: prawo uruchomienia procedury przed sądem, prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności oraz prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd.

Wśród przepisów decydujących o kształcie tego prawa w polskim systemie konstytucyjnym wskazuje się także na art. 77 ust. 2 Konstytucji, który ujmuje prawo do sądu w formule negatywnej, jako adresowany do ustawodawcy zakaz stanowienia przepisów, które zamykałyby komukolwiek drogę sądową do dochodzenia naruszonych wolności i praw. Wyjątek od tej zasady jest dopuszczalny tylko na podstawie wyraźnego postanowienia konstytucyjnego.

Gwarancja prawa do sądu musi być wzmocniona prawem do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy. Postępowanie uproszczone dając możliwość szybkiego rozpatrzenia sprawy nie może kolidować z gwarancją prawa do sądu. Przy kwalifikacji spraw należących do postępowania uproszczonego prawodawca zastosował kryterium przedmiotowe. Skutkiem uproszczenia i skrócenia postępowania nie może być utrzymywanie rozstrzygnięcia niezgodnego z prawdą materialną. Powinno być gwarantowane prawo do wznowienia postępowania w celu dojścia do prawdy materialnej (wyrok z 13 maja 2002 r., SK 32/01).

Artykuł 77 ust. 2 Konstytucji zawiera zakaz zamykania drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych wolności lub praw i jest elementem konstytucyjnego prawa do sądu, którego zasadnicza część normatywna zawarta jest w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Jest to szczególnie ważne w sytuacji, gdy od decyzji zależy przyjęcie do służby lub zwolnienie ze służby publicznej (wyrok z 8 października 2002 r., K 36/00)

Istota prawa do sądu nie wyczerpuje się w tym, że w danej sprawie orzeka właściwy sąd, który ma możliwość wydania przewidzianego przez prawo rozstrzygnięcia. Nie mniejsze znaczenie ma bowiem prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności (wyrok z 4 lipca 2002 r., P 12/01).

Zakres przedmiotowy prawa do sądu wyznacza pojęcie sprawy, które obejmuje rozstrzyganie o zasadności zarzutów karnych, a także rozstrzyganie sporów ze stosunków prawnych łączących podmiot prywatny z innym podmiotem. Urzeczywistnienie konstytucyjnych gwarancji prawa do sądu obejmuje wszelkie sytuacje, w których pojawia się konieczność rozstrzygania o prawach danego podmiotu (w relacji do innych równorzędnych podmiotów lub w relacji do władzy publicznej), a jednocześnie natura stosunku prawnego wyklucza arbitralność rozstrzygania o sytuacji prawnej podmiotu przez drugą stronę tego stosunku (wyrok z 25 lutego 2002 r., SK 29/01).

Sprawiedliwa procedura sądowa powinna zapewniać stronom uprawnienia procesowe stosowne do przedmiotu prowadzonego postępowania. Istotny element sprawiedliwej procedury sądowej stanowi prawo strony do osobistego udziału w czynnościach procesowych. Ustawodawca może ograniczyć udział stron w określonych czynnościach procesowych. Ocena konkretnych rozwiązań ustawowych z punktu widzenia wymogów sprawiedliwości proceduralnej powinna uwzględniać charakter spraw rozpoznawanych w danym postępowaniu (wyrok z 11 czerwca 2002 r., SK 5/02).

W myśl art. 45 ust. 1 w związku z art. 78 Konstytucji prawidłowe rozstrzygnięcie sprawy przez sąd jest zagwarantowane, gdy ustawodawca umożliwia stronom i uczestnikom postępowania zaskarżanie orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Obowiązkiem ustawodawcy jest więc odpowiednie ukształtowanie środków odwoławczych od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji, określenie zasad ich rozpoznania i zasad wydawania rozstrzygnięć przez sąd drugiej instancji. W konstytucyjnych gwarancjach sprawiedliwego rozpoznania sprawy nie mieści się natomiast prawo do kasacji umożliwiającej rozpoznanie sprawy przez organ trzeciej instancji (postanowienie z 5 listopada 2001 r., Ts 95/01).

W postępowaniu wobec nieobecnych pewne ograniczenia zasad postępowania karnego mają charakter czasowy i są uzależnione wyłącznie od woli sprawcy, który w momencie poddania się ocenie wymiaru sprawiedliwości uzyskuje możliwość powtórzenia procesu karnego skarbowego na zasadach ogólnych. Oczywistym ograniczeniem prawa do obrony i zasady kontradyktoryjności jest zarządzenie poszukiwania oskarżonego listem gończym. Jego sytuacja procesowa ulega jednak natychmiastowej zmianie z chwilą poddania się wymiarowi sprawiedliwości. Zarówno bowiem prawo do obrony, jak i prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45 Konstytucji i art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności) zależy wyłącznie do tego, czy podejrzany (skazany) dobrowolnie stawi się przed tym sądem. Prawo do obrony w postępowaniu in absentia jest gwarantowane przez wyznaczenie nieobecnemu oskarżonemu obrońcy z urzędu, przy czym udział tego obrońcy jest obowiązkowy w postępowaniu odwoławczym. W momencie dobrowolnego poddania się wymiarowi sprawiedliwości oskarżony ma prawo wyboru obrońcy (wyrok z 9 lipca 2002 r., P 4/01).

Z art. 45 ust. 1 Konstytucji wynika nakaz takiego ukształtowania procedury sądowej, ażeby spełniała ona wymogi sprawiedliwości. Przeniesienie całego ciężaru dbałości o skuteczność doręczenia zastępczego na adresata pisma, zwłaszcza jeżeli nie ma on możliwości bieżącego kontrolowania, czy wysłano do niego pismo, narusza ten wymóg, szczególnie w przypadku dwóch cywilnoprawnych postępowań odrębnych, tj. postępowania nakazowego oraz upominawczego, w których pozwany może nie mieć nawet świadomości, że jest stroną postępowania (wyrok z 17 września 2002 r., SK 35/01). Jednakże instytucja doręczenia zastępczego sama w sobie nie może być traktowana jako zamknięcie drogi sądowej, ponieważ możliwość przywrócenia terminu, o którym decyduje brak winy podmiotu, nie niweczy w nieodwracalny sposób dostępu do sądu (wyrok z 15 października 2002 r., SK 6/02).

Art. 45 Konstytucji zapewniający każdemu prawo do sądu, nie łączy tej gwarancji z dwuinstancyjnością rozpoznania sprawy przez sąd, o ile sprawa od początku do końca nie podlega kognicji sądownictwa. Postępowanie przygotowawcze nie jest wymiarem sprawiedliwości. Wykonywane w postępowaniu przygotowawczym rozpoznawanie zażaleń na decyzje prokuratora o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego albo o jego umorzeniu nie ma charakteru merytorycznego orzekania w sprawie. W art. 41 ust. 2 Konstytucji jest mowa o prawie odwołania się do sądu. W danym przypadku sąd rozpoznaje odwołanie w sprawie, w której zapadło wcześniej rozstrzygnięcie wydane przez organ pozasądowy. Postępowanie sądowe w sprawie złożonego odwołania musi odpowiadać wymogom określonym w art. 45 Konstytucji, prawodawca konstytucyjny nie wymaga natomiast w tym przypadku, aby postępowanie to było dwuinstancyjne, ponieważ dana sprawa nie jest rozpoznawana od początku do końca przez sąd (wyrok z 11 czerwca 2002 r., SK 5/02).

Konstytucyjna kwalifikacja konkretnych środków zaskarżenia pozostawionych przez prawodawcę do dyspozycji strony musi uwzględniać całokształt unormowań determinujących przebieg danego postępowania, a konstytucyjne prawo zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji stanowi bardzo istotny czynnik urzeczywistniania tzw. sprawiedliwości proceduralnej. Przepis art. 78 zd. 1 Konstytucji ma zastosowanie zarówno do postępowania sądowego, jak i administracyjnego. Natomiast odnoszący się do postępowania sądowego art. 176 ust. 1 Konstytucji stanowi, że postępowanie to jest co najmniej dwuinstancyjne (wyrok z 3 lipca 2002 r., SK 31/01).

Prawo do ochrony prawnej życia prywatnego zostało zagwarantowane w art. 47 Konstytucji, a niektóre uprawnienia szczegółowe składające się na treść tego prawa - ponadto w innych przepisach konstytucyjnych. Autonomię informacyjną jednostki gwarantuje przede wszystkim art. 51 Konstytucji, zgodnie z którym każdy ma prawo do samodzielnego decydowania o ujawnianiu innym informacji dotyczących swojej osoby, a także prawo do sprawowania nad nimi (jeśli znajdują się w posiadaniu innych podmiotów) kontroli. Ochrona prywatności i autonomia informacyjna nie mają charakteru absolutnego. Ograniczenie prawa do prywatności może zostać wprowadzone tylko w drodze ustawy i powinno mieścić się w granicach ingerencji państwa w sferę konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela, wyznaczonych przez art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Zasada wyłączności ustawy zawarta w art. 51 ust. 5 Konstytucji obejmuje zasady i tryb gromadzenia i udostępniania informacji. Przepis ten należy odnosić również do gromadzenia i udostępniania informacji przez podmioty prywatne. Termin "gromadzenie informacji" użyty w wymienionym przepisie obejmuje nie tylko wąsko rozumiane czynności zbierania informacji dotyczących jednostki, ale również różnego rodzaju operacje przetwarzania tych informacji (wyroki z 19 lutego 2002 r., U 3/01, 12 listopada 2002 r., SK 40/01 i z 20 listopada 2002 r., K 41/02).

Art. 52 ust. 1 Konstytucji zapewnia każdemu (ściślej - każdej osobie fizycznej) wolność poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu. Wolność, której dotyczy art. 52 ust. 1 Konstytucji, obejmuje przede wszystkim możliwość swobodnego wyboru miejscowości, w której osoba przebywa lub mieszka. Wolność wyboru miejsca zamieszkania obejmuje generalny zakaz ingerencji państwa i władz publicznych w tę sferę życia człowieka. Nie może ona być natomiast traktowana jako podstawa roszczeń wobec osób prywatnych oraz ograniczeń prawa własności i innych praw majątkowych. Konstytucja reguluje bowiem stosunki między państwem a jednostkami, nie wdając się bezpośrednio w regulowanie stosunków między osobami pozostającymi pod jego władzą. Z drugiej strony wszakże trzeba uwzględnić to, że faktyczne korzystanie z wolności wyboru miejsca zamieszkania uzależnione jest od ujęcia przesłanek, od których zależy realizacja obowiązku meldunkowego, w tym także od możliwości realizacji uprawnienia do zajmowania lokalu (pomieszczenia) w celach mieszkaniowych. Uprawnienie takie mieści się w zakresie praw majątkowych objętych ochroną przewidzianą w art. 64 Konstytucji (wyrok z 27 maja 2002 r., K 20/01).

Możliwość zrzeszania się ma na celu wspólne rozwijanie obywatelskiej aktywności politycznej, społecznej, gospodarczej i kulturalnej. Zasada wolności zrzeszania się obywateli nie ma charakteru absolutnego. Ustrojodawca bezpośrednio w Konstytucji zakazuje pewnym kategoriom osób przynależności do partii politycznych oraz związków zawodowych. Konstytucyjnego uregulowania zakazu przynależności określonych kategorii osób do partii politycznych (art. 178 ust. 3, art. 195 ust. 3, art. 205 ust. 3, art. 214 ust. 2 i art. 227 ust. 4) nie można traktować jako katalogu zamkniętego. Regulacje te odnoszą się bowiem do organów konstytucyjnych i w związku z tym zakaz przynależności do partii ma rangę konstytucyjną. Podobieństwo zadań wykonywanych przez organ tworzony w trybie ustawowym do zadań organu konstytucyjnego, do którego odnosi się wyrażony w Konstytucji zakaz przynależności do partii, może stanowić argument za ustanowieniem w ustawie analogicznego zakazu w odniesieniu do tego pierwszego. Wymóg politycznej neutralności pewnych segmentów służb publicznych oznacza przede wszystkim wykluczenie możliwości, przy realizacji konstytucyjnych i ustawowych zadań tych służb, wpływu ugrupowań politycznych. Zagwarantowanie apolityczności służb publicznych nie jest możliwe w sytuacji, gdy osoby pełniące takie funkcje są członkami ugrupowań politycznych. Celem regulacji ograniczających wolności zrzeszania się w partie polityczne była konieczność zachowania bezstronności i neutralności politycznej określonych osób i instytucji. Ustawodawca uczynił adresatami ograniczeń te kategorie osób, które odpowiadają za bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne państwa bądź są zatrudnione na wysokich stanowiskach, pełnią funkcje kierownicze albo wykonują obowiązki o poufnym charakterze. Ograniczenie wolności zrzeszania się tych osób uzasadnia nie tylko szczególna pozycja podmiotów, w stosunku do których zastosowano ograniczenia, ale także wyjątkowa społeczno-ustrojowa rola partii politycznych (wyroki z 10 kwietnia 2002 r., K. 26/00 i z 8 października 2002 r., K 36/00).

Art. 58 Konstytucji zapewnia wolność zrzeszania się, nie konkretyzując form organizacyjnych jej realizacji. Art. 59 ust. 1 Konstytucji dotyczy wolności zrzeszania się w związki zawodowe. Jednocześnie Konstytucja reguluje kwestie związane z ustanawianiem ograniczeń praw zagwarantowanych w tych przepisach. Dopuszczalność ich powinna mieścić się w granicach określonych wiążącymi RP postanowieniami umów międzynarodowych. Dotyczy to, między innymi ustanawiania ograniczeń prawa do zawierania układów zbiorowych (wyrok z 18 listopada 2002 r., K 37/01).

Art. 60 Konstytucji przyznaje wszystkim obywatelom polskim, którzy korzystają z pełni praw publicznych, prawo dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach. Przepis ten gwarantuje każdemu obywatelowi korzystającemu z pełni praw publicznych prawo ubiegania się o przyjęcie do służby publicznej. Nie wyraża jednakże gwarancji, iż każda osoba posiadająca obywatelstwo polskie oraz pełnię praw publicznych zostanie przyjęta do służby publicznej. Ustawodawca uprawniony jest bowiem do sformułowania dodatkowych warunków, uzależniając od ich spełnienia uzyskanie określonych stanowisk w służbie publicznej z uwzględnieniem jej rodzaju oraz istoty. Określenie w przepisach ustaw dodatkowych wymagań stawianych kandydatom do określonych stanowisk w służbie publicznej oraz uzależnienie uzyskania odpowiednich stanowisk w tej służbie od spełnienia tak określonych przesłanek nie stanowi ograniczenia dostępu do służby publicznej. Jednakże określenie kryteriów zwalniania z określonej służby publicznej musi spełniać wymóg szczegółowego i precyzyjnego uregulowania ustawą, w celu wyeliminowania jakiejkolwiek dowolności decyzji podejmowanych w tym zakresie (wyrok z 8 kwietnia 2002 r., SK 18/01)

Konstytucyjne prawo obywatelskie równego dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach (art. 60 Konstytucji) oznacza m.in. konieczność obowiązywania proceduralnego miernika kontroli. Rozstrzygnięcie o zakwalifikowaniu danej osoby do służby cywilnej ma charakter decyzji administracyjnej adresowanej do wielu stron, uczestników postępowania konkursowego. Osoby nie zakwalifikowane w trybie konkursowym do służby cywilnej mają możliwość złożenia skargi do NSA. Obowiązujący mechanizm kontroli prawidłowości postępowania konkursowego przez sąd administracyjny jest czynnikiem wzmacniającym pozycję prawną osoby ubiegającej się o miejsce w służbie cywilnej i jest elementem określającym zawartość normatywną art. 60 Konstytucji. Pominięcie konkursu zasadniczo zmienia pozycję prawną osób zainteresowanych służbą cywilną bowiem pozbawia je należytej ochrony przed arbitralnymi rozstrzygnięciami.

Zgodnie z art. 153 ust. 1 Konstytucji korpus służby cywilnej działający w urzędach administracji rządowej jest powołany w celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego wykonywania zadań państwa. Wszystkie wskazane w tym przepisie cele powinny być realizowane łącznie, zaś ich osiągnięcie ma być zagwarantowane w ustawie. Ich realizacja jest możliwa jedynie przez stworzenie odpowiedniego mechanizmu ustawowego, który pozwoli na zapewnienie wykonywania takich zadań przez odpowiednio do tego przygotowaną kadrę urzędniczą.

Konstytucja nie wskazuje szczegółowo zasad naboru do służby cywilnej, jej funkcjonowania, czy kwalifikacji osobistych lub fachowych osób wchodzących w skład korpusu służby cywilnej. Konstytucyjne cele służby cywilnej ograniczają swobodę ustawodawcy w zakresie ustalania zasad rekrutacji, funkcjonowania, organizacji i statusu służby cywilnej. Realizacja tych celów jest bowiem możliwa jedynie przez stworzenie określonych standardów oraz odpowiednich mechanizmów ustawowych.

Członkowie korpusu służby cywilnej, jak to expressis verbis wskazuje art. 153 ust. 1 Konstytucji powinni posiadać odpowiednie kwalifikacje i przygotowanie zawodowe. Zawodowość oznacza profesjonalizm ogólnie wymagany w ramach regulacji prawnych od pracowników czy urzędników służby cywilnej, zaś dla zajmowania konkretnego stanowiska pewnych kwalifikacji szczególnych. Nie może być rozumiana wyłącznie jako formalna konieczność zatrudniania czy mianowania na określonym stanowisku. Zdobycie odpowiednich kwalifikacji powinno być weryfikowane przed przyjęciem do korpusu służby cywilnej, jak również w okresie późniejszym w trakcie realizacji zadań przez członka korpusu pod kątem rzetelnego wykonywania powierzonych mu obowiązków. Konieczne jest zapewnienie stabilności zawodowej i stworzenie przejrzystych reguł naboru i weryfikacji zdobywanej wiedzy i doświadczeń. Działanie zakładające możliwość swobody w zakresie reguł decydowania o zatrudnieniu bądź mianowaniu poprzez nie podlegające weryfikacji "uznanie" profesjonalizmu określonego kandydata, prowadziłoby do stworzenia nieprzejrzystych zasad funkcjonowania służby. Oznaczałoby to w konsekwencji możliwość praktycznej eliminacji trybu konkursowego, a w konsekwencji otwierałoby drogę do pozamerytorycznego decydowania o kryteriach wyboru, a tym samym praktycznej negacji potrzeby istnienia obiektywnych i czytelnych reguł. Oznaczałoby to zatem również otwarcie możliwości wpływu kolejnych układów politycznych albo grup nacisku na obsadę różnych stanowisk obsadzanych zgodnie z ustawą przez członków korpusu służby cywilnej.

Status służby cywilnej ma na celu stworzenie gwarancji, iż członkowie tego korpusu będą się kierować wartościami konstytucyjnymi leżącymi u podstaw państwa demokratycznego, w poczuciu godności i honoru wynikających z faktu służby dobru wspólnemu jakim jest Rzeczpospolita Polska. Możliwości ingerencji ze strony polityków sprawujących władzę w funkcjonowanie służby cywilnej mogą być wyeliminowane poprzez ustawowe ukształtowanie mechanizmu powoływania urzędników, które uniemożliwi narzucanie konkretnych rozstrzygnięć (wyrok z 12 grudnia 2002 r., K 9/02).

Służba publiczna (służba państwowa, służba cywilna) to kadra wykonująca zadania aparatu państwowego, w tym administracyjnego. Nie obejmuje ona zawodu adwokata, który jest zawodem zaufania publicznego w rozumieniu art. 17 Konstytucji (wyrok z 7 maja 2002 r., SK 20/00).

W art. 61 ust. 1 Konstytucji określone zostało powszechne obywatelskie prawo dostępu do informacji o działalności organów państwowej oraz samorządowej władzy publicznej, a także do informacji o działalności osób pełniących funkcje publiczne. Zgodnie z ust. 2 tego przepisu prawo to obejmuje dostęp do dokumentów urzędowych oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej, pochodzących z powszechnych wyborów.

Zakres prawa do informacji zdeterminowany jest w znacznej mierze przez samą Konstytucję. Przepisy te określają bowiem, jakie uprawnienia wiążą się z obowiązywaniem tego prawa oraz wskazują, na jakie podmioty nałożony jest obowiązek podjęcia takich działań, aby to prawo obywatelskie mogło być zrealizowane. Art. 61 ust. 3 Konstytucji dopuszcza możliwość ograniczenia, wyłącznie w formie ustawy, konstytucyjnie wyznaczonego zakresu tego prawa ze względu na ochronę wolności i praw innych osób, podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa.

Prawo do informacji oraz jego zakres wyznaczają bezpośrednio same przepisy art. 61 ust. 1 i 2 Konstytucji oraz ustawy zwykłe doprecyzowujące te treści, a także ustawy, o których mowa jest w art. 61 ust. 3 Konstytucji. Ustawy zwykłe współwyznaczają zakres tego prawa. Tryb udzielania informacji, o którym jest mowa w art. 61 ust. 4 Konstytucji, to określenie procedury, wskazujące sposób urzeczywistniania materialnej treści tego prawa.

Ochrona konstytucyjnej zasady równego w skali kraju dostępu obywateli do dokumentów zawierających informacje publiczne nie ma charakteru samorządowego, lecz ogólnopaństwowy i w jednakowym stopniu dotyczy wszystkich obywateli kraju, którzy mogą dochodzić swych praw w trybie kontroli zgodności z prawem uchwał organów stanowiących samorządu (wyrok z 16 września 2002 r., K 38/01).

Prawo określone w art. 61 ust. 1 Konstytucji jednoznacznie dotyczy osób pełniących funkcje publiczne. Podmiot rezygnujący z pełnienia takiej funkcji (bądź z kandydowania na taką funkcję) nie może być uznany za mieszczący się nadal w zakresie tego prawa. Domaganie się prowadzenia działań lustracyjnych wobec osoby, która nie pełni już funkcji publicznej, musi być w związku z tym ocenione jako nadmiernie ingerujące w sferę jej życia prywatnego. Ustawa "lustracyjna" ma wyraźnie "nastawienie publicznoprawne", chodzi w niej bowiem o udostępnienie informacji o konkretnych osobach, nie z tego tylko powodu, że podejmowały pracę, służbę lub współpracę z organami bezpieczeństwa, ale dlatego, że osoby te aspirują do pełnienia funkcji publicznych (wyrok z 19 czerwca 2002 r. K 11/02).

Wygaśnięcie mandatu radnego jako następstwo prawomocnego skazania za przestępstwo umyślne nie ogranicza biernego prawa wyborczego. Utrata biernego prawa wyborczego ma skutek generalny. Wygaśnięcie mandatu natomiast ma skutek niejako konkretny, zrelatywizowany wyłącznie do mandatu aktualnie sprawowanego przez daną osobę. Jeżeli nie jest związane z utratą biernego prawa wyborczego, wygaśnięcie mandatu nie wpływa na zdolność ponownego ubiegania się o mandat (wyrok z 8 kwietnia 2002 r., SK 18/01).

Zagwarantowanie ochrony własności wyrażone w art. 21 ust. 1 Konstytucji jest powinnością państwa. W zakresie dotyczącym ochrony prawa własności oraz ograniczonych praw rzeczowych szczegółowe normy zawiera art. 64 Konstytucji.

Art. 64 Konstytucji wprowadza konstytucyjną ochronę praw majątkowych. Zgodnie z ust. 1 tego przepisu, "każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia". Gwarancją konstytucyjną są więc objęte takie prawa podmiotowe, które mają realizować określony interes majątkowy. Ochronie podlegają bowiem wszelkie prawa majątkowe, w tym tzw. publiczne prawa majątkowe.

Na gruncie art. 64 ust. 2 Konstytucji występują dwa aspekty ochrony konstytucyjnej praw majątkowych z punktu widzenia podmiotowego. Prawo majątkowe uregulowane ustawowo podlega ochronie bez względu na to, komu przysługuje. Ochrona praw podmiotowych musi być równa. Nie dotyczy ona jednak gwarancji określonej treści prawa majątkowego, jego skuteczności względem określonych osób itp., lecz istnienia przewidzianych w ustawodawstwie praw majątkowych i równego traktowania uprawnionych. Ustawodawca, tworząc określone prawa majątkowe i mając szeroką swobodę w kreowaniu ich treści, musi liczyć się z koniecznością respektowania zasad wskazanych w art. 64 Konstytucji.

W kontekście sprawy odnoszącej się do tzw. mienia zabużańskiego rozważono problem prawa zaliczania jako prawa majątkowego, podlegającego ochronie w świetle art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. Prawo zaliczenia, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, nie jest wyłącznie ekspektatywą prawa własności, lecz szczególnym publicznoprawnym prawem majątkowym, którego realizacja powinna być zapewniona przez ustawodawstwo. Nie ma przeszkód, by do takiej kategorii spraw odnosić standardy ochrony ukształtowane na gruncie art. 1 Protokołu nr 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Gwarancją konstytucyjną art. 64 ust. 1 objęte są prawa podmiotowe mające realizować określony interes majątkowy. Ochronie podlegają wszelkie prawa majątkowe, w tym tzw. publicznoprawne prawa majątkowe, a publicznoprawny charakter ma prawo zaliczania wartości mienia pozostawionego poza obecnymi granicami Państwa Polskiego. Zgodnie z art. 64 ust. 2 Konstytucji ochrona własności i innych praw majątkowych przysługuje każdemu i musi być równa dla wszystkich podmiotów. Ustawodawca tworząc określone prawa majątkowe i mając szeroką swobodę w kreowaniu ich treści musi liczyć się z koniecznością respektowania zasad wskazanych w art. 64 Konstytucji (wyrok z 19 grudnia 2002 r., K 33/02).

Przepis art. 64 ust. 3 Konstytucji stanowi jednoznaczną i wyraźną konstytucyjną podstawę dla wprowadzania ograniczeń prawa własności. Zawarte są w nim przesłanki dopuszczalności ograniczania własności, formalne i materialne kryterium kontroli dokonanych przez prawodawcę ograniczeń. Przepis ten nie ustanawia jednak wyczerpująco granic zawężających swobodę ustawodawcy w tym zakresie. Z treści art. 64 ust. 3 Konstytucji wynika, że własność może zostać ograniczona, ale wyłącznie w drodze ustawy i tylko w takim zakresie, w jakim wprowadzone ograniczenie nie narusza istoty prawa własności. Ograniczenia własności są dopuszczalne tylko przy zachowaniu wymogów wynikających z art. 64 ust. 3 Konstytucji oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji (wyrok z 5 marca 2002 r., SK 22/00).

Odrębne unormowanie problematyki ograniczania własności, poprzez wskazanie w art. 64 ust. 3 Konstytucji przesłanek dopuszczających tego rodzaju działania, nie oznacza wyłączenia zastosowania w odniesieniu do tego prawa generalnej zasady wyrażonej w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Określenie przesłanek ograniczania prawa własności zawarte w art. 64 ust. 3 Konstytucji nie zawiera wskazania wartości i dóbr, których ochrona przemawia za dopuszczalnością ingerencji w prawa właściciela, a ogranicza się wyłącznie do wskazania przesłanki formalnej (wymóg ustawy) oraz zakreślenia maksymalnej granicy ingerencji (zakaz naruszania istoty prawa własności). Rolę podstawową spełnia tu art. 31 ust. 3, natomiast art. 64 ust. 3 traktować należy wyłącznie jako konstytucyjne potwierdzenie dopuszczalności wprowadzania ograniczeń (wyrok z 16 kwietnia 2002 r., SK 23/01).

W polskim prawie użytkowanie wieczyste zostało unormowane jako prawo rzeczowe o charakterze pośrednim, usytuowane między własnością jako najsilniejszym prawem rzeczowym a ograniczonymi prawami rzeczowymi (użytkowanie, służebności i inne). Użytkowanie zaś jest jednym z ograniczonych praw rzeczowych, którego przedmiotem mogą być rzeczy lub prawa zbywalne. Treścią prawa użytkowania jest używanie rzeczy i pobieranie jej pożytków. Zakres użytkowania jest różny w zależności od tego, kto jest podmiotem użytkowania. Użytkownikowi (podobnie jak użytkownikowi wieczystemu) przysługuje ochrona jego prawa przeciwko każdemu, kto je narusza, w tym także przeciwko właścicielowi (wyrok z 20 lutego 2002 r., K 39/00).

Konstytucja ani żadna ustawa, nie gwarantuje nikomu prawa do zajmowania konkretnych stanowisk czy wykonywania określonej pracy. Ten, kto nie spełnia warunków zatrudnienia na określonym stanowisku, nie może rościć sobie pretensji do powołania go na to właśnie stanowisko. Wolność pracy rodzi ograniczenia (powinności) po stronie władz publicznych, a nie bezpośrednio po stronie pracodawców (wyrok z 4 lipca 2002 r., P 12/01).

Art. 65 ust. 1 Konstytucji wyraża pozytywny aspekt wolności pracy i obejmuje możliwość wyboru rodzaju pracy, pracodawcy i miejsca pracy. W odniesieniu do tzw. wolnych zawodów treścią wolności wykonywania zawodu jest stworzenie sytuacji prawnej, w której każdy mieć będzie swobodny dostęp do wykonywania zawodu, warunkowany tylko kwalifikacjami, rzeczywistą możliwością wykonywania swojego zawodu oraz fakt, że nie będzie to świadczenie pracy w ramach stosunku pracy.

Na obecnym etapie rozwoju społeczeństwa i gospodarki ustawowa reglamentacja wykonywania poszczególnych zawodów nie może być postrzegana jako naruszenie art. 65 ust. 1 Konstytucji. Nie chodzi tu bowiem o ograniczenie wolności jednostek, lecz raczej o stworzenie ogólnych podstaw prawnych podziału pracy w społeczeństwie i gwarancji, że poszczególne funkcje społeczne będą wykonywane przez osoby należycie do nich przygotowane. Wolność statuowana w art. 65 ust. 1 Konstytucji oznacza, że każdy ma prawo wybrać zawód i - jeśli spełnia wymagania - wykonywać go, jednak zawsze tylko w ramach obowiązujących przepisów (wyrok z 21 maja 2002 r., K 30/01).

Konstytucyjna gwarancja wolności wykonywania zawodu zakłada potrzebę regulowania przez państwo kwestii związanych zarówno z samym wykonywaniem zawodu, jak i ze statusem osób zawód ten wykonujących zwłaszcza, gdy chodzi o zawód zaufania publicznego, jakim jest zawód adwokata. Takie regulacje mogą wprowadzić różnego rodzaju ograniczenia wolności wykonywania zawodu, uwzględniając ich racjonalność i zasadę proporcjonalności (wyroki z 7 maja 2002 r., SK 20/00 i z 2 grudnia 2002 r., SK 20/01).

Prawo do zabezpieczenia społecznego określone w art. 67 Konstytucji nie jest tożsame z pomocą społeczną, gdyż obejmuje także ubezpieczenie społeczne oraz zaopatrzenie społeczne. Nałożenie na ustawodawcę obowiązku określenia zakresu i form zabezpieczenia społecznego, bez wyraźnego określenia kryteriów i kierunków wyznaczania granic i form tego zabezpieczenia oznacza, że w rezultacie działań legislacyjnych powinien powstać cały system form, o zróżnicowanym zakresie, wypełniających treść tego pojęcia. System ów jako całość ma umożliwić obywatelowi pozostającemu bez pracy nie z własnej woli i nie mającemu innych środków utrzymania, realizację jego prawa do zabezpieczenia społecznego (wyrok z 6 lutego 2002 r., SK 11/01).

Pomoc materialna na gruncie obowiązującej Konstytucji i ustawy o szkolnictwie wyższym przysługuje wszystkim studentom wyższych szkół publicznych, niezależnie od trybu podjętego kształcenia. Systemowe rozwiązanie tej problematyki pozwalałoby na jednolite i spójne ukształtowanie uprawnień do pomocy materialnej wszystkich osób podejmujących trud zdobycia wyższego wykształcenia. Kwestia możliwości i celowości różnicowania zakresu i wysokości świadczeń przysługujących studentom studiującym w różnych trybach winna zostać szczegółowo przeanalizowana przez prawodawcę i uregulowana z uwzględnieniem wymogów konstytucyjnych, całego społeczno-ekonomicznego kontekstu zagadnienia i poglądów judykatury i doktryny na kwestie różnicowania praw przysługujących obywatelom (postanowienie sygnalizacyjne z 2 lipca 2002 r., S 1/02).

Z art. 75 i art. 76 Konstytucji wynikają obowiązki władz publicznych, między innymi zagwarantowania trwałości stosunku prawnego stanowiącego podstawę korzystania z mieszkania oraz ochrony lokatorów przed wygórowanymi opłatami za korzystanie z mieszkania. Art. 76 Konstytucji stanowi ochronę prawa do mieszkania, która wykracza poza ramy stosunku najmu. Dodatkowe gwarancje dla lokatorów wypływają z zasady bezpieczeństwa prawnego (wyrok z 2 października 2002 r., K 48/01).

Art. 83 Konstytucji nakłada na każdego obowiązek przestrzegania prawa RP. Przepis ten podnosi istniejącą powszechną powinność przestrzegania prawa do rangi obowiązku konstytucyjnego. Ustawodawca konstytucyjny stanowiąc o obowiązku przestrzegania prawa określił założenia, jakie obowiązujące prawo ma spełniać. Niektóre normy konstytucyjne (np. art. 30 Konstytucji, art. 1 i 2 Konstytucji) określają aksjologiczne i normatywne podstawy całego systemu prawa. Przepis naruszający te podstawy nie powinien należeć do systemu prawa, a wynikająca z art. 83 Konstytucji powinność jego przestrzegania w istocie stoi w sprzeczności z Konstytucją (wyrok z 27 maja 2002 r., K 20/01).

Źródłami prawa powszechnie obowiązującego, zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji, są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe i rozporządzenia. Warunkiem wejścia w życie ustaw i rozporządzeń jest ich ogłoszenie (art. 88 ust. 1 Konstytucji) rozumiane jako podanie do publicznej wiadomości aktu poprzez jego publikację w oficjalnym organie promulgacyjnym w taki sposób, by jego adresaci mieli możliwość zapoznania się z tym tekstem (wyrok z 20 czerwca 2002 r., K 33/01).

Rozporządzenie jako źródło prawa powszechnie obowiązującego powinno być aktem normatywnym i zawierać "nowość normatywną" - normy generalne i abstrakcyjne nie ujęte w ustawie. Temu charakterowi rozporządzenia uchybia w szczególności taka konstrukcja upoważnienia ustawowego, według której w rozporządzeniu ma być dokonana interpretacja norm ustawy w odniesieniu do poszczególnych przypadków; ze swej natury interpretacja taka powinna być bowiem dokonywana w procesie stosowania prawa w sprawach indywidualnych, w ramach odpowiednich procedur (wyrok z 20 czerwca 2002 r., K 33/01).

Podustawowe akty prawne mogą zawierać jedynie takie uregulowania, które stanowią dopełnienie regulacji zastrzeżonej do materii ustawowej, pod warunkiem, że spełniają wymagania określone w art. 92 ust. 1 Konstytucji. Rozporządzenie może być wydane tylko na podstawie wyraźnego, tzn. nie opartego tylko na domniemaniu ani na wykładni celowościowej, szczegółowego upoważnienia ustawy w zakresie określonym w upoważnieniu, w granicach upoważnienia ustawy i w celu jej wykonania, nadto zaś - w zgodzie z normami Konstytucji, a także ze wszystkimi obowiązującymi aktami ustawodawczymi. Naruszenie choćby jednego z powyższych warunków może uzasadniać zarzut niezgodności rozporządzenia z ustawą (wyrok z 6 marca 2002 r., P 7/00).

Rozporządzenie nie może obejmować zagadnień całkowicie pominiętych przez ustawodawcę. Musi być ono zgodne nie tylko z ustawą upoważniającą, ale również z innymi ustawami regulującymi bezpośrednio lub pośrednio zawartą w nim materię. Nie może ono wkraczać w materie regulowane innymi ustawami, a nawet nie powinno powtarzać przepisów ustaw. Zakres przedmiotowy rozporządzenia nie może być rozszerzany w drodze wykładni funkcjonalnej. Brak stanowiska ustawodawcy musi być interpretowany jako nieudzielenie kompetencji normodawczej (wyroki z 8 października 2002 r., K 36/00 i z 14 października 2002 r., U 4/01).

W rozporządzeniu mogą być zawarte definicje pod warunkiem, że są ustanowione tylko na potrzeby tego rozporządzenia. Nie mogą być wiążące w całym systemie prawa. Ustawa upoważniła do określenia warunków, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Dokonała jednocześnie podziału materii na normatywną, która została uregulowana w ustawie oraz techniczną, celowo pozostawioną do uregulowania w rozporządzeniu. Jeżeli w wydanym na podstawie takiej delegacji rozporządzeniu zawarto definicję wyłącznie na potrzeby tego rozporządzenia, to granice upoważnienia ustawowego nie zostały przekroczone (wyrok z 2 lipca 2002 r., P 11/01).

Zakaz subdelegacji oznacza, że organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji innemu. Przepisy konstytucyjne obowiązujące przed 17 października 1997 r. nie wykluczały całkowicie subdelegacji kompetencji prawodawczych pod warunkiem, że zakres materii przekazanych do unormowania nie wykraczał poza konstytucyjne granice określające warunki do wydawania aktów podustawowych. Przyjmowano wówczas, że przedmiotem subdelegacji nie mogą być sprawy należące do essentialia materii przekazanej do unormowania przez organ upoważniony w ustawie, natomiast mogły to być zagadnienia wymagające częstych zmian regulacji (wyroki z 8 lipca 2002 r., SK 41/01 i z 8 października 2002 r., K 36/00).

Przed wejściem w życie obowiązującej Konstytucji wymagania dotyczące treści upoważnień zawartych w ustawie nie były tak szczegółowe. Nie określały, jak art. 92 ust. 1 Konstytucji, obowiązku zamieszczenia wytycznych dotyczących treści aktu podustawowego (wyrok z 29 października 2002 r., P 19/01).

Sposób ujęcia wytycznych, zakres ich szczegółowości i zawarte w nich treści są w zasadzie sprawą uznania ustawodawcy. Jeśli jednak regulacja ustawowa dotyczy kwestii podstawowych dla pozycji jednostki, to zasadnicze treści winny się znaleźć w ustawie, a odesłanie do aktów wykonawczych musi być powściągliwe. Jeżeli ustawodawca korzysta z owych odesłań, to musi konkretnie wyznaczyć treść przyszłych rozporządzeń, m.in. przez bardziej szczegółowe ujęcie wytycznych co do treści aktu (wyroki z 12 marca 2002 r., P 9/01 i z 8 października 2002 r., K 36/00).

Możliwe jest umieszczenie wytycznych w innych niż upoważnienie przepisach ustawy, o ile możliwe jest precyzyjne zrekonstruowanie ich treści. Jeżeli jednak rekonstrukcja taka jest niemożliwa, to przepis zawierający upoważnienie musi być uznany za niekonstytucyjny. W art. 92 ust. 1 zd. 2 Konstytucja ustanawia niezbędną treść upoważnienia i nie pozwala na konstruowanie treści upoważnienia poprzez odniesienia do innych ustaw czy całego systemu prawa. Zasada rekonstrukcji wytycznych z innych przepisów ustawowych niż przepisy zawierające upoważnienie ma bowiem ograniczone zastosowanie. Sięganie do innych przepisów ustawowych nie może zastąpić minimalnych wymagań, które konstytucja nakłada na przepis formułujący upoważnienie (wyrok z 29 maja 2002 r., P 1/01).

Zgodnie z art. 93 ust. 1 Konstytucji zarządzenia mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu zarządzenie. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów (art. 93 ust. 2 Konstytucji). Art. 93 nie dokonał wyczerpującego wyliczenia wszystkich aktów wewnętrznych, jakie mogą być wydawane w obecnym stanie konstytucyjnym. Nie zamknął katalogu aktów prawa wewnętrznego odnośnie formy i uprawnionych podmiotów. Uzupełnianie katalogu aktów wewnętrznych może następować zarówno z mocy wyraźnych postanowień konstytucyjnych, jak i z mocy postanowień ustawowych, które mogą upoważniać do wydawania takich aktów, gdy respektują one ogólną zasadę podległości organizacyjnej adresata aktu w systemie organów państwowych. System aktów prawa wewnętrznego ma - w przeciwieństwie do systemu aktów będących źródłami prawa powszechnie obowiązującego - charakter systemu otwartego, w każdym razie w zakresie podmiotowym.

Kryterium organizacyjnej podległości należy rozpatrywać w kontekście pojęcia hierarchicznego podporządkowania w znaczeniu przyjętym w prawie administracyjnym. Hierarchiczne podporządkowanie wyraża jednostronną zależność organu niższego stopnia od organu stopnia wyższego lub podmiotu podległego od podmiotu zwierzchniego. Na tę zależność składają się dwa elementy: zależność osobowa i zależność służbowa. Zależność osobowa łączy się ściśle z zależnością służbową. Podległość służbowa w systemie hierarchicznego podporządkowania wyraża się w możliwości wydawania poleceń służbowych przez organ wyższy organowi niższemu. Kierowanie organem niższym w obrębie zależności służbowej odbywa się za pomocą aktów dwojakiego rodzaju: aktów generalnych (okólników, wytycznych, instrukcji, zarządzeń) oraz aktów indywidualnych (poleceń służbowych). Stosunek organizacyjny, wyrażający się w hierarchicznym podporządkowaniu, jest stosunkiem między organami administracji publicznej. Jego treść podobna jest do treści stosunków powstających między pracownikami urzędów a ich zwierzchnikami (wyrok z 8 października 2002 r., K 36/00).

Konstytucyjna zasada autonomii parlamentu oznacza wyłączne prawo każdej z izb ustawodawczych do decydowania o swoich własnych sprawach. Istotnym jej elementem jest autonomia regulaminowa, która oznacza prawo izb do samodzielnego uchwalania swoich regulaminów, określających ich wewnętrzną organizację i tryb funkcjonowania. Wymienione sprawy nie mogą być regulowane w drodze ustaw, ponieważ tryb ustawodawczy zakłada udział egzekutywy, a także obu izb parlamentu.

Zasada autonomii regulaminowej parlamentu znalazła wyraz w art. 112 Konstytucji, który to przepis na podstawie art. 124 Konstytucji stosuje się odpowiednio do Senatu. Art. 112 Konstytucji wyłącza sprawy związane z organizacją wewnętrzną i porządkiem prac Sejmu oraz trybem powoływania i działalności jego organów z zakresu ustawodawstwa i zastrzega do unormowania w drodze regulaminu Sejmu. W drodze ustawy mogą być uregulowane sprawy szczegółowe związane ze sposobem wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów państwowych wobec Sejmu. Przepisy regulaminów parlamentarnych dotyczące tych zagadnień muszą być zgodne nie tylko z Konstytucją, ale również z ustawami.

Obowiązująca Konstytucja pozostawia Sejmowi szeroki zakres swobody co do sposobu uregulowania przesłanek i trybu odwoływania jego organów. Sprawy związane z odwoływaniem marszałka i wicemarszałków Sejmu dotyczą organizacji wewnętrznej Sejmu, należą zatem do zakresu wyłączności regulaminu Sejmu i nie mogą być regulowane w drodze ustawy. Z przepisów Konstytucji nie można wyprowadzić bezwzględnego nakazu uregulowania przesłanek oraz trybu odwoływania marszałka oraz wicemarszałków Sejmu w regulaminie izby. Kwestie te mogą być pozostawione do rozstrzygnięcia przez praktykę parlamentarną. Ocena zgodności z prawem aktów stosowania prawa przez parlament i jego organy wykracza poza zakres kompetencji Trybunału Konstytucyjnego (postanowienie z 9 lipca 2002 r., K 1/02).

Dopuszczalność i zakres wnoszenia poprawek zależy od etapu prac parlamentarnych, na których zostają one wnoszone. W postępowaniu sejmowym szczególnie szeroka możliwość modyfikowania projektu ustawy występuje na etapie prac komisji, pomiędzy pierwszym a drugim czytaniem projektu. Nie ma przeszkód, by w sprawozdaniu komisji zaproponowana została nowa wersja projektu, odległa od treści zawartych w inicjatywie ustawodawczej. Bardziej ograniczone jest prawo wnoszenia poprawek w drugim czytaniu i w dalszych etapach postępowania sejmowego. Daje temu wyraz art. 119 ust. 3 Konstytucji pozwalający Marszałkowi Sejmu odmówić poddania pod głosowanie poprawki, która uprzednio nie była przedłożona komisji.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego niedopuszczalne jest wprowadzanie przez Senat, przy rozpatrywaniu uchwalonej przez Sejm ustawy nowelizującej (zmieniającej inną ustawę), poprawek, których zakres wykracza poza materię zawartą w tekście ustawy nowelizującej przez to, że obejmuje materie ustawy nowelizowanej w ogóle nie objęte przez Sejm zmianami. Jeśli przekazana przez Sejm ustawa dokonuje jedynie nowelizacji obowiązującej ustawy, w szczególności zaś wtedy, gdy zakres tej nowelizacji jest niewielki, niezbędne jest, by Senat ograniczył się tylko do wnoszenia poprawek do ustawy nowelizującej. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, gdy poprawka wniesiona do tekstu ustawy nowelizującej logicznie i merytorycznie wymaga dokonania zmian objętych poprawką także w tekście ustawy nowelizowanej. Senackie poprawki w granicach materii objętej ustawą mogą przewidywać rozwiązania alternatywne. W sytuacji jednak uchwalania przez Senat poprawek do ustawy nowelizującej alternatywność wyklucza modyfikowanie materii zawartej w ustawie nowelizowanej, której wyraźnie nie normuje ustawa nowelizująca. Alternatywność materii zawartej w poprawce Senatu musi się bowiem odnosić wyłącznie do tekstu ustawy, który został przekazany Senatowi. W przeciwnym razie w skrajnym wypadku nie można byłoby wykluczyć sytuacji, w której Senat jako swoje poprawki do ustawy proponowałby treści, które zawarte były w projektach ustaw odrzuconych przez Sejm już w głosowaniu kończącym pierwsze czytanie. Takie postępowanie niosłoby ryzyko bardzo znacznego rozszerzenia pojęcia "materia ustawy" i mogłoby prowadzić do zachwiania, a może i odwrócenia ustrojowych relacji między dwoma organami władzy ustawodawczej - Sejmem i Senatem (wyroki z 19 czerwca 2002 r., K 11/02 i z 24 czerwca 2002 r., K 14/02).

W świetle art. 2 Światowej Deklaracji Samorządu Lokalnego samorząd lokalny oznacza prawo i powinność władz lokalnych do regulowania i zarządzania sprawami publicznymi dla dobra społeczności lokalnej. W myśl definicji zawartej w art. 2 Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego, samorząd terytorialny oznacza prawo i rzeczywistą zdolność społeczności lokalnych, w graniach określonych ustawą, do regulowania i zarządzania - na ich wyłączną odpowiedzialność i w interesie ich mieszkańców - zasadniczą częścią spraw publicznych.

Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego znajduje normatywny wyraz przede wszystkim w dyspozycji art. 16 ust. 2 i art. 165 Konstytucji. W ich świetle jednostki samorządu terytorialnego, wykonując zadania publiczne, uczestniczą, w zakresie określonym przez ustawodawcę, w sprawowaniu władzy w granicach przyznanej im przez prawo i prawem chronionej samodzielności. Kluczowym elementem podmiotowości prawnej jednostek samorządu terytorialnego, umożliwiającym realizowanie zadań, jest mienie komunalne, obejmujące własność i inne prawa majątkowe. Mienie komunalne ma fundamentalne znaczenie dla realizacji zadań publicznych gmin. Wyposażenie samorządu terytorialnego w majątek ma zapewnić mu samodzielność oraz zabezpieczenie jego podmiotowości prawnej. Artykuł 165 ust. 1 Konstytucji tworzy materialne podstawy gwarancji podmiotowości prawnej samorządu terytorialnego. Własność komunalna stanowi zabezpieczenie podstawowych wartości samorządu terytorialnego, takich jak: osobowość prawna, samodzielność, możliwość realizowania zadań własnych wyznaczonych przez odpowiednie przepisy ustawowe. Istnienie zależności, którą wyraża art. 165 ust. 1 Konstytucji, oznacza ograniczenie w stanowieniu prawa w taki sposób, aby zamierzone regulacje nie naruszały konstytucyjnego zakresu samodzielności gmin. Własność jednostek samorządu terytorialnego ma wymiar ustrojowy w zakresie, w jakim stanowi zabezpieczenie ich samodzielności oraz możliwości realizowania zadań publicznych o znaczeniu lokalnym, wynikających z odpowiednich ustaw. Ingerencja ustawodawcy w sferę władztwa majątkowego jednostki samorządu terytorialnego oddziaływuje na zakres jej podmiotowości i modyfikuje jej konstytucyjnie określoną pozycję prawną. Wprawdzie własności komunalnej nie można ujmować - tak jak i prawa własności w ogóle - w kategoriach absolutnych, jednakże nie można jej także traktować gorzej niż własności innych podmiotów.

Fakt, że własność komunalna wywodzi się z własności państwowej, nie oznacza, że dopuszczalne jest swobodne ponowne rozporządzanie mieniem stanowiącym podstawę ukształtowanej własności samorządowej czy też takie jej ograniczanie, które faktycznie uniemożliwiałoby pełne korzystanie z uprawnień właścicielskich. Ingerencja ustawodawcy w konstytucyjnie chronione prawo własności jednostek samorządu terytorialnego może być dopuszczalna pod warunkiem, że istnieje potrzeba zabezpieczenia innych wartości konstytucyjnych. Z istoty prawa własności wynikają granice dopuszczalnych ingerencji a ich dolegliwość nie powinna być większa niż jest to konieczne dla osiągnięcia założonego celu, jeżeli sam cel jest konstytucyjnie uprawniony.

Własność komunalna nie została przyznana jednostkom samorządu terytorialnego dla ich dowolnego użytku, lecz z przeznaczeniem na realizację celów publicznych, w szczególności dla zaspokajania zbiorowych potrzeb wspólnoty. Uszczuplenie dochodów czerpanych z tej własności oznacza ograniczenie ich możliwości w tym zakresie.

Zasada samodzielności finansowej gmin, wyrażona m.in. w art. 167 Konstytucji, została sformułowana kategorycznie. Samodzielności jednostek samorządu terytorialnego, w tym samodzielności finansowej, nie można absolutyzować. Dopóki ustawodawca w sposób drastyczny nie naruszy samej istoty samodzielności finansowej gminy, przysługuje mu pewna swoboda w określaniu zarówno źródeł dochodów własnych gmin, jak też poziomu tych dochodów, jednakże pod warunkiem, że owe ograniczenia znajdują uzasadnienie w konstytucyjnie określonych celach i konstytucyjnie chronionych wartościach (wyroki z 20 lutego 2002 r., K 39/00, z 9 kwietnia 2002 r., K 21/01, z 3 czerwca 2002 r., K 26/01 i z 24 czerwca 2002 r., K 14/02).

Podstawową cechą samorządu terytorialnego jest samodzielne wykonywanie zadań publicznych. Podstawy działalności samorządu terytorialnego, jak i ograniczenia tej działalności mogą być wprowadzone w formie ustaw. Jednakże swoboda regulacyjna prawodawcy także podlega ograniczeniom. Za niesprzeczne z Konstytucją można uznać tylko takie ograniczenia, które odpowiadają wymaganiom ustawy zasadniczej zarówno pod względem formalno-proceduralnym, jak i materialnym. W aspekcie formalnym gwarancją samodzielności jest ustanowienie zasady wyłączności ustawowej formy wprowadzonych ograniczeń w stosunku do normowania spraw związanych z ustrojem, zakresem zadań i sposobem funkcjonowania samorządu terytorialnego.

Ustawowe ograniczenia samodzielności gminy nie mogą być dowolne, lecz muszą w każdym przypadku znajdować uzasadnienie w konstytucyjnie określonych celach i chronionych wartościach, których pierwszeństwo względem samodzielności samorządu terytorialnego musi znajdować uzasadnienie w przepisach konstytucyjnych. Przy wprowadzaniu ograniczeń konieczne jest zachowanie adekwatności celu uzasadniającego te ograniczenia do środka, jakim posłużył się ustawodawca.

Podstawową instytucją publicznego porządku prawnego określającą granice samodzielności gminy (także powiatu, województwa samorządowego) jest instytucja nadzoru nad działalnością samorządową, o której mowa w art. 171 Konstytucji. Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego podlega też ochronie sądowej (art. 165 ust. 2 Konstytucji). Specyficzną, szczególną funkcję nadzorczą w stosunku do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego pełni Sejm (wyrok z 8 maja 2002 r., K 29/00).

W myśl art. 84 Konstytucji każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych określonych ustawowo. Przepis ten wprowadza zasadę równości i powszechności opodatkowania. Normy konstytucyjne odnoszące się w ogólności do statusu jednostki oraz do jej relacji z państwem, w tym konsekwencje zasady państwa prawnego (proporcjonalność czy równość) znajdują zastosowanie zarówno do praw i wolności jak i do obowiązku powszechnego ponoszenia ciężarów publicznych (wyrok z 20 listopada 2002 r., K 41/02).

Do zasadniczej treści instytucji podatku należy związane z obowiązkami podatkowymi ingerowanie w sferę prawa własności i innych praw majątkowych podatników. W wyniku realizacji obowiązku podatkowego następuje niewątpliwie przymusowe uszczuplenie majątku podatnika na rzecz państwa. Jednakże z uwagi na to, że regulacja prawna dotycząca obowiązków podatkowych ma wyraźną podstawę konstytucyjną, jej dopuszczalność nie może być rozpatrywana w kategoriach ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnych wolności i praw (art. 31 ust. 3 Konstytucji), lecz w kategoriach relacji między obowiązkami konstytucyjnymi z jednej strony, a ochroną konstytucyjnych wolności i praw z drugiej strony (wyroki: z 16 kwietnia 2002 r., SK 23/01, z 22 maja 2002 r., K 6/02 i z 20 czerwca 2002 r. K 33/01).

Artykuł 217 Konstytucji zawiera kilka norm skierowanych przede wszystkim do ustawodawcy oraz innych władz i organów publicznych. Zdanie tego artykułu mówiące o nakładaniu podatków (ciężaru podatkowego) w drodze ustawowej, choć skierowane do władz i organów - nawiązuje przecież także bezpośrednio do obowiązku obywatelskiego utrzymywania państwa, wyrażonego przez art. 84 Konstytucji, a przez to do obowiązku lojalności wobec państwa i troski o dobro wspólne (art. 1, art. 82 Konstytucji) oraz poszanowania prawa przez to państwo ustanowionego (art. 83 Konstytucji). Obywatele nie mogą odmawiać przestrzegania praw powszechnie obowiązującego ze względu na powzięcie wątpliwości co do konstytucyjności przepisu prawnego, z którego wynika określony obowiązek. Także organy władzy wykonawczej nie mogą odmawiać stosowania i egzekwowania takiego przepisu przed wejściem w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego orzekającego o jego niekonstytucyjności.

Na gruncie art. 217 w związku z art. 84 Konstytucji sformułowana została m.in. zasada władztwa podatkowego, zgodnie z którą państwo ma prawo obciążania podatkiem podmiotów funkcjonującym na jego obszarze w celu sfinansowania zadań państwa. Jednocześnie przepis ten wyraźnie formułuje zasadę wyłączności ustawowej w obciążeniach daninowych, do których zaliczają się podatki. Celem przyjętej w art. 217 Konstytucji zasady wyłączności ustawy w sferze prawa daninowego jest nie tylko stworzenie gwarancji praw podatnika wobec organów władzy publicznej, lecz także wzmocnienie pozycji demokratycznych struktur przedstawicielskich i ich odpowiedzialności politycznej.

Przyjęcie zasady wyłączności ustawy w sferze prawa daninowego oznacza, że przypadki, w których w ustawach podatkowych zamieszczane są upoważnienia do wydawania aktów podustawowych, zdeterminowane są przede wszystkim brzmieniem art. 217 Konstytucji, w dalszej zaś dopiero kolejności wymaganiami zawartymi w art. 92 Konstytucji (wyroki z 27 lutego 2002 r., K 47/01, z 6 marca 2002 r., P 7/00, z 22 maja 2002 r., K 6/02 i z 20 czerwca 2002 r. K 33/01).

Swoboda ustawodawcy w kształtowaniu materialnych treści prawa podatkowego jest równoważona istnieniem po stronie ustawodawcy obowiązku poszanowania proceduralnych aspektów zasady demokratycznego państwa prawnego, a w szczególności zasad poprawnej legislacji. Zasady te wymagają między innymi, by ustawodawca precyzyjnie wyjaśnił, jakie znaczenie nadał pojęciu, którym się posługuje (wyroki z 22 maja 2002 r., K 6/02 i z 27 lutego 2002 r., K 47/01).

Zasada swobody władzy ustawodawczej w kształtowaniu dochodów państwa oraz zapewnienie równowagi budżetowej państwa jako wartości funkcjonują w związku z konstytucyjnymi przepisami o wolnościach i prawach człowieka i obywatela. Dopuszczalność ewentualnych odstępstw od zasady powszechności opodatkowania powinna być rozważana przy uwzględnieniu standardów demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. Nie wyklucza się możliwości wprowadzania ustawowych wyjątków, jeżeli służy to realizacji polityki gospodarczej państwa, pod warunkiem uwzględniania zasady sprawiedliwości podatkowej (wyrok z 20 listopada 2002 r., K 41/02).

Równowaga budżetowa i stan finansów publicznych są wartościami podlegającymi ochronie konstytucyjnej. Wynika to z całokształtu regulacji konstytucyjnych zawartych w rozdziale X Konstytucji, zwłaszcza zaś z art. 216 oraz art. 220 Konstytucji, ale także z art. 1 Konstytucji, który stanowi, że Rzeczpospolita jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Ochrona tych wartości nie ma charakteru ani absolutnego, ani przeważającego w stosunku do innych wartości konstytucyjnych. Istotny wpływ na ocenę wprowadzonych regulacji ustawowych w kwestiach dotyczących poszanowania zasad prawidłowej legislacji, w tym tych, które nakazują zachowanie odpowiedniego okresu vacatio legis mogą mieć racje związane z realizacją zadań o podstawowym znaczeniu dla Państwa (wyrok z 27 lutego 2002 r., K 47/01).

Poprzednia część druku