Poprzednia część druku, następna część druku

Prawo do uposażenia funkcjonariuszy policji uregulowane jest w art. 99 i 100 ustawy o Policji oraz wydanym na podstawie delegacji ustawowej zawartej w art. 101 tejże ustawy rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 16.X.1997 r. w sprawie określenia wielokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia w państwowej sferze budżetowej, stanowiącej przeciętne uposażenie policjantów. Liczna korespondencja oraz sygnały przekazywane Rzecznikowi w trakcie wizyt w jednostkach policji są spowodowane niezadowoleniem wynikającym z wypłacenia w 1998 r. podwyżek uposażeń z naruszeniem tego przepisu. Zgodnie z § 1 powołanego wyżej rozporządzenia wielokrotność prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia w państwowej sferze budżetowej w 1998 r., stanowiąca przeciętne uposażenie policjantów, ustalona została wskaźnikiem 1,72. Wypłacone natomiast podwyżki uposażeń zostały naliczone według wskaźnika 1,66 obowiązującego w roku poprzednim, co jest niezgodne z tym rozporządzeniem i z art. 99 ust. 4 ustawy o Policji. Uposażenie policjantów, ze względu na swój charakter, spełnia rolę wynagrodzenia za pracę w rozumieniu Kodeksu pracy i podlega ochronie prawnej. Dlatego też skierowanie części kwoty przeznaczonej na podwyżki uposażenia na inne cele stanowi naruszenie prawa oraz interesu funkcjonariuszy policji.

Z problemem tym Rzecznik zwrócił się pismem z dnia 27.V.1998 r. do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Odpowiadając na wystąpienie minister w piśmie 31.VII.1998 r. nie zgodził się ze stanowiskiem Rzecznika, stwierdzając m.in., że:

W tej sytuacji Rzecznik Praw Obywatelskich w dniu 7.XII.1998 r. zwrócił się do Prezesa Rady Ministrów z wystąpieniem, w którym powtórzył wcześniejsze argumenty. Rzecznik dodatkowo podniósł, że zmniejszenie funduszu uposażeń ma również dalsze skutki, bowiem wysokość uposażeń policjantów w 1998 r. rzutuje na poziom świadczeń emerytalno-rentowych funkcjonariuszy, którzy nabywają prawo do tych świadczeń w bieżącym roku w związku z przejściem na emeryturę (rentę). Akceptowana przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji decyzja Komendanta Głównego Policji o przeznaczeniu części środków finansowych na fundusz nagród naruszyła więc także art. 6 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin, bowiem nie zwiększając w sposób określony powołanym rozporządzeniem uposażenia policjantów spowodowała brak wzrostu przewidzianych w tym przepisie policyjnych świadczeń emerytalnych.

Prezes Rady Ministrów nie udzielił odpowiedzi na to wystąpienie. Ponownie ustosunkował się do problemu Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, który powtórzył argumentację zawartą w piśmie z dnia 31.VII.1998 r.

Do Rzecznika zwrócili się słuchacze II roku studiów stacjonarnych Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie ze skargą na dowolne mianowanie w grupach indywidualnego zaszeregowania policjantów odbywających te studia. Brak jasnych kryteriów zaszeregowania studiujących policjantów powodował, że posiadali oni różne grupy zaszeregowania, mające wpływ na uposażenie. Fakt różnych zaszeregowań, a co za tym idzie i uposażeń policjantów spełniających identyczne kryteria, powodował ich niezadowolenie.

W wyniku podejmowanych przez Rzecznika działań problem został rozwiązany poprzez wydanie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16.XII.1998 r. w sprawie wysokości i warunków otrzymywania uposażenia oraz innych należności pieniężnych przysługujących policjantom skierowanym do szkoły lub na przeszkolenie albo studia w kraju. Rozporządzenie reguluje grupy zaszeregowania policjantów, którzy zostali skierowani na studia jako funkcjonariusze i skierowanych na studia przed podjęciem służby, likwidując dowolność w ustalaniu grup zaszeregowania i innych należności pieniężnych.

Rzecznik kontynuował działania w sprawie osób, które po orzeczeniu przez sąd rozwodu nie mogą doprowadzić do rozkwaterowania byłego małżonka (posiadającego prawo do kwatery wojskowej), który utrudnia swoim zachowaniem zamieszkiwanie we wspólnie zajmowanym lokalu. Rzecznik ponownie wystąpił w tej sprawie do Ministra Obrony Narodowej wskazując, że zapowiadanych przez Ministra zmian nie przyniosła nowelizacja ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych. Nowelizacja ta przyznała bowiem legitymację do wytoczenia powództwa eksmisyjnego jedynie temu z rozwiedzionych małżonków, który posiada przymiot współnajemcy lokalu mieszkalnego. Tymczasem w świetle przepisów ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP prawo do kwatery przysługuje wyłącznie żołnierzowi zawodowemu, zaś uprawnienia członków jego rodziny (w tym także współmałżonka) mają jedynie charakter pochodny. Skoro zaś rozwiedziony małżonek nie posiada przymiotu współnajemcy, to nie służy mu legitymacja do wytoczenia powództwa, o którym mowa w przepisach ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych. Wciąż więc istnieje stan prawny, w którym obywatel w sprawie ze swej istoty cywilnej nie może korzystać z ochrony sądowej, co narusza konstytucyjną zasadę prawa obywatela do sądu. Odpowiadając na wystąpienie Rzecznika w tej sprawie Minister Obrony Narodowej przedstawił aktualnie obowiązujący stan prawny, zwrócił także uwagę, że pozostawienie decyzji o rozkwaterowaniu samym zainteresowanym nie zmienia sytuacji, bowiem ani poprzednio, ani obecnie organy zarządzające zasobami lokalowymi nie zajmowały się i nie zajmują się przydzielaniem mieszkań dla rozwiedzionych małżonków. Organy Wojskowej Agencji Mieszkaniowej mając zaś na uwadze wymiar społeczny sprawy dokonują w miarę posiadanych możliwości rozkwaterowań byłych małżonków. Odpowiedź Ministra udzielona w tej sprawie Rzecznikowi wskazuje na niezrozumienie istoty problemu. Rzecznik nie domagał się bowiem od Ministra, aby organy Wojskowej Agencji Mieszkaniowej zostały upoważnione do dokonywania rozkwaterowania rozwiedzionych małżonków. Domagał się jedynie, aby taką możliwość mieli sami zainteresowani, składając w tym zakresie stosowne powództwo do sądu.

Rzecznik podejmował także sprawy żołnierzy oczekujących na realizację prawa do kwatery poprzez wypłatę ekwiwalentu pieniężnego. W wystąpieniu do Ministra Obrony Narodowej Rzecznik zwrócił uwagę, że realizacja tego prawa nie jest możliwa bez wykonania przez Ministra upoważnienia zawartego w art. 47 ust. 10 ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP, dotyczącego określenia szczegółowych warunków i trybu wypłaty ekwiwalentu pieniężnego w zamian za rezygnację z kwatery. Stan ten narusza Konstytucję, a zwłaszcza jej przepisy dotyczące wykonywania ustaw poprzez wydawanie rozporządzeń. W odpowiedzi na wystąpienie Minister poinformował, że prace legislacyjne mające na celu wydanie rozporządzenia w sprawie wypłaty ekwiwalentu pieniężnego dobiegają końca i rozporządzenie powinno zostać wydane w pierwszej dekadzie września 1998 r. Zapowiedź ta została spełniona.

W sprawach dotyczących wypłaty ekwiwalentu pieniężnego w zamian za rezygnację z kwatery przedmiotem zainteresowania Rzecznika była także szybkość wypłacania ekwiwalentu. Z nadchodzących do Rzecznika skarg wynikało bowiem, że osoby uprawnione oczekują na wypłatę nawet kilka lat. Prowadzone w tej sprawie przez Biuro RPO postępowania wyjaśniające potwierdziły zarzuty skarżących. Np. z informacji dyrektora jednego z oddziałów rejonowego WAM nadesłanej do Biura RPO wynikało, że w ewidencji oddziału zarejestrowanych jest 2300 wniosków o wypłatę ekwiwalentu, z tego w 1998 r. świadczenia zostaną wypłacone 300 wnioskodawcom. Przyczyną występowania tego zjawiska jest brak pieniędzy na wypłatę świadczeń. W związku z tą sytuacją Rzecznik zwrócił się do Ministra Obrony Narodowej wskazując, że taki stan rzeczy narusza zasadę zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez to państwo prawa. W stosunku do omawianej grupy obywateli tworzone są bowiem regulacje prawne mające na celu realizację ich prawa do kwatery poprzez wypłatę ekwiwalentu, następnie zaś wypłat tych faktycznie się nie dokonuje. Minister odpowiadając na wystąpienie Rzecznika podzielił pogląd, że istniejąca we wskazanym zakresie sytuacja narusza zasadę zaufania obywateli do państwa i prawa. Minister stwierdził także, iż dla przywrócenia względnej płynności wypłat ekwiwalentu konieczne byłoby zwiększenie dotacji budżetowej w każdym roku budżetowym. Mając jednak na względzie realne możliwości budżetu MON, Minister nie widzi obecnie możliwości przyznania dodatkowych środków na wypłatę ekwiwalentu.

W związku ze skargami dotyczącymi sprzedaży lokali mieszkalnych na rzecz żołnierzy zawodowych Rzecznik stwierdził, że rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej w sprawie szczegółowych zasad i trybu sprzedaży osobnych kwater stałych zawiera dodatkowe, nieznane ustawie o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP, wyłączenia lokali ze sprzedaży. Sprawa ta była przedmiotem wystąpienia Rzecznika do Ministra Obrony Narodowej, Minister nie podzielił jednak uwag Rzecznika w tym zakresie. W tej sytuacji Rzecznik złożył do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o stwierdzenie niezgodności kwestionowanych przepisów rozporządzenia z odpowiednimi przepisami ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP oraz z Konstytucją poprzez naruszenie granic upoważnienia ustawowego. Trybunał Konstytucyjny podzielił argumenty Rzecznika i uznał, że objęte wnioskiem przepisy rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad i trybu sprzedaży osobnych kwater stałych są niezgodne z ustawą o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP oraz z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP.

Legalność przepisów niższego rzędu dotyczących zakwaterowania żołnierzy zawodowych była także przedmiotem wystąpienia Rzecznika do Ministra Skarbu Państwa. Rzecznik zakwestionował w tym wystąpieniu postanowienia statutu Wojskowej Agencji Mieszkaniowej, nadanego rozporządzeniem Ministra Skarbu Państwa, dające Prezesowi Wojskowej Agencji Mieszkaniowej kompetencje do określania właściwości miejscowej i rzeczowej oddziałów rejonowych i terenowych Agencji wykonujących funkcje z zakresu administracji publicznej. Właściwość miejscowa i rzeczowa organów administracji publicznej może zaś wynikać wyłącznie z przepisów powszechnie obowiązującego prawa. Naruszony został też konstytucyjny zakaz subdelegacji. Minister Skarbu Państwa podzielił zastrzeżenia Rzecznika i poinformował, że została rozpoczęta procedura nowelizacji rozporządzenia. Obecnie Rzecznik oczekuje na realizację zapowiedzi Ministra.

Rzecznik kontynuował również działania w sprawie wyposażenia dyrektorów oddziałów terenowych Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w uprawnienie do zarządzania przekwaterowania osób (bez uprzedniego uzyskania wyroku sądowego), którym został wypowiedziany najem lokali mieszkalnych. Rzecznik złożył w tej sprawie wniosek do Trybunału Konstytucyjnego zarzucając, że art. 42 ust. 4 ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP w zakresie, w jakim upoważnia dyrektora oddziału terenowego Wojskowej Agencji Mieszkaniowej po upływie terminu wypowiedzenia umowy najmu do zarządzenia przymusowego przekwaterowania byłego najemcy bez uprzedniego uzyskania w tej sprawie prawomocnego wyroku sądowego narusza konstytucyjne zasady zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez to państwo prawa, zasadę równej ochrony praw majątkowych oraz zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości. Sprawa oczekuje na rozpoznanie przez Trybunał Konstytucyjny.

W związku z indywidualnymi skargami Rzecznik podejmował sprawę stwierdzania nieważności decyzji administracyjnych w sprawie przyznania żołnierzom bezzwrotnej pomocy finansowej, wydawanych pod rządami poprzedniego obowiązującego prawa. W wyniku wystąpienia do Ministra Obrony Narodowej Minister - podzielając stanowisko Rzecznika - uznał za nietrafny pogląd Prezesa Wojskowej Agencji Mieszkaniowej, iż wydane uprzednio decyzje z uwagi na obowiązujący obecnie cywilnoprawny tryb załatwiania tych spraw nie mogą być wzruszone w trybie nadzoru.

Przedmiotem kolejnego wystąpienia Rzecznika do Ministra Obrony Narodowej była kwestia zamiany pomocy finansowej, przyznanej w poprzednio obowiązującym stanie prawnym żołnierzom zawodowym na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych, na ekwiwalent pieniężny w rozumieniu obecnej ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP. Rzecznik zwrócił uwagę, że przyjęte zasady zamiany zaliczkowej pomocy finansowej na pomoc bezzwrotną mogą budzić wątpliwości. W świetle bowiem tych zasad, jeżeli pozwolenie na budowę domu jednorodzinnego zostało wydane przed dniem 21.II.1994 r., zaliczkowa pomoc zamienia się na bezzwrotną według zasad i stawek, które obowiązywały w dotychczasowych przepisach w dniu upływu 3 lat od dnia otrzymania tego pozwolenia. Zastrzeżenia Rzecznika wzbudziło to, że dotychczas wysokość pomocy finansowej ustalana była według stanu w dniu zwolnienia kwatery. Minister Obrony Narodowej odpowiadając na wystąpienie Rzecznika wskazał, że przyjmując nowe rozwiązania kierowano się koniecznością uregulowania spraw pomocy finansowej w formie zwrotnej i bezzwrotnej udzielonej pod rządami poprzednio obowiązujących przepisów w ten sposób, aby wszyscy, którzy korzystali z pomocy przed wejściem w życie obecnie obowiązującej ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP byli rozliczani według jednakowej zasady.

Wśród skarg wpływających do Rzecznika pojawiły się także skargi dotyczące terminów opłat za zajmowane przez żołnierzy zawodowych kwatery. Zgodnie z regułą wyrażoną w przepisach ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP osoby, które zajmują kwatery lub lokale mieszkalne w budynkach pozostających w zasobach Wojskowej Agencji Mieszkaniowej, gmin lub Skarbu Państwa, uiszczają czynsz i opłaty za świadczenia uzyskiwane od wynajmującego w wysokościach, terminach i na zasadach obowiązujących dla lokali mieszkalnych stanowiących własność Skarbu Państwa. Oznacza to stosowanie przepisów ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych w zakresie terminów płatności powyższych świadczeń. Jeżeli więc strony nie uzgodniły inaczej, czynsz jest płatny miesięcznie z góry do dnia 10 każdego miesiąca, natomiast termin płatności innych opłat powinien zostać określony w umowie. Tymczasem, wbrew tym zasadom, przepisy rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP przewidują, iż osoba uprawniona lub najemca są obowiązani uiszczać czynsz z góry, a pozostałe opłaty z dołu, płatne do dnia piętnastego każdego miesiąca. W wystąpieniu do Ministra Obrony Narodowej Rzecznik zwrócił uwagę, że wskazane przepisy rozporządzenia wkraczają w materię już uregulowaną w ustawie i wykraczają poza granice upoważnienia udzielonego przez ustawodawcę. W odpowiedzi na to wystąpienie Minister podzielił zastrzeżenia Rzecznika. Zwrócił jednakże uwagę, że rozwiązania przyjęte w rozporządzeniu zostały podyktowane chęcią wyjścia naprzeciw postulatom zgłaszanym przez emerytów i rencistów wojskowych, którzy otrzymują świadczenia w dniu 10 każdego miesiąca. Możliwość wnoszenia opłat do 15 dnia miesiąca pozwala emerytom uchronić się od negatywnych skutków niedotrzymania terminu płatności. W tej sytuacji, uwzględniając argumenty Ministra, Rzecznik odstąpił od podejmowania dalszych działań w sprawie.

Kontynuowane były działania Rzecznika w sprawie "uśredniania" przez oddziały terenowe Wojskowej Agencji Mieszkaniowej kosztów energii cieplnej dostarczanej do mieszkań żołnierzy zawodowych. W odpowiedzi na wystąpienie Rzecznika Prezes Wojskowej Agencji Mieszkaniowej powiadomił, że z uwagi na niezadowolenie lokatorów z istniejącego systemu rozliczeń zamierza zmienić system rozliczania opłat za dostawę ciepła. W związku z kolejnymi skargami zainteresowanych osób Rzecznik ponownie zwrócił się w tej sprawie do Prezesa Wojskowej Agencji Mieszkaniowej. W kolejnej odpowiedzi Prezes Agencji poinformował, iż podjął decyzję o zmianie od 1 lipca 1998 r. systemu rozliczeń opłat za dostawę ciepła.

Trybunał Konstytucyjny rozpoznał omówiony w poprzedniej Informacji wniosek Rzecznika o stwierdzenie niezgodności art. 95 ust. 2 ustawy o Służbie Więziennej w zakresie dotyczącym najemców lokali mieszkalnych pozostających w administracji jednostek organizacyjnych Służby Więziennej, których najem nigdy nie był związany ze służbą w tych jednostkach z zasadą sprawiedliwości społecznej oraz zasadą równości. Trybunał orzekł, że powołany przepis rozumiany jako odnoszący się jedynie do mieszkań funkcjonariuszy Służby Więziennej nie jest niezgodny ze wspomnianymi zasadami konstytucyjnymi. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego wydany w tej sprawie oznacza w praktyce, że wydany na podstawie upoważnienia zawartego w art. 95 ust. 2 ustawy o Służbie Więziennej przepis zarządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie określenia wysokości czynszu najmu lokali mieszkalnych będących w administracji jednostek organizacyjnych Służby Więziennej oraz rodzaju opłat dodatkowych, a także zwrotu różnicy w opłatach czynszowych za inne lokale mieszkalne, za które funkcjonariusze są obowiązani opłacać czynsz ustalający stawki czynszu dla najemców lokali mieszkalnych, których najem nigdy nie był związany ze Służbą Więzienną - został wydany bez stosownego upoważnienia ustawowego. Dlatego też Rzecznik zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości o podjęcie działań mających na celu dostosowanie wskazanego aktu wykonawczego do treści ustawowego upoważnienia. Udzielając odpowiedzi Minister Sprawiedliwości poinformował, że w Ministerstwie został opracowany projekt rozporządzenia w sprawie czynszu najmu lokali mieszkalnych Służby Więziennej, opłat dodatkowych oraz zasad zwrotu różnicy w opłatach czynszowych, które to rozporządzenie zastąpi dotychczasowe zarządzenie Ministra Sprawiedliwości. Projekt ten eliminuje wady poprzedniego aktu normatywnego. Obecnie Rzecznik oczekuje na realizację zapewnienia złożonego przez Ministra Sprawiedliwości.

c. Mieszkania funkcjonariuszy Policji

W związku ze skargami funkcjonariuszy Policji do Rzecznika na decyzje nakazujące opróżnienie przez nich lokali mieszkalnych, pojawił się problem legalności przyjętych w tym zakresie rozwiązań prawnych. Przepisy ustawy o Policji nie regulują sytuacji, w których możliwe jest wydanie decyzji nakazującej opróżnienie lokalu mieszkalnego przeznaczonego dla policjanta. Aktem prawnym określającym te sytuacje jest jedynie zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie szczegółowych zasad przydziału, opróżniania i norm zaludnienia lokali mieszkalnych oraz tymczasowych kwater przeznaczonych dla policjantów. Zarządzenie to zostało wydane na podstawie art. 97 ust. 1 ustawy o Policji stanowiącego, że Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji w porozumieniu z Prezesem Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast określa szczegółowe zasady przydziału i opróżniania oraz normy zaludnienia lokali mieszkalnych przeznaczonych dla policjantów, a także szczegółowe zasady przydziału i opróżniania tymczasowych kwater stałych. Z analizy przepisów zarządzenia wynika, iż decyzja o opróżnieniu lokalu rodzi po stronie osoby zobowiązanej jej treścią nie tylko obowiązek opuszczenia mieszkania, lecz także w większości przypadków wywiera skutek prawny w postaci utraty tytułu prawnego do dalszego zajmowania lokalu. W istocie więc omawiane zarządzenie wprowadza materialno-prawne przesłanki utraty tytułu prawnego do lokalu mieszkalnego. Dlatego też w wystąpieniu do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzecznik stwierdził, że w pojęciu "szczegółowych zasad opróżniania lokali mieszkalnych", do określenia których był upoważniony Minister, nie mieści się wydawanie regulacji o charakterze materialno-prawnym, wobec czego przepisy zarządzenia wprowadzające takie regulacje wykraczają poza granice upoważnienia ustawowego. W odpowiedzi na wystąpienie Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji podzielił w znacznej części poglądy zawarte w wystąpieniu. W szczególności Minister stwierdził, że niektóre uregulowania zawarte w zarządzeniu będącym przedmiotem wystąpienia Rzecznika powinny znajdować się w ustawie. Z tego też względu Minister rozważa możliwość stosownego rozszerzenia opracowanego już projektu ustawy o zmianie ustawy o Policji. Niezależnie od tego Minister powołał zespół mieszkaniowy, którego zadaniem jest opracowanie koncepcji rozwiązania problemów mieszkaniowych m. in. policjantów, co może zaowocować przyjęciem projektu odrębnej ustawy. Rzecznik oczekuje na realizacją zapowiedzi Ministra.

Zmiany prawne wynikające z ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dotyczące nabywania uprawnień emerytalnych żołnierzy zawodowych, zrównanie okresu służby z wiekiem uprawniającym do uzyskania świadczenia emerytalnego w systemie powszechnym, zmiana sposobu waloryzacji emerytur i rent wojskowych zależnego od wzrostu płac w tym resorcie na system powszechny oraz wprowadzenie, w przeciwieństwie do systemu powszechnego, możliwości zawieszenia świadczenia emerytalno - rentowego w przypadku osiągnięcia dodatkowych dochodów przekraczających 130% średniej płacy krajowej - wzburzyły środowiska żołnierzy zawodowych. Przykładem są nadsyłane na adres Rzecznika Praw Obywatelskich protesty -wnioski o zaskarżenie tych regulacji do Trybunału Konstytucyjnego oraz prośby o wskazanie drogi prawnej dochodzenia praw, wynikających z wcześniejszych w tej kwestii rozwiązań.

Zarówno żołnierze pełniący aktualnie służbę, jak i środowiska wojskowych emerytów i rencistów, z dezaprobatą odnoszą się do tych zmian, odbierając je jako pozbawienia ich praw nabytych i powodzenie pauperyzacji finansowej tego środowiska. Sprawa jest obecnie badana. Na tym tle podnoszony był problem braku właściwej reprezentacji zawodowej żołnierzy przy dokonywaniu tak istotnych zmian systemowych. Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił w dniu 10.VIII.1998 r. z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie, że art. 70 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 30.VI.1970 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych, zakazujący żołnierzom zawodowym tworzenia i zrzeszania się w związki zawodowe nie jest zgodny z art. 31 ust. 3, art. 32 oraz art. 59 ust. 1 i 4 Konstytucji RP oraz z art. 11 ust. 2 , art. 14 i art. 17 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

b. Funkcjonariusze Policji

Na podstawie skargi indywidualnej dotyczącej waloryzacji emerytury policyjnej Rzecznik zasygnalizował Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji konieczność unormowania zasad przeliczania uposażenia funkcjonariuszy policji dla celów emerytalnych w drodze nowelizacji przepisów zarządzenia Nr 31/94 ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 24.V.1994 r. o szczegółowych zasadach przeliczania uposażenia funkcjonariuszy dla celów emerytalnych.

Problem dotyczy emerytów i rencistów, którzy w dniu odejścia na emeryturę (rentę) zajmowali stanowiska służbowe, które zostały później zlikwidowane w wyniku zmian organizacyjnych. Przyrównywanie stanowisk obecnie istniejących do zajmowanych przed odejściem ze służby nie zawsze jest adekwatne do przypisanych do nich obowiązków i możliwa jest tu duża uznaniowość. Brak jasnych zasad przeliczeń, a co za tym idzie wysokości przyznanych świadczeń emerytalno-rentowych powoduje, że rozstrzygnięcia zawarte w wielu wydanych decyzjach nie są akceptowane przez ich adresatów i są przedmiotem dużej liczby skarg kierowanych do Zakładu Emerytalno-Rentowego MSWiA, a następnie do Rzecznika Praw Obywatelskich.

Do chwili obecnej zrealizowano tej zapowiedzi.

20. Ochrona praw osób pozbawionych wolności

udzielenia przerwy w odbywaniu kary 20,3% skarg,

Wyniki badań przeprowadzonych w Biurze RPO złożyły się na trzytomową publikację oceny stanu przestrzegania praw osób pozbawionych wolności, której część III opublikowana została w marcu 1998 r. pod wspólnym dla całej publikacji tytułem "Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa". Zawiera ona 13 opracowań poświęconych m.in. problemom tymczasowego aresztowania, wykonywania długoterminowych kar pozbawienia wolności, wykonywania kary pozbawienia wolności wobec recydywistów, problemom zdrowotnym i odwykowym osób pozbawionych wolności, świadczeniu pomocy postpenitencjarnej, sądowej kurateli dla dorosłych, aspektom penitencjarnym działań na rzecz ofiary przestępstwa. W wielu przypadkach treść opracowań spełniała rolę materiału źródłowego dla wystąpień generalnych Rzecznika.

Oparte na badaniach opracowanie poświęcone stanowi sądowej kurateli dla dorosłych posłużyło Rzecznikowi do wystąpienia w dniu 23.III.1998 r. do Ministra Sprawiedliwości o poprawę funkcjonowania tej ważnej służby państwowej. Warunkiem usprawnienia działania sądowej kurateli dla dorosłych jest - zdaniem Rzecznika - przyspieszenie zmiany kurateli na zawodowo-społeczną, zwiększenie liczby kuratorów oraz modyfikacja sytemu szkolenia i doskonalenia zawodowego. W odpowiedzi z dnia 16.IV.1998 r. przekazane zostały informacje o działaniach resortu na rzecz upowszechnienia zawodowo-społecznego modelu kurateli, podwyższenia kwalifikacji kuratorów i poprawy ich statusu materialnego. Rok 1999 w ocenie Ministra powinien przynieść zasadnicze pozytywne zmiany w sytuacji kuratorów sądowych, w tym również zwiększenie liczby etatów kuratorów.

Rzecznik uznaje poprawę działania sądowej kurateli dla dorosłych za niezbędny warunek efektywnego funkcjonowania środków karnych polegających na poddaniu skazanego próbie w warunkach wolności dozorowanej. Ich właściwe stosowanie powinno sprzyjać zmniejszeniu stanu zaludnienia jednostek penitencjarnych, w których na koniec 1998 r. przebywało 54 373 osadzonych. W końcu 1997 r. liczba osób pozbawionych wolności wynosiła 57 382. Spadek liczby osób przebywających w aresztach śledczych i zakładach karnych w wielu jednostkach nie wpłynął jednak zasadniczo na poprawę warunków socjalno-bytowych osadzonych.

Z dniem 1.IX.1998 r. weszły w życie nowe kodeksy: karny, postępowania karnego i karny wykonawczy. Kodeks karny wykonawczy wprowadził po raz pierwszy do praktyki penitencjarnej trzy systemy wykonywania kary pozbawienia wolności, różniące się od siebie zakresem stosowania środków i metod resocjalizacyjnego oddziaływania na skazanych. Pod koniec sierpnia 1998 r. została wydana w formie rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości część aktów wykonawczych do Kkw, w tym regulaminy wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wykonywania tymczasowego aresztowania. Do końca 1998 r. nie ukazał się szereg istotnych dla realizacji przepisów kodeksowych aktów wykonawczych, dotyczących zwłaszcza sfery opieki medycznej nad więźniami, zasad organizacji ośrodków diagnostycznych i warunków przeprowadzania w nich badań, organizacji kuratorskiej służby sądowej.

Po 1 września 1998 r. do Rzecznika Praw Obywatelskich wpłynęła duża liczba skarg od osób pozbawionych wolności, w których opisane zostały skutki, jakie niesie za sobą wprowadzenie w życie przepisów Kkw i aktów wydanych na jego podstawie.

Przedmiotem analizy przeprowadzonej przez RPO były przepisy wprowadzonych w życie z dniem 1.IX.1998 r. rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości z dnia 12.VIII.1998 r. w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności oraz w sprawie regulaminu wykonywania tymczasowego aresztowania. Podstawowym kryterium oceny wymienionych aktów prawnych była ich zgodność z Konstytucją RP, Kodeksem karnym wykonawczym oraz ratyfikowanymi przez Polskę umowami międzynarodowymi. W trakcie analizy zwrócono również uwagę na pierwsze doświadczenia płynące z praktyki stosowania przepisów regulaminów.

Rzecznik Praw Obywatelskich w dniu 19.XI.1998 r. wystąpił do Ministra Sprawiedliwości o rozważenie możliwości podjęcia inicjatywy ustawodawczej i zmiany niektórych rozwiązań zawartych w obu analizowanych rozporządzeniach.

W ocenie Rzecznika art. 4 § 2 Kkw, który stanowi, że ograniczenie praw i wolności skazanego może wynikać również z przepisów wydanych na podstawie ustawy, jest sprzeczny z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Daje bowiem organom administracji państwowej uprawnienie do wydawania aktów wykonawczych, które mogą ograniczać prawa i wolności osób pozbawionych wolności. Rzecznik wniósł o podjęcie inicjatywy ustawodawczej zmiany wskazanego przepisu w sposób uchylający jego sprzeczność z Konstytucją.

Wyniki przeprowadzonych przez pracowników Biura RPO czynności sprawdzających w jednostkach penitencjarnych wskazują, że jednym z największych problemów dla ich administracji jest utrzymanie posiadanych obiektów w stanie sprawności eksploatacyjnej. Ze 156 samodzielnych aresztów śledczych i zakładów karnych aż 96 jednostek (64,5%) wybudowanych zostało przed I wojną światową. Tyko 36 aresztów i zakładów karnych wybudowano po II wojnie światowej. Utrzymanie starej substancji budowlanej pochłania ogromne kwoty na przeprowadzenie niezbędnych remontów. Według Centralnego Zarządu Służby Więziennej środki przyznawane na taki cel zabezpieczają zaledwie 20% potrzeb, a dalsze niedofinansowanie prowadzić może do konieczności wyłączenia niektórych obiektów z eksploatacji z uwagi na ich bardzo zły stan techniczny. Dotyczy to w szczególności budynków zaplecza gospodarczego oraz budynków zamieszkałych przez osoby pozbawione wolności. W połowie 1998 r. oddano do użytku wznoszony od ponad 10 lat Areszt Śledczy w Radomiu dla 800 osadzonych.

Administracje więzienne przeprowadzają jedynie remonty bieżące. W efekcie w wielu przypadkach po krótkotrwałej naprawie następuje powrót do stanu wyjściowego. Z taką sytuacją zetknięto się np. w Zakładzie Karnym w Tarnowie. Z jednostki tej osadzeni dwukrotnie w 1998 r. (I i IV kwartał) skierowali do Rzecznika każdorazowo ponad 100 skarg na panujące warunki bytowe, a zwłaszcza zły stan obiektów więziennych. Po interwencji Rzecznika przekazano środki finansowe i realizowane prace remontowe przynoszą stopniową poprawę warunków pobytu w tym zakładzie karnym.

Znaczne różnice między warunkami bytowymi w poszczególnych jednostkach powodują, że stopień dolegliwości izolacji więziennej jest w dużej mierze odmienny. Co warte podkreślenia - dolegliwości wynikające ze stanu obiektów więziennych dotykają w znacznym stopniu również funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej.

Z licznych skarg napływających do Rzecznika wynika, że administracja więzienna napotyka na duże trudności w realizacji ustawy z dnia 9.XI.1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych oraz wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości. Największe problemy odnoszą się do możliwości osadzania niepalących więźniów w odrębnych celach mieszkalnych aresztów śledczych i zakładów karnych typu zamkniętego.

Znaczna jest liczba skarg dotyczących osadzenia skazanego w jednostce penitencjarnej oddalonej od miejsca zamieszkania, co bardzo utrudnia, a niekiedy wręcz uniemożliwia, odwiedziny przez bliskich. Jak wyjaśnia Służba Więzienna, takie rozmieszczenie jest spowodowane przede wszystkim nierównomiernym rozlokowaniem jednostek penitencjarnych na obszarze kraju. Na niektórych terenach nie funkcjonują w ogóle jednostki penitencjarne. Brak środków na inwestycje nie pozwala z kolei na budowę nowych obiektów więziennych.

W przeprowadzonych przez pracowników Biura RPO - na podstawie wcześniej przygotowanego kwestionariusza - badaniach, lekarze więzienni przyznają, że przebywanie w warunkach więziennych może u wielu osób pozbawionych wolności pogłębiać proces degradacji zdrowotnej, któremu nie jest w stanie zapobiec opieka medyczna, jaką zapewnia więzienna służba zdrowia. Podkreśla się zwłaszcza negatywny wpływ stresu spowodowanego izolacją i pogłębionego brakiem konstruktywnego zajęcia dla osadzonych, a także akcentuje znaczenie warunków sanitarnych i lokalowych w jednostkach penitencjarnych. Zdaniem lekarzy, podstawowa opieka zdrowotna nad osobami pozbawionymi wolności jest dobra i wystarczająca. Braki występują w zakresie opieki specjalistycznej, w szczególności w dziedzinie diagnostyki, neurologii i neurochirurgii, onkologii, kardiologii i chorób zakaźnych. Zmusza to więzienną służbę zdrowia do korzystania z pomocy publicznych zakładów opieki zdrowotnej.

Wizyty pracowników Biura RPO w jednostkach penitencjarnych dostarczają również informacji dotyczących stanu wyposażenia ambulatoriów i szpitali więziennych w niezbędną aparaturę medyczną i leki. W ocenie kierowników tych placówek niskie środki finansowe pozwalają jedynie na rozłożony w długim okresie czasu zakup taniej aparatury medycznej. Z reguły nie jest możliwa wymiana starego i wyeksploatowanego sprzętu stanowiącego wyposażenie pracowni rentgenodiagnostycznych i bloków operacyjnych. Problem warunków pracy anestezjologów, szeroko opisywany przez media, odnosi się również do więziennych szpitali.

W wielu zakładach karnych realizuje się leczenie skazanych uzależnionych od alkoholu lub środków odurzających. W 18 oddziałach terapeutycznych (po 9 dla każdej z tych grup) może przebywać odpowiednio blisko 300 i 320 skazanych. Jednak dalszy rozwój działalności odwykowej w niezbędnej skali jest uniemożliwiony przez brak środków finansowych. Potrzeby wskazują, że należy podwoić liczbę oddziałów odwykowych, wydatnie zwiększyć liczbę terapeutów pracujących poza takimi oddziałami oraz przeszkolić wychowawców w zakresie diagnozowania uzależnień. Nadal poważny problem stanowi też częsty jeszcze brak kontynuacji leczenia odwykowego po zwolnieniu z zakładów karnych.

Pomimo skierowanych w 1997 r. do Ministrów Sprawiedliwości oraz Zdrowia i Opieki Społecznej wystąpień, Rzecznikowi Praw Obywatelskich nie udało się doprowadzić do realizacji nałożonego od 1995 r. przez Kkw na te organy obowiązku wydania dwóch rozporządzeń: w sprawie udzielania przez zakłady opieki zdrowotnej świadczeń dla osób pozbawionych wolności oraz w sprawie współpracy placówek tych resortów przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych osobom pozbawionych wolności. Wydanie tych aktów wykonawczych pozwoliłoby na wyeliminowanie wielu problemów i nieporozumień związanych z warunkami korzystania przez więzienną służbę zdrowia z pomocy innych publicznych zakładów opieki zdrowotnej. Takie same wnioski krytyczne można obecnie odnieść do niewydania wskazanych rozporządzeń na podstawie art. 250 § 1 i § 2 Kkw z 1997 r.

Poprzednia część druku, następna część druku