Poprzednia część druku, następna część druku

a. Sprawy rodzinne i opiekuńcze

Skargi kierowane do Rzecznika w tej grupie spraw sądowych dotyczyły najczęściej (ok. kilkuset spraw rocznie) spraw alimentacyjnych oraz rozwodowych, m.in. łożenia na rodzinę, sprawowania pieczy i władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi, eksmisji współmałżonka. Mniejsza liczba skarg (kilkadziesiąt spraw w skali roku) dotyczyła ustalenia ojcostwa, zaprzeczenia ojcostwa i unieważnienia uznania dziecka. Pozostałe sprawy, rozpatrywane w postępowaniu nieprocesowym (sprawy opiekuńcze), dotyczyły przede wszystkim: ustalenia kontaktów rodziców z dziećmi oraz ich egzekucji, pozbawienia władzy rodzicielskiej, odebrania dziecka przez rodzica uprawnionego do sprawowania bezpośredniej pieczy, sporadycznie - kontaktów dziadków z wnukami oraz postępowań prowadzonych w trybie Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę sporządzonej w Hadze dnia 25.X.1980 r. Znacząca część skarg przekazywanych RPO wiązała się z prowadzonym postępowaniem wykonawczym, najczęściej (ok. 30% wszystkich wpływających spraw) z egzekucją alimentów, w postępowaniu nieprocesowym zaś - z przywróceniem władzy rodzicielskiej, egzekucją kontaktów z dzieckiem przez rodzica, który nie sprawuje bezpośredniej pieczy nad nim, a także prawem rodziców pozbawionych wolności do kontaktów z dziećmi. Kilka spraw dotyczyło naruszania praw dzieci - wychowanków placówek opiekuńczych (stosowanie kar cielesnych, niewypłacanie tzw. wyprawek dla usamodzielnianych wychowanków, dyskryminacja przez zakaz rozmów w języku cygańskim), a także uprawnień rodziców dysponujących ograniczoną władzą rodzicielską do reprezentacji dziecka w placówkach oświatowych.

W części spraw poprzestano na udzielaniu zainteresowanym wyjaśnień, w pozostałych - wystąpiono do sądów o informację o stanie sprawy. W sytuacji, gdy przekazywane w następstwie informacje o sposobie lub terminowości rozstrzygnięcia sprawy budziły wątpliwości, Rzecznik wnosił o objęcie sprawy nadzorem administracyjnym prezesa sądu lub o zorganizowanie sędziom szkoleń, a w przypadkach, gdy zachodziło podejrzenie naruszenia prawa - o przekazanie akt sądowych do analizy.

Nadzwyczajnym środkiem, z którego RPO korzystał po wyczerpaniu innych możliwości, gdy, jego zdaniem, w prowadzonym postępowaniu sądowym doszło do rażącego naruszenia praw i interesów obywatela była (przed wygaśnięciem tego uprawnienia z dniem 1.VII.1998 r.) kasacja, a w postępowaniu nieprocesowym także żądanie wszczęcia postępowania. W 1998 r. Rzecznik wniósł dwie kasacje w sprawach rodzinnych .

Jedyna kasacja w grupie spraw opiekuńczych, w której Rzecznik wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy sądowi rejonowemu do ponownego rozpoznania, dotyczyła odmowy wydania ojcu małoletniego syna zamieszkałemu w USA w trybie Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę sporządzonej w Hadze dnia 25.X.1980 r.

Z uwagi na możliwość zmiany prawomocnych orzeczeń w sprawach opiekuńczych korzystanie ze środków przewidzianych w Krio i Kpc (art. 111 § 2, art. 106 oraz art. 109 Krio w zw. z art. 577 Kpc) daje gwarancję szybkiej poprawy sytuacji dziecka. Rzecznik korzysta także z możliwości wszczęcia postępowania opiekuńczego. Aktualnie toczą się dwie takie sprawy: o ustalenie kontaktów ojca z dzieckiem i o zmianę orzeczenia o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej.

W dniu 22.XII.1998 r. Rzecznik zgłosił udział w toczącym się postępowaniu cywilnym w sprawie opiekuńczej, na prawach przysługujących prokuratorowi. Chodziło o ograniczenie władzy rodzicielskiej matce dziecka. Mimo konfliktu interesów nie został ustanowiony dla małoletniej kurator, nie została ona także wysłuchana przez sąd. Rzecznik uzasadnił zajęte stanowisko m.in. naruszeniem praw małoletniej wynikających z art. 72 ust. 3 Konstytucji RP, art. 12 Konwencji o Prawach Dziecka, a także pozostawieniem bez rozpoznania wniosku dziadków o ustanowienie ich rodziną zastępczą dla małoletniej.

Najliczniejsza grupa spraw dotyczyła obowiązku alimentacyjnego. Przeważyły skargi dotyczące orzeczeń ustalających wysokość alimentów. Regułą jest zasądzanie alimentów w kwotach pieniężnych, a sposób obliczania wysokości kwot z tytułu należności alimentacyjnych ustalany jest przez sąd w wyroku. Zasada ta nabiera znaczenia w warunkach inflacji i zmniejszania się siły nabywczej pieniądza, bezrobocia, a także w wyniku zmieniających się potrzeb dorastającego dziecka. Sądy kierując się potrzebami dziecka orzekają niekiedy kwoty alimentów znacznie odbiegające od możliwości zarobkowych rodziców. Liczne przykłady skarg kierowanych do RPO przemawiają na rzecz przeniesienia w takich wypadkach ciężaru dofinansowywania dzieci na pomoc społeczną z uwagi na faktyczny koszt nieskutecznej egzekucji zasądzonych alimentów. Rośnie on w związku z zupełnie niekiedy bezcelową i drogą egzekucją komorniczą, udziałem funduszu alimentacyjnego, a w części spraw także kosztami utrzymania skazanego.

Należy także rozważyć problem właściwego instruowania stron o formach płacenia alimentów, skutkach ich niepłacenia oraz funkcjonowaniu funduszu alimentacyjnego. Uzyskanie w sądach podstawowej wiedzy o zasadach ustalania przez sądy obowiązku alimentacyjnego i egzekwowania alimentów umożliwiłoby w wielu przypadkach zainteresowanym uniknięcie bezzasadnych żądań. Pisma nadesłane w ostatnim okresie do RPO świadczą o tym, iż zobowiązani i uprawnieni do alimentacji nie są dostatecznie poinformowani m.in. o tym, że: świadczenia z funduszu alimentacyjnego są świadczeniami zwrotnymi; do ich zwrotu zobowiązany jest dłużnik i kwoty wypłacone z funduszu będą następnie od niego odzyskiwane (często zainteresowani uważają, że jest to pomoc lub zasiłek dla żony i dziecka, nie zdając sobie sprawy, że są obowiązani do spłacenia tych sum); istnieje możliwość zabezpieczenia powództwa w sprawach o uchylenie obowiązku alimentacyjnego poprzez zawieszenie postępowania egzekucyjnego; dochodzić świadczeń alimentacyjnych można także w tzw. trybie bezegzekucyjnym, co pozwoliłoby uniknąć niejednokrotnie wysokich kosztów egzekucyjnych; pozbawienie i ograniczenie władzy rodzicielskiej nie zmienia sytuacji dziecka w zakresie prawa do alimentacji.

W wystąpieniu do Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 16.IV.1998 r. w sprawie interpretacji przepisu art. 191 § 4 Kodeksu pracy dotyczącego zatrudniania młodocianych przy lekkich pracach sezonowych i dorywczych. Rzecznik wskazał, iż w centralnych organach administracji nie ma jednolitego stanowiska co do dalszego obowiązywania przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28.VII.1959 r. w sprawie zatrudniania młodocianych przy lekkich pracach sezonowych i dorywczych. Konstytucja RP w art. 65 pkt 3 wprowadza granicę 16 lat dla stałego zatrudniania dzieci. Konieczność wprowadzenia ustalonej w Konstytucji granicy wiekowej młodocianości powoduje zatem potrzebę nowego określenia w przepisach wydanych na podstawie art. 191 § 4 Kp wykazu prac dozwolonych małoletnim. Z przekazywanych do Rzecznika skarg wynika, że mimo zapewnienia bardzo wysokich standardów ochrony w pewnym zakresie (przykładowo - wykaz prac wzbronionych młodocianym, czy zakaz pracy nocnej), obecne regulacje nie tworzą pełnego i czytelnego systemu.

Minister Pracy i Polityki Socjalnej w pismach z dnia 7.IV.1998 r i 19.V.1998 r. przedstawił stanowisko, iż do czasu określenia przez właściwych ministrów wykazów lekkich prac sezonowych i dorywczych, w wykonaniu upoważnienia z art. 191 § 4 Kp, można korzystać z takiego wykazu zamieszczonego w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28.VII.1959 r. w sprawie zatrudniania młodocianych przy lekkich pracach sezonowych i dorywczych. Minister uznał też, że szczegółowe prognozowanie rodzaju i zakresu zmian w przepisach o zatrudnieniu pracowników młodocianych stanie się realne dopiero wówczas, gdy w omawianym obszarze zostaną rozstrzygnięte kwestie zgodności z prawem Unii Europejskiej.

Również w 1998 r. do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich kierowane były liczne skargi dotyczące zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze, a zwłaszcza w wózki inwalidzkie i aparaty słuchowe. Nadal istnieje konieczność długiego, niekiedy nawet kilkuletniego, oczekiwania na przydzielenie takiego przedmiotu lub środka. Istotnym problemem jest również niedostateczna - w stosunku do oczekiwań - jakość przydzielanych przedmiotów i środków. Wojewódzkie przychodnie rehabilitacyjne przyznające osobom uprawnionym wózki inwalidzkie z zasady dysponują modelami o niskich cenach i niskiej jakości. Wielu niepełnosprawnych oczekuje zaś przyznania im wózków o ponadstandardowej jakości, a w konsekwencji i wyższej cenie. Niektórzy z niepełnosprawnych są gotowi kupić potrzebny im przedmiot ortopedyczny lub środek pomocniczy, oczekując ze strony państwa jedynie ograniczonego wsparcia finansowego. Obowiązujące w 1998 r., rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 2.VII.1974 r. w sprawie zaopatrywania ludności w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze uniemożliwiało takie postępowanie. Osoba niepełnosprawna mogła otrzymać ręczny wózek inwalidzki bezpłatnie co 5 lat. Zasadą była niedopuszczalność zwrotu wydatków poniesionych przez osobę uprawnioną w razie nabycia przedmiotu ortopedycznego na własny koszt. W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich system zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze stworzony w warunkach systemu gospodarki nakazowo-rozdzielczej, wymaga dostosowania do wymogów gospodarki rynkowej. Brak takiego dostosowania negatywnie rzutuje na możliwość realizacji przez osoby niepełnosprawne przysługujących im wolności i praw obywatelskich.

W odpowiedzi na wystąpienie RPO w tej sprawie Minister Zdrowia i Opieki Społecznej napisał, że w projekcie aktu wykonawczego do ustawy o ubezpieczeniach zdrowotnych - rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie wykazu przedmiotów ortopedycznych i środków pomocniczych oraz wysokości udziału ubezpieczonych w cenie ich nabycia - zawarto przepisy, na mocy których osoby niepełnosprawne będą mogły partycypować w kosztach nabywania przedmiotów ortopedycznych droższych od określonego przez kasy chorych limitu cen.

Rzecznik otrzymał list od pracowników jednego z zakładów pracy chronionej w Łodzi, w którym opisali oni dramatyczną sytuację osób niepełnosprawnych wykonujących pracę w tym zakładzie: złe warunki pracy, poniżające traktowanie pracowników przez pracodawcę, niegospodarność i marnotrawienie środków finansowych przekazanych zakładowi przez PFRON. Rzecznik wystąpił do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi z prośbą o podjęcie działań kontrolnych i wszechstronne wyjaśnienie zarzutów wobec pracodawcy oraz do Prezesa Zarządu PFRON w Warszawie przedstawiając krytyczne uwagi korespondentów dotyczące niewłaściwego wykorzystywania przez współwłaścicieli spółki dotacji i pożyczek ze środków finansowych Funduszu. Okręgowy Inspektor w Łodzi w wyniku przeprowadzonych kontroli potwierdził zasadność zarzutów podniesionych w pismach pracowników skierowanych do Rzecznika. M.in. stwierdzono niewypłacanie pracownikom spółki należnych wynagrodzeń, brak regulaminu wynagradzania, nieprzelewanie środków finansowych na zakładowy fundusz świadczeń socjalnych, bardzo zły stan techniczny i niedogrzanie pomieszczeń, ogólny nieporządek i używanie sprzętów nadmiernie zużytych. Inspektorzy pracy wydali decyzje zmierzające do doprowadzenia sytuacji w zakładzie do stanu zgodnego z przepisami prawa pracy i bhp. Jednakże ze względu na ogrom zaniedbań i zgłoszone przez pracodawcę braki finansowe - realizacja poleceń PIP wydaje się wątpliwa. W konsekwencji może dojść do wstrzymania pracy w zakładzie i pozbawienia pracy 392 pracowników w tym 167 niepełnosprawnych. Prezes Zarządu PFRON poinformował, że Fundusz czasowo odstępuje od dochodzenia swojej należności pieniężnej w drodze egzekucji komorniczej. Wiązałoby się to bowiem z faktyczną likwidacją zakładu. Zarówno Prezes Zarządu PFRON jak i Okręgowy Inspektor Pracy w Łodzi zapewnili Rzecznika, że sytuacja spółki i jej pracowników będą w dalszym ciągu pozostawały w sferze ich służbowych zainteresowań i działań.

RPO kontynuował działania na rzecz zmiany rozporządzenia Ministra Łączności z dnia 21.X.1996 r. w sprawie określenia zakresu dostępu osób niepełnosprawnych do świadczonych usług pocztowych lub telekomunikacyjnych o charakterze powszechnym w taki sposób, aby zrezygnować z powiązania prawa do udogodnień lub ulg w opłacie instalacyjnej oraz w abonamencie z rodzajem inwalidztwa, bądź aby przyznać również inwalidom ruchu prawo do tych udogodnień lub ulg.

Minister Łączności napotyka na duże trudności w konsultacjach ze środowiskami osób niepełnosprawnych, które dążą do przyznania udogodnień i ulg w bardzo szerokim zakresie, praktycznie biorąc dla wszystkich kręgów osób niepełnosprawnych. Przyznanie zaś w takim zakresie ulg byłoby nadmiernym obciążeniem finansowym operatorów świadczących powszechne usługi telekomunikacyjne. Dodatkowo sytuację komplikuje dokonana zmiana z dnia 1.IX.1997 r. stanu prawnego dotyczącego orzekania o inwalidztwie, oddzielająca system orzecznictwa dla potrzeb ubezpieczenia społecznego od systemu orzecznictwa o niepełnosprawności. Efektem rozdzielenia jest to, że ZUS prowadzi orzecznictwo dla celów rentowych, a do orzekania o stopniu niepełnosprawności dla celów pozarentowych powołane zostały wojewódzkie zespoły ds. orzekania o stopniu niepełnosprawności działające przy wojewódzkich urzędach pracy. W wydawanych przez zespoły orzeczeniach określany jest tylko stopień niepełnosprawności. Nie zawierają one stwierdzeń, na podstawie których można byłoby stwierdzić konieczność korzystania przez osobę niepełnosprawną z określonego urządzenia końcowego w telekomunikacji np. tekstofonu lub wideofonu. Z tych względów zmiana rozporządzenia ma polegać m.in. na rezygnacji z powiązania prawa do udogodnień lub ulg, o których mowa w rozporządzeniu, z rodzajem inwalidztwa, a w tym m.in. na przyznaniu takich udogodnień inwalidom ruchu.

Nowelizacja rozporządzenia nie została opublikowana w Dzienniku Ustaw do końca 1998 r. pomimo zapewnienia Ministra o jej opublikowaniu we wrześniu 1998 r.

W związku z nadal napływającymi skargami, RPO wystąpił do Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych w sprawie potrzeby pomocy ze strony państwa w zakupie samochodu lub wózka inwalidzkiego dla osób niepełnosprawnych z wadami narządów ruchu. Pełnomocnik poinformował RPO, że w Państwowym Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych rozpoczęte zostały prace nad koncepcją nowego programu samochodowego, który umożliwi osobom niepełnosprawnych skorzystanie ze środków PFRON przy zakupie lub dostosowaniu samochodu do potrzeb wynikających z niepełnosprawności. Nie jest jeszcze określony termin wprowadzenia programu do realizacji.

RPO wystąpił do Sekretarza Stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej - Pełnomocnika ds. Osób Niepełnosprawnych w sprawie konsultowania z organizacjami osób niepełnosprawnych spraw dotyczących tego środowiska, a nie mieszczących się w zakresie konsultowania aktów prawnych. W związku z przekazaniem Sejmowi przez Radę Ministrów "Informacji o działaniach na rzecz realizacji postanowień Karty Osób Niepełnosprawnych" Rzecznik zwrócił uwagę, że Karta mówi w § 1 pkt 9 o prawie osób niepełnosprawnych do posiadania samorządnej reprezentacji swego środowiska i do konsultowania z nim wszelkich projektów aktów prawnych, dotyczących osób niepełnosprawnych. Karta nie formułuje natomiast prawa tej grupy do konsultowania z nią działań nie polegających na tworzeniu norm prawa.

Działalność organizacji społecznych, w tym związków zawodowych i organizacji pracodawców, nie jest poddana nadzorowi Rzecznika Praw Obywatelskich. Rzecznik nie może zatem wystąpić do władz tych organizacji z postulatami dotyczącymi zapewnienia odpowiedniego udziału osób niepełnosprawnych i ich zrzeszeń w pracach tych organizacji. Sprawa ta może natomiast być przedmiotem obrad Krajowej Rady Konsultacyjnej do Spraw Osób Niepełnosprawnych. Rada ta jest forum współdziałania organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego oraz organizacji pozarządowych na rzecz osób niepełnosprawnych. Można mieć zatem nadzieję, że sformułowane przez nią wnioski i rekomendacje przyczynią się do zwiększenia udziału osób niepełnosprawnych w życiu publicznym.

Sekretarz Stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej - Pełnomocnik ds. Osób Niepełnosprawnych w piśmie z dnia 7.XII.1998 r. zapewnił, że podziela stanowisko RPO w tej kwestii i że będzie dążył do konsultowania z Krajową Radą Konsultacyjną do Spraw Osób Niepełnosprawnych wszystkich spraw istotnych dla środowiska osób niepełnosprawnych.

Wystąpienia Rzecznika Praw Obywatelskich do Ministra Obrony Narodowej z dnia 14.V.1998 r. i Wicepremiera - Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21.VII.1998 r. dotyczyły odmowy przyznawania oficerom WP prawa do skorzystania z pomocy rekonwersyjnej przewidzianej w art. 88a ustawy z dnia 30.VI.1970 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych i wskazywały na potrzebę wydania aktów prawnych umożliwiających żołnierzom zwolnionym z jednostek organizacyjnych podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji korzystanie z uprawnień do tej pomocy.

Z odpowiedzi Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministra Obrony Narodowej wynikało, że między tymi organami istnieje spór kompetencyjny w zakresie przyznawania prawa do tej pomocy. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji uważał, że odpowiedzialność resortu za sprawy podległych sobie żołnierzy zawodowych kończy się w momencie ich zwolnienia ze służby, natomiast Minister Obrony Narodowej - że obowiązki wynikające z ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych w odniesieniu do żołnierzy podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji należą do kompetencji tego ostatniego Ministra.

W konsekwencji Rzecznik wystąpił w dniu 24.VIII.1998 r. do Premiera z wnioskiem o rozstrzygnięcie w trybie art. 5 pkt. 7 ustawy z dnia 8.VIII.1996 r. o organizacji i trybie pracy Rady Ministrów oraz o zakresie działań ministrów powyższego sporu kompetencyjnego między ministrami. W wyniku tego wystąpienia w dniu 26.XI.1998 r. Prezes Rady Ministrów uznał, że w sprawach udzielania pomocy żołnierzom zawodowym zwolnionym z jednostek podporządkowanych Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji w zakresie rekonwersji, doradztwa zawodowego, przyuczania do zawodu lub przekwalifikowania, praktyk zawodowych oraz pośrednictwa pracy właściwym organem jest Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji.

b. Zwolnienia żołnierzy zawodowych w związku z brakiem kwalifikacji

Rzecznik zasygnalizował Ministerstwu Obrony Narodowej problem obaw żołnierzy zawodowych wynikających z nowelizacji ustawy o służbie wojskowej dokonanej ustawą z dnia 31.VII.1997 r. o zmianie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych oraz ustawy o wyższym szkolnictwie wojskowym poprzez wprowadzenie przepisu (art. 75 ust. 1 pkt 8a) nakazującego zwalnianie żołnierza zawodowego ze służby wojskowej wskutek braku kwalifikacji niezbędnych do wyznaczenia go na stanowisko służbowe w korpusie kadry, do którego żołnierz ten jest zaliczony. Obawy żołnierzy dotyczyły głównie:

W uzyskanym stanowisku resortu obrony narodowej wyjaśniono, że obowiązek posiadania odpowiednich kwalifikacji na poszczególne stanowiska służbowe został wprowadzony w wyniku nowelizacji ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych już w listopadzie 1995 r. i był znany wszystkim żołnierzom zawodowym. Żołnierze ci mieli prawie dwa lata na uzupełnienie wykształcenia. Ustawodawca wprowadzając ten przepis nie określił zasady postępowania z kadrą, która pełniła już służbę przed jego wejściem w życie, ale nie spełniła wymogów stawianych w danym korpusie. Oznacza to, że wspomniane kryteria kwalifikacyjne dotyczą wszystkich żołnierzy bez względu na datę powołania do służby zawodowej. Podjęto wobec tego w resorcie działania organizacyjne zmierzające do stworzenia możliwości uzupełnienia wymaganego wykształcenia. Opracowano "Założenia organizacyjno - programowe kształcenia uzupełniającego chorążych i podoficerów zawodowych służby stałej oraz służby kontraktowej, powołanych do służby stałej" oraz "Program kształcenia uzupełniającego". Ponadto opracowano wykazy imienne kadry nie spełniającej wymogów kwalifikacyjnych na zajmowanych stanowiskach. Stworzono więc wszystkim zainteresowanym warunki podniesienia kwalifikacji. Znacznie trudniejszy problem do rozwiązania dotyczył kadry oficerskiej, gdyż nie można w krótkim czasie i siłami resortu uzupełnić wykształcenie na poziomie studiów wyższych. Uwzględniając zatem stan prawny nie przewiduje się ponownego powoływania żołnierzy na stanowiska, na których zobligowani byli do posiadania odpowiedniego wykształcenia. Nie przewiduje się również wyjątków w stosowaniu tego przepisu bez względu na okoliczności, w jakich doszło do wyznaczenia żołnierza na stanowisko, czy też przyczyn, dla których żołnierz nie uzyskał wymaganego wykształcenia. Takie rozwiązania, zdaniem resortu obrony narodowej, podyktowane są koniecznością zmian kadrowych w wojsku w związku z wydanymi przez Radę Ministrów "Założeniami rządowego programu modernizacji Sił Zbrojnych RP w latach 1998 - 2012", które zakładają nową strukturę kadry zawodowej i spowodują ograniczenie liczby stanowisk szczególnie dla oficerów starszych.

Zgodnie z art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 30.VI.1970 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych absolwent szkoły wojskowej powołany do służby stałej pełni służbę obowiązkową: oficer - przez 12 lat, chorąży - przez 8 lat, zaś podoficer - przez 7 lat. Na podstawie art. 80 tej ustawy żołnierz zwolniony z zawodowej służby wojskowej w okresie pełnienia służby obowiązkowej, z powodu wypowiedzenia przez niego stosunku służbowego jest obowiązany zwrócić równowartość kosztów zakwaterowania, wyżywienia i umundurowania za okres studiów lub nauki. Zgodnie z § 136 rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 19.XII.1996 r. istnieje możliwość zwolnienia z obowiązku zwrotu wskazanych kosztów w szczególnie uzasadnionych, nie zawinionych przez żołnierza przypadkach losowych, z uwagi na bardzo trudną sytuację rodzinną żołnierza lub gdy zwolnienie z wojska następuje w związku z przejściem do administracji państwowej lub innej służby. Z nadsyłanej korespondencji wynika, że Minister Obrony Narodowej rzadko korzysta z uprawnienia do zwolnienia żołnierza z obowiązku zwrotu kosztów, co w konsekwencji prowadzi do przymusowego pozostania żołnierza w służbie. Żołnierze, głównie oficerowie, podnoszą, iż z uwagi na osiągane wynagrodzenia oraz warunki pełnienia służby, jak również ich zdaniem niewywiązywanie się pracodawcy z postanowienia zawartego w art. 2 ust. 2 ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych, w myśl którego Państwo zapewnia żołnierzowi warunki umożliwiające pełne oddanie służbie Narodowi i Ojczyźnie oraz zapewnia godziwe życie, rekompensując odpowiednio trud i wyrzeczenia związane z pełnieniem zawodowej służby wojskowej, zmuszeni są zaś szukać pracy poza strukturami wojskowymi. Problem ten jest przedmiotem zainteresowania Rzecznika

a. Warunki bytowe żołnierzy zasadniczej służby wojskowej

W dalszym ciągu istotne zastrzeżenia Rzecznika Praw Obywatelskich z punktu widzenia ochrony praw obywatelskich budzą warunki socjalno - bytowe, w jakich pełnią służbę żołnierze zasadniczej służby wojskowej. W szczególności dotyczy to zaopatrzenia w artykuły mundurowe oraz w środki czystości osobistej i środki chemiczne konieczne do utrzymania czystości w miejscach zakwaterowania. Często żołnierze służby zasadniczej umundurowani są w stare, znoszone mundury i zużyte obuwie. W dalszym ciągu utrzymywane są normy, które obligują dowódców do udostępnienia jedynie raz w tygodniu żołnierzom możliwości kąpieli i wymiany bielizny osobistej. W wielu jednostkach nie ma warunków, by żołnierze mogli samodzielnie wyprać i wysuszyć bieliznę. Nie rozwiązano również problemu zaopatrzenia jednostek wojskowych w środki chemiczne pozwalające na utrzymywanie czystości, w szczególności w pomieszczeniach przeznaczonych do utrzymania higieny.

Odnotować należy polepszającą się nieco sytuację w zakresie wyżywienia żołnierzy, jakości i różnorodności podawanych posiłków oraz zwiększającej się dbałości o miejsca ich przygotowywania i spożywania. Usprawniono mechanizmy kontroli prawidłowości sporządzania i wydawania posiłków, zwiększono zadania kadry w tej kwestii, a w coraz większej liczbie jednostek wojskowych poszukuje się dróg zwiększenia efektywności posiadanych na ten cel środków finansowych.

W bezpośrednich rozmowach z żołnierzami służby zasadniczej i w nadchodzącej do RPO korespondencji odnotowuje się również spadek skarg na działalność wojskowych służb medycznych. Podejmowane działania organizacyjno - medyczne (profilaktyka) wobec nowowcielonych żołnierzy, diagnozowanie ich stanu zdrowia pozwalające na eliminowanie ze służby osób, których stan zdrowia nie odpowiada wymogom służby oraz szybkie stawianie tych żołnierzy do oceny przez wojskowe komisje lekarskie, a w efekcie zwalnianie ich w tak zwanej "krótkiej drodze" ze służby (lub jej odraczanie) powoduje zmniejszanie niebezpieczeństwa pogorszenia się stanu zdrowia żołnierzy w związku z szczególnymi warunkami służby. Badania te są w ocenie wojskowych służb medycznych konieczne z uwagi na nie zawsze trafne oceny przydatności do pełnienia służby poborowych, dokonane przez komisje lekarskie (poborowe). Po dokonaniu badań po wcieleniu przez lekarzy wojskowych i po ocenie zdrowia przez wojskowe komisje lekarskie - w "krótkiej drodze" zwalnia się nawet do 10% wcielonych żołnierzy.

Na stałym (40 do 50 skarg rocznie) poziomie, utrzymuje się liczba spraw dotyczących odmów uznania przez wojskowe komisje lekarskie związku schorzenia żołnierza ze służbą wojskową i odmów przyznania odszkodowań w związku z wcześniejszym zwolnieniem żołnierza ze służby na podstawie orzeczenia komisji lekarskiej. Uznanie żołnierza zasadniczej służby wojskowej przez wojskową komisję lekarską za niezdolnego do pełnienia tej służby z uwagi na stwierdzenie u niego choroby powoduje roszczenie odszkodowawcze motywowane faktem ujawnienia się choroby podczas służby. W skargach tych najczęściej podnosi się argument nieujawnienia schorzenia przez komisję lekarską działającą w czasie poboru. Osoby te dążą do uzyskania uprawnień inwalidy wojskowego.

Tematyka ta stanowi ok. 10 % korespondencji dotyczącej żołnierzy służby zasadniczej. Odnotowywany jest jednak niewielki spadek wpływu tych spraw w stosunku do ubiegłych lat. Podnoszony problem tzw. "fali" w korespondencji i podczas wizyt pracowników RPO w jednostkach wojskowych wydaje się potwierdzać tendencję do zmniejszenia intensywności i zakresu jej występowania. Rzadziej żołnierze sygnalizują fakty mogące zagrozić ich życiu lub zdrowiu. Ograniczenie występowania tego zjawiska w drastycznej postaci spowodowane jest - w ocenie samych żołnierzy służby zasadniczej - większą kontrolą zachowań w czasie wolnym i wieczorno - nocnym przez kadrę zawodową. Pozytywne efekty przynosi praca wyspecjalizowanych komórek wojskowych badających ten problem i podejmujących działania zmierzające do jego ograniczenia. "Fala" jednak ciągle istnieje, prowadząc do naruszania praw żołnierzy młodszych stażem.

Wysoka intensywność w wykonywaniu prostych zadań służbowych, duża liczba pełnionych służb i wart oraz złe warunki socjalno - bytowe powodują z jednej strony przemęczenie, zaś z drugiej - wzmagającą się agresywność. Z uwagi na brak pełnych składów w wielu jednostkach, zadania wykonywane są przez żołnierzy w zwiększonym zakresie, co wpływa bezpośrednio na zwiększenie liczby naruszeń regulaminów i zwiększoną represyjność w stosunku do żołnierzy.

Spadła ilość skarg dotyczących naruszeń praw obywatelskich przy wcielaniu do służby (15 spraw). Stosunkowo najwięcej skarg, zarówno wpływających do Rzecznika drogą korespondencyjną jak i zgłaszanych w czasie bezpośrednich rozmów, dotyczyło działalności komisji lekarskich, ustalania przydatności do służby zastępczej oraz oceny dokumentacji medycznej świadczącej o stanie zdrowia poborowego.

W dalszym ciągu żołnierze podnoszą problem, sygnalizowany wcześniej przez Rzecznika, braku zainteresowania członków komisji zdobytymi przez poborowego specjalnymi kwalifikacjami. Rodzi to poczucie braku indywidualizacji decyzji dotyczących kierowania do konkretnych rodzajów wojsk i powoduje przekonanie, iż w procesie jej podejmowania brak jest troski o dobro samego żołnierza i służby, jaką ma pełnić.

W 1998 r. odnotowano mniejszą liczbę skarg dotyczących nieprawidłowości w przyznawaniu i odmów przyznania prawa do spełnienia powszechnego obowiązku obrony RP w ramach służby zastępczej. Z przeprowadzonych ustaleń wynika, iż spada także liczba składanych wniosków o przyznanie prawa do tej służby. Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływają jednak wnioski podnoszące problem dowolności w przyznawaniu tego rodzaju służby. W listopadzie 1998 r. wpłynęło pismo skierowane do RPO przez Amnesty International w którym organizacja ta apeluje do władz Polski o podjęcie kroków prowadzących do:

Rzecznik w dniu 11.XII.1998 r. wystąpił do Ministra Obrony Narodowej z prośbą o zajęcie stanowiska w sprawie.

Krytycznie oceniany jest również system udzielania odroczeń i zwolnień z obowiązku odbycia zasadniczej służby wojskowej. Jak wynika z nadchodzącej korespondencji oraz opinii żołnierzy wypowiadanych podczas prowadzonych z nimi rozmów przez pracowników Biura RPO i pracowników wojskowej administracji terenowej, część poborowych skutecznie uchyla się od służby wykorzystując różne prawne możliwości, co prowadzi do poczucia braku równości.

Nie zmienia się wadliwa sytuacja w zakresie realizacji przez komisje poborowe, tzw. "rejonizacji wcielenia", w szczególności w odniesieniu do kierowania poborowych do jednostek o wyższym stopniu wymagań dotyczących wykształcenia. Mimo wielokrotnych wystąpień Rzecznika do np. marynarki wojennej kierowani się poborowych z województw centralnych i południowych. Taka sytuacja prowadzi do przyjmowania w szeregi żołnierzy poborowych niezadowolonych, traktujących służbę w armii jako nieakceptowany obowiązek.

Unormowania dotyczące żywienia żołnierzy nadterminowych w jednostkach podporządkowanych Ministrowi Obrony Narodowej i Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji odmiennie regulują zasady przyznawania prawa do otrzymania bezpłatnego wyżywienia dla tej grupy żołnierzy. Podniesiono również problem złych warunków socjalnych tej grupy żołnierzy i niskich ich poborów.

W dalszym ciągu nie jest właściwie uregulowany problem powoływania na ćwiczenia wojskowe żołnierzy rezerwy. W związku z koniecznością opuszczenia miejsca pracy płace potrącane przez pracodawcę stoją często w rażącej dysproporcji z wypłacanymi przez wojsko kwotami. Koszty rolników powołanych na ćwiczenia związane są bezpośrednio z potrzebą utrzymania funkcjonowania gospodarstwa. Status i uprawnienia żołnierzy służby nadterminowej, prośba o pomoc w przenoszeniu żołnierza do innej jednostki wojskowej lub do jednostek i służb nie podlegających Ministrowi Obrony Narodowej, to problemy wynikające zarówno z szukania możliwości pełnienia służby wojskowej blisko miejsca zamieszkania, jak i uzyskania większych dochodów np. przez wstąpienie do Straży Granicznej lub policyjnych oddziałów prewencji.

f. Służba w polskich kontyngentach wojskowych poza granicami RP.

Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich wizytował w dniach 14 - 17 grudnia 1998 r. Polską Jednostkę Wojskową Sił Stabilizujących SFOR w Bośni i Hercegowinie w celu kontroli przestrzegania praw i wolności żołnierzy pełniących tam służbę. W trakcie wizyty spotkano się z żołnierzami zawodowymi Dowództwa PJW i pododdziałów stacjonujących w Banja Vrucica, Zepce oraz realizującymi zadania ochronne duńskiej stacji przekaźnikowej, jak również z żołnierzami zasadniczej służby wojskowej tych pododdziałów. Wysłuchano indywidualnie żołnierzy zgłaszających się ze swoimi skargami oraz dokonano oceny warunków bytowych w tych pododdziałach.

Stwierdzone uwagi i spostrzeżenia krytyczne zostały przekazane w wystąpieniu Rzecznika Praw Obywatelskich Podsekretarzowi Stanu w Ministerstwie Obrony Narodowej z wnioskiem o ich wyjaśnienie i przedstawienie stosownego stanowiska resortu.

Rzecznik po zapoznaniu się z korespondencją i publikacjami prasowymi na temat złej kondycji finansowej więziennictwa, nieremontowanej bazy materialnej oraz niewłaściwych stosunków międzyludzkich podjął z własnej inicjatywy działania mające na celu zapoznanie się z realnymi problemami funkcjonariuszy Służby Więziennej.

Nawiązany został kontakt z Zarządem Głównym Niezależnego Samorządnego Związku Funkcjonariuszy i Pracowników Więziennictwa, który poinformował o prowadzonych negocjacjach z kierownictwem Centralnego Zarządu Służby Więziennej i Ministerstwa Sprawiedliwości, których celem było polepszenie warunków pracy funkcjonariuszy SW oraz zabezpieczenie potrzeb więziennictwa. Wobec nieuzyskiwania przez NSZZ FiPW pozytywnych rezultatów próśb kierowanych do Ministra Sprawiedliwości, Zarząd Główny NSZZ FiPW zwrócił się 1.VII.1998 r. do Rzecznika o podjęcie obrony praw funkcjonariuszy Służby Więziennej. Zasygnalizowano przede wszystkim nierozwiązany od lat problem niezrekompensowanych godzin nadliczbowych przepracowanych przez funkcjonariuszy pionów ochrony i kwatermistrzostwa. W lipcu 1998 r. liczba nadgodzin określana była wartością ponad 1 miliona zł.

Sekretarz Stanu Ministerstwa Sprawiedliwości odpowiadając w dniu 12.XI.1998 r. stwierdził, iż nowelizacja ustawy z dnia 26.IV.1996 r. o Służbie Więziennej (art. 9 ust. 3) spowodowała niemożność wypłacenia funkcjonariuszom wynagrodzenia za nadgodziny, albowiem środki i limity na wynagrodzenie m.in. funkcjonariuszy Służby Więziennej mogą być wykorzystane do wysokości wynikającej z wielokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia oraz faktycznych średniorocznych stanów osobowych. Problem nadgodzin będzie możliwy do rozwiązania dopiero po przyznaniu Służbie Więziennej dodatkowych etatów. Jednakże wobec braku środków finansowych resortu i konieczności wypełnienia nowych zadań, które nakładają na więziennictwo przepisy nowego Kodeksu karnego wykonawczego, nie jest możliwe zabezpieczenie już powstałych roszczeń finansowych funkcjonariuszy, bowiem dla sprostania tylko nowym obowiązkom należałoby utworzyć 1220 nowych etatów. Ponadto Rzecznik został powiadomiony, że nie jest możliwe zlikwidowanie problemu nadgodzin bez uzyskania pomocy finansowej z zewnątrz.

Do Rzecznika Praw Obywatelskich zwrócili się funkcjonariusze Państwowej Straży Pożarnej z prośbą o interwencję w sprawie niewypłacenia odprawy emerytalnej. Podejmowane interwencje w jednej z komend wojewódzkich Państwowej Straży Pożarnej spowodowały jedynie poinformowanie, że komenda ta nie może wypłacić należnych świadczeń, bowiem budżet PSP zabezpiecza jedynie 30% potrzeb finansowych całego kraju.

Minister poinformował Rzecznika pismem z dnia 21.XII.1998 r., iż niewypłacanie odpraw funkcjonariuszom Państwowej Straży Pożarnej wynika z braku środków na ten cel. Spowodowane jest to zwolnieniami ze służby dwukrotnie wyższej - niż przewidywano - liczby funkcjonariuszy. Trudną sytuację budżetową PSP komplikuje dodatkowo większa liczba osób odchodzących z resortu z innych jednostek organizacyjnych, np. ze Straży Granicznej. Doraźnym działaniem jest wystąpienie do Ministra Finansów o dokonanie przeniesień pomiędzy częściami budżetu z niewykorzystanych przez Policję środków na uposażenia i przeznaczenie uzyskanej kwoty na wypłatę odpraw dla zwalnianych strażaków. Ponadto w dniu 1.XII.1998 r. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji wystąpił do Ministra Finansów o wyrażenie zgody na przeznaczenie na ten cel niewykorzystanych środków na zasiłki rodzinne oraz do Prezesa Rady Ministrów o przyznanie z rezerwy ogólnej Rady Ministrów środków finansowych na wypłatę zaległych odpraw.

Rzecznik nadal otrzymuje skargi byłych funkcjonariuszy pożarnictwa, którym Zakład Emerytalno - Rentowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji odmawia prawa do zaopatrzenia emerytalnego mimo spełnienia, zdaniem skarżących, warunków ustawowych zgodnych z wymogami art. 129 ustawy z dnia 24.VIII.1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej. Problemem tym została zainteresowana komisja parlamentarna, która podjęła działania legislacyjne mające na celu umożliwienie wypłacenia nieuznanych uprzednio świadczeń emerytalnych.

Poprzednia część druku, następna część druku