Oświadczenie

Sekretarz Komitetu Integracji Europejskiej, Sekretarz Stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych przekazał odpowiedź na oświadczenie senatora Jana Szafrańca, złożone na 10. posiedzeniu Senatu ("Diariusz Senatu RP" nr 9):

Warszawa, 22.03.2002 r.

Pan
Jan Szafraniec
Senat Rzeczypospolitej Polskiej

Szanowny Panie Senatorze,

W odniesieniu do oświadczenia złożonego przez Pana Senatora na 10. posiedzeniu Senatu RP w dniu 27 lutego br., skierowanego do Sekretarza Komitetu Integracji Europejskiej oraz sformułowanych w nim pytań dotyczących wykładni art. 1, 2 oraz 3 ust. 2 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (dalej Karta), pragnę przedstawić następującą odpowiedź.

Tytułem wstępu należy zauważyć, iż w chwili obecnej - zgodnie z ustaleniami podjętymi podczas szczytu Unii Europejskiej w Nicei - Karta jest deklaracją polityczną, nie posiada więc statusu aktu prawnie wiążącego. Ponownie status prawny Karty będzie przedmiotem debaty podczas Konferencji Międzyrządowej w 2004 roku.

Należy również podkreślić, iż jedynym dokumentem zawierającym objaśnienia poszczególnych artykułów Karty wraz z odesłaniami do innych dokumentów, których regulacje stanowią pierwowzór tych artykułów, jest dokument Charte 4473/00 (Convent 49) z 11 października 2000 r. Ww. Charte został przygotowany na prośbę prezydium Konwencji, która pracowała nad tekstem Karty.

Odpowiadają na postawione w Pańskim oświadczeniu pytania dotyczące art. 1, 2 i 3 ust. 2 Karty, należy rozpocząć od przybliżenia istoty i źródeł koncepcji praw podstawowych w prawie wspólnotowym, która stanowi ratio powstania Karty Praw Podstawowych UE w obecnym jej kształcie. Należy zauważyć, iż pojęcie i znaczenie praw podstawowych (zwanych także fundamentalnymi lub zasadniczymi) ukształtowało się w prawie wspólnotowym w oparciu o bogate orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, który po raz pierwszy posłużył się pojęciem "praw podstawowych" w 1969 r. w sprawie Stauder oraz rok później w sprawie Internationale Handelsgesellschaft GmbH. Należy również stwierdzić, iż mimo, że w prawie wspólnotowym nie został dotąd stworzony katalog praw fundamentalnych, zgodnie z art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) Unia ustanowiona jest na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz praworządności, na zasadach, które są wspólne dla wszystkich państw członkowskich. Stwierdza się także, iż Unia Europejska respektuje podstawowe prawa zagwarantowane w europejskiej Konwencji o Ochronie Praw człowieka i Podstawowych Wolności oraz prawa wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich. Po przeprowadzeniu analizy orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości nasuwa się stwierdzenie, że pojęcie ochrony praw podstawowych obejmuje nie tylko prawa zawarte w pierwotnym prawie wspólnotowym, ale przede wszystkim prawa wynikające z systemów konstytucyjnych państw członkowskich oraz te, które swoją podstawę prawną znajdują w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz w Międzynarodowym Pakiecie Praw Osobistych i Politycznych. Nadmienić warto, że jeszcze przed włączeniem powyższego artykułu do prawa wspólnotowego na mocy Traktatu o Unii Europejskiej, Trybunał Sprawiedliwości stwierdził w sprawie Liselote Hauer (Sprawa 44/79, Liselotte Hauer [1979] ETS 3727.), że prawa podstawowe stanowią integralną część powszechnych zasad prawa (general principles of law) i Trybunał - stojąc na straży tych praw - czerpie ze wspólnych konstytucyjnych tradycji państw członkowskich i czuwa nad tym, by podejmowane środki i działania nie stały w sprzeczności z prawami podstawowymi określonymi w konstytucjach tych państw.

Biorąc powyższe pod uwagę, należy podkreślić, iż w prawie wspólnotowym nie ma wyodrębnionej definicji "praw podstawowych", a źródłem praw, które zostały umieszczone w tekście Karty są przede wszystkim wspólne tradycje konstytucyjne poszczególnych państw członkowskich oraz dorobek Rady Europy w zakresie ochrony praw człowieka (w szczególności dorobek Europejskich Konwencji). W swoim orzecznictwie dotyczącym praw podstawowych Trybunał Sprawiedliwości wielokrotnie podkreślał, iż poszanowanie praw podstawowych stanowi integralną część ogólnych zasad prawa chronionych przez Trybunał, zaś ochrona tych praw jest zagwarantowana w ramach struktur i celów Wspólnoty.

Podsumowując powyższe uwagi wstępne, pragnę zauważyć, iż prawo wspólnotowe co do zasady nie reguluje w sposób bezpośredni kwestii dotyczących ochrony praw człowieka, leżą one bowiem w kompetencji państw członkowskich, jednakże Trybunał Sprawiedliwości wielokrotnie w swoich orzeczeniach odwoływał się do praw człowieka ujętych w Europejskiej Konwencji.

Odnosząc się do pierwszego ze sformułowanych w Pańskim oświadczeniu pytań: czy art. 1 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej chroni nienaruszalność i godność ludzkiego embrionu, należy zauważyć, iż w myśl ww. artykułu Karty, godność człowieka jest nienaruszalna, należy ją szanować i chronić. Zgodnie natomiast z objaśnieniem zawartym w Charte 4473/00, artykuł 1 Karty wywodzi prawa podstawowe z godności osobowej i konstytuuje ją jako faktyczne źródło tych praw. Objaśnienie dotyczące art. 1 Karty nawiązuje również do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., która stwierdza w preambule, iż "uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie". Ponadto, w myśl Charte żadne z praw zapisanych w Karcie nie może być wykorzystane do zamachu na godność osoby oraz godność ta musi być szanowana, nawet jeśli dane prawo podlega ograniczeniom. W świetle powyższego stwierdzenia należy zauważyć, iż Karta Praw Podstawowych UE wywodząc prawa podstawowe z godności osobowej, nie definiuje jednak początku ani końca życia człowieka oraz nie określa początkowego i końcowego momentu ochrony życia ludzkiego - pozostawiając tę kwestię kompetencji poszczególnych państw członkowskich.

Powyższe stwierdzenie ma zastosowanie również do drugiego pytania zawartego w przedłożonym oświadczeniu, odnoszącego się do regulacji zawartej w art. 2 Karty, w myśl którego każdy ma prawo do życia. W tym kontekście należy zaznaczyć, iż zgodnie z objaśnieniem zawartym w Charte 4473/00, ww. artykuł Karty jest oparty na zapisie zawartym w art. 2 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka ("Prawo każdego do życia jest chronione przez prawo"). Jednakże ani Europejska Konwencja wraz z dołączonymi do niej Protokołami ani orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, stojącego na straży tych praw, nie definiuje początkowego i końcowego momentu ochrony życia człowieka.

Odnosząc się natomiast do Pańskiego pytania dotyczącego wykluczenia możliwości eutanazji w oparciu o postanowienia art. 3 ust. 2 Karty, mówiącego o swobodnej i świadomej zgodzie na interwencję medyczną, należy zauważyć, iż Karta nie reguluje kwestii dotyczących eutanazji. Zgodnie z objaśnieniami zawartymi w ww. dokumencie Charte, analiza art. 3 ust. 2 Karty wymaga odniesienia do przepisów Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Godności Osoby Ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny: Konwencji o Prawach Człowieka i Biomedycynie (tzw. Konwencji Biomedycznej), wypracowanej w ramach Rady Europy, a podpisanej 4 kwietnia 1997 roku w Oviedo w Hiszpanii. Zgodnie z art. 5 ww. Konwencji Biomedycznej nie można przeprowadzić interwencji medycznej bez swobodnej i świadomej zgody osoby zainteresowanej. Konwencja precyzuje, jaki zakres informacji powinna otrzymać osoba zainteresowana (tj. informacje o celu i naturze interwencji, jak również konsekwencjach i ryzyku). Ponadto, należy zauważyć, iż art. 5 Konwencji dotyczy również ochrony osób poddawanych badaniom naukowych na ludzkich oraz zgody na pobranie narządów i tkanek od żyjących dawców w celu dokonania przeszczepu. Konwencja Biomedyczna reguluje także kwestie dotyczące wycofania zgody, ochrony osób niezdolnych do wyrażenia zgody, ochrony osób z zaburzeniami psychicznymi oraz nagłe przypadki. Konwencja nie odnosi się natomiast do kwestii eutanazji.

Odpowiadając na pytanie dotyczące art. 3 Karty (tj. do integralności osoby ludzkiej) i zawartego w ww. artykule zakazu reproduktywnego klonowania istot ludzkich, należy podkreślić, iż analiza tego przepisu wymaga odwołania do zasad zawartych w Konwencji Biomedycznej. Zgodnie z art. 1 Konwencji Umawiające się Strony chronią godność i tożsamość osoby ludzkiej i gwarantują każdej osobie, bez dyskryminacji, poszanowanie dla jej integralności oraz innych podstawowych praw i wolności wobec zastosowań biologii i medycyny. Ponadto, Protokół Dodatkowy do Konwencji Biomedycznej z 12 stycznia 1998 roku formułuje bezwzględny zakaz klonowania istot ludzkich. W świetle powyższych uwag należy jednocześnie pokreślić, iż zgodnie z objaśnieniem art. 3 Karty, zawartym w Charte 4473/00, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej nie narusza zasad zawartych w Konwencji Biomedycznej, zakazuje jedynie klonowania reprodukcyjnego. Nie zezwala natomiast ani nie zakazuje innych form klonowania. Pozostawia zatem w pełnej kompetencji państw członkowskich możliwość zakazania również innych form klonowania np. klonowania istot ludzkich ze względów terapeutycznych. Należy ponadto dodać, iż w uchwałach Parlamentu Europejskiego (m.in. w uchwale Parlamentu Europejskiego z 12 marca 1997 r. oraz 15 stycznia 1998 r.) wezwano państwa członkowskie do podjęcia koniecznych kroków w celu wprowadzenia zakazu klonowania istot ludzkich poprzez związanie się konwencją Biomedyczną oraz Protokołem Dodatkowym w sprawie zakazu klonowania istot ludzkich.

Z wyrazami szacunku

Danuta Hübner

Oświadczenie