Minister Sprawiedliwości przedstawił stanowisko w związku z oświadczeniem senator Teresy Liszcz, złożonym na 64. posiedzeniu Senatu ("Diariusz Senatu RP" nr 65):
Warszawa, dnia 16 lipca 2004 r.
Pan
Kazimierz Kutz
Wicemarszałek Senatu
Rzeczypospolitej Polskiej
Szanowny Panie Marszałku,
Odpowiadając na oświadczenie Pani Senator Teresy Liszcz, złożone podczas 64 posiedzenia Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, przesłane do Ministerstwa Sprawiedliwości przy piśmie numer BPS/DSK-043-294-04, z dnia 30 czerwca 2004 r., a dotyczące problematyki zatrzymania prawa jazdy sprawcom wypadków drogowych, których następstwem jest śmierć innej osoby, uprzejmie przedstawiam następujące stanowisko.
Instytucję prawną zatrzymania prawa jazdy reguluje, w przepisach art. 135 i następnych, ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2003 r. Nr 58, poz. 515 z późn. zm.; zwana dalej p.r.d.).
Ustawa - Prawo o ruchu drogowym przewiduje dwie formy zatrzymania prawa jazdy.
Pierwszą jest zatrzymanie fizyczne, polegające na faktycznym odebraniu prawa jazdy, zaś drugą zatrzymanie prawne, sprowadzające się do wydania postanowienia bądź decyzji o zatrzymaniu prawa jazdy.
Obie formy mają wprawdzie tę samą podstawę prawną, lecz różnią się tym, że uprawnionymi do zatrzymania prawnego są: sąd, prokurator (art. 137 ust. 1 pkt 1 i 2 p.r.d.) lub starosta (art. 138 ust. 1 p.r.d.), zaś do zatrzymania fizycznego - funkcjonariusze Policji oraz, w ograniczonym zakresie, żołnierze Żandarmerii Wojskowej i inspektorzy Inspekcji Transportu Drogowego (art.139 ust. 3 i 4 p.r.d.).
Zasadniczo zatrzymanie fizyczne poprzedza zatrzymanie prawne. Może jednakże zdarzyć się sytuacja odwrotna, gdzie zatrzymanie fizyczne jest wykonaniem zatrzymania prawnego, np. gdy wobec kierującego pojazdem wydane zostało już wcześniej postanowienie lub decyzja o zatrzymaniu prawa jazdy (art. 135 ust. 1 pkt 1 lit. e) p.r.d.).
Przepis art. 135 ust. 1 pkt 1 p.r.d. w sposób enumeratywny wylicza przypadki, w których policjant, za pokwitowaniem, ma obowiązek zatrzymania prawa jazdy.
Nadto regulacja art. 135 ut. 1 pkt 2 p.r.d. określa przypadek, gdy funkcjonariusz Policji, za pokwitowaniem, może zatrzymać prawo jazdy. Ma to miejsce w razie uzasadnionego podejrzenia, że kierowca popełnił przestępstwo lub wykroczenie, za które może być orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów.
Treść oświadczenia Pani Senator Teresy Liszcz wskazuje na to, iż podstawą do zatrzymania prawa jazdy sprawcy wypadku, w następstwie którego śmierć poniosła inna osoba, był właśnie art. 135 ust. 1 pkt 2 ustawy - Prawo o ruchu drogowym.
Z przedstawionego opisu zdarzenia wynika bowiem, że sprawca wypadku komunikacyjnego, w wyniku którego śmierć poniosła inna osoba, nie znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, dopuścił się prawdopodobnie przestępstwa stypizowanego w art. 177 § 2 Kodeksu karnego.
Godzi się w tym miejscu podkreślić, że zgodnie z treścią przepisu art. 135 ust. 2 p.r.d., pokwitowanie zatrzymania prawa jazdy, wydane przez funkcjonariusza Policji, z powodu uzasadnionego podejrzenia, że kierowca popełnił przestępstwa, za które może być orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów, uprawnia kierowcę do kierowania pojazdem w ciągu 7 dni od zaistnienia powyższego aktu.
Nie jest to jedyna sytuacja przewidziana przez p.r.d., w której osoba, której - za pokwitowaniem - zatrzymano prawo jazdy, uprawniona jest, na podstawie owego pokwitowania, w ciągu 7 dni, do dalszego kierowania pojazdem.
Dotyczy to również wypadków obligatoryjnego zatrzymania prawa jazdy w sytuacjach:
- stwierdzenia zniszczenia prawa jazdy w stopniu powodującym jego nieczytelność,
- podejrzenia podrobienia lub przerobienia prawa jazdy oraz
- gdy upłynął termin ważności prawa jazdy.
Z kolei występujący w art. 135 ust. 2 p.r.d. siedmiodniowy termin, w ciągu którego pokwitowanie zatrzymania prawa jazdy uprawnia do kierowania pojazdem, nie obowiązuje w sytuacjach:
- stwierdzenia, że kierujący pojazdem znajdował się w stanie nietrzeźwości lub w stanie po użyciu alkoholu albo środka działającego podobnie do alkoholu,
- wydania wobec kierującego pojazdem postanowienia lub decyzji o zatrzymaniu prawa jazdy,
- orzeczenia wobec kierującego pojazdem zakazu prowadzenia pojazdów lub wydania decyzji o cofnięciu uprawnienia,
- przekroczenia przez kierującego pojazdem liczby 24 punktów za naruszenie przepisów ruchu drogowego, oraz
- przekroczenia przez kierującego pojazdem, w okresie jednego roku od dnia wydania po raz pierwszy prawa jazdy, liczby 20 punktów za naruszenie przepisów ruchu drogowego.
Ratio legis powyższego wyłączenia dotyczy sytuacji, gdy dalszy udział takiej osoby w ruchu w charakterze kierowcy jest niebezpieczny.
Mając na uwadze stan faktyczny opisany w oświadczeniu Pani Senator oraz prawdopodobną podstawę prawną zatrzymania - za potwierdzeniem - prawa jazdy, należy podkreślić, że może ono nastąpić w razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa.
Uzasadnione podejrzenie zachodzi wówczas, gdy okoliczności zdarzenia w wysokim stopniu uprawdopodobniają, że zachowanie sprawcy wyczerpuje znamiona jednego z przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji.
Samo stwierdzenie tego faktu nie wystarcza do zatrzymania prawa jazdy, lecz dodatkowo jest konieczne zaistnienie okoliczności wskazujących, iż zachodzi duże prawdopodobieństwo orzeczenia przez sąd środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów (art. 39 pkt 3 k.k.).
Nie istnieją jakiekolwiek wątpliwości, gdy za dane przestępstwo przewidziane jest obligatoryjne orzeczenie tego zakazu, gdyż w takim wypadku jest on z reguły orzekany, a tylko wyjątkowo możliwe jest odstąpienie od jego orzeczenia (art. 61 § 2 k.k.).
Wypadek opisany w oświadczeniu wskazuje jednakże, że orzeczenie przepadku jest fakultatywne i może nastąpić w razie skazania kierującego pojazdem za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w szczególności jeżeli - zdaniem sądu - z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji (art. 42 § 1 k.k.).
Zatrzymanie prawa jazdy może więc w takiej sytuacji nastąpić, przy zaistnieniu pozostałych przesłanek, jedynie w sytuacji, gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że z uwagi na okoliczności czynu, sąd w przyszłości orzeknie zakaz prowadzenia pojazdów.
Zgodnie z treścią art. 136 ust. 1 p.r.d., zatrzymane fizycznie przez funkcjonariusza Policji prawo jazdy (z wyjątkiem przypadku, gdy istnieje podejrzenie podrobienia lub przerobienia tego dokumentu), Policja przekazuje niezwłocznie, nie później niż ciągu 7 dni, według właściwości, sądowi uprawnionemu do rozpoznania sprawy o wykroczenie, prokuratorowi lub staroście.
Godzi się w tym miejscu podkreślić, że w razie przekazania sądowi lub prokuratorowi zatrzymanego fizycznie prawa jazdy z wnioskiem o wydanie postanowienia o jego prawnym trzymaniu, żaden z tych organów nie jest zobligowany do wydania takiego postanowienia. Przeczyłoby to kodeksowym zasadom praworządności oraz swobodnej oceny dowodów. Właściwy organ może przecież inaczej niż policjant ocenić zebrane w sprawie dowody, mające świadczyć o popełnieniu przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, za które może być orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów. Organ ów może też mieć inne zadanie co do przewidywanego orzeczenia takiego zakazu przez sąd. W takiej sytuacji można odmówić zatrzymania prawa jazdy, wydając stosowne zarządzenie i zwracając natychmiast prawo jazdy osobie, której je zatrzymano, lub zlecając dokonanie tego Policji.
Mając na uwadze ustawową normę odnośnie do tego, że zatrzymane fizycznie prawo jazdy Policja niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 7 dni, przekazuje właściwemu organowi uprawnionemu do podjęcia decyzji o jego prawnym zatrzymaniu, a z drugiej strony - biorąc pod uwagę, iż organ ten jest suwerenny w zakresie podejmowanych w przedmiocie decyzji, jako racjonalny wydaje się jawić przepis art. 135 ust. 2 p.r.d., który, w określonych sytuacjach, uprawnia sprawcę wypadku do kierowania pojazdem w ciągu 7 dni, na podstawie pokwitowania zatrzymania prawa jazdy.
Na potwierdzenie powyższej konstatacji należy przywołać sytuacje, które przewiduje art. 135 ust. 1 pkt 1 lit.) i f) p.r.d.
Dotyczą one obligatoryjnego zatrzymania prawa jazdy w przypadku, gdy wobec kierującego pojazdem wydane zostało już postanowienie lub decyzja o zatrzymaniu prawa jazdy albo gdy wobec kierującego pojazdem orzeczono wcześniej zakaz prowadzenia pojazdów lub wydano decyzję o cofnięciu prawa jazdy.
W tych sytuacjach, gdy decyzja w zakresie prawnego zatrzymania prawa jazdy lub też sądowe orzeczenie o zakazie prowadzenia pojazdów stały się już faktem, uprawnienie wynikające z art. 135 ust. 2 p.r.d. nie obowiązuje.
Zważywszy na powyższą argumentację, nie wydaje się, by zachodziła konieczność nowelizacji ustawy - Prawo o ruchu drogowym, w przedstawionym w oświadczeniu zakresie.
Niezależnie od powyższej konstatacji, pragnę zauważyć, iż zgodnie z treścią art. 5, art. 6 oraz art. 29 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (tekst jednolity - Dz.U. z 2003 r., Nr 159, poz. 1548 z późn. zm.) oraz § 1 ust. 2 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 4 maja 2004 r., w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (Dz.U. Nr 106, poz. 1128), z ewentualną inicjatywą w zakresie nowelizacji powołanej wyżej ustawy powinien wystąpić ten właśnie minister.
Łączę wyrazy szacunku
Marek Sadowski