Powrót do głównego dokumentu

Mam mówić, przynajmniej tak tytuł brzmi, o roli Kościoła katolickiego na obczyźnie w zachowaniu kultury polskiej. Myślę, że o roli Kościoła jako instytucji nie będziemy tu mówili, bo to temat za obszerny, może musimy go ścieśnić, więc ja go ścieśniam do roli duszpasterstwa i to nie tylko do roli duszpasterstwa w ogóle, ale do roli duszpasterstwa polskiego.

Następnie myślę, że jeszcze jedno należy się chyba sprecyzowanie z mojej strony. Mówimy tu o zachowaniu dziedzictwa kulturowego, a ja bym chciał powiedzieć o przekazaniu dziedzictwa kulturowego. Myślę, że to nie będzie zbyt odbiegało od tematyki dzisiejszego spotkania. Jak wiemy, pojęcie kultury jest różnie określane. Rozróżnia się między kulturą materialną, czyli jak niektórzy chcą, między cywilizacją a kulturą duchową, czyli wszystkimi naukami humanistycznymi.

Ojciec Bocheński, kiedyś znane tu nazwisko, w czasie wojny jako kapelan w Szkocji, gdzie urzędował napisał taką rozprawkę o patriotyzmie. I w tej rozprawce o patriotyzmie powiedział, że ojczyzna to jest to miejsce, w którym ja po raz pierwszy zobaczyłem świat, to znaczy zobaczyłem odblask wielkości Bożej. Ojczyzna to jest miejsce, w którym człowiek poznał dzieło stworzenia, piękno krajobrazu, czyli to, co określamy jako odblask chwały Bożej. Poznanie to rozciąga się na obyczaje, na tradycje, poznanie środowiska, w którym się wzrasta i w którym się wychowuje. Jeżeli tak spojrzymy na pojęcie ojczyzny, wówczas musimy stwierdzić, że dla pokoleń urodzonych poza krajem, dla emigracji czy Polonii ojczyzna jest tym światem, w którym się urodzili, jest otoczeniem, w którym wzrastają i zdobywają wiedzę. Tę ojczyzną, która jest ich - powinni kochać. Jest to kraj, w którym się urodzili, a to nie jest już Polska.

"Człowiek, który w widzialnym świecie jest jedynym autentycznym podmiotem kultury, jest też jedynym całościowym jej przedmiotem i celem. Kultura jest tym, przez co człowiek jako człowiek staje się bardziej człowiekiem, bardziej jest. (...) Doświadczenie różnych epok, nie wyłączając naszej, przemawia za tym, ażeby o kulturze myśleć i mówić przede wszystkim w konstytucyjnym związku z samym człowiekiem, a dopiero wtórnie i pośrednio w związku z całym światem jego wytworów. (...) Człowiek i tylko człowiek jest sprawcą i twórcą kultury, człowiek i tylko człowiek w niej się wyraża i w niej się potwierdza"

A więc, jeżeli ten związek człowieka z kulturą jest tak bliski, że człowiek staje się człowiekiem przez wartości kulturowe - to tutaj zbliżamy się do problemu duszpasterskiego, bo duszpasterstwo troszczy się też o człowieka, o wychowanie człowieka. Ideą duszpasterstwa jest tak ukształtować człowieka, żeby on, który jest wierzący, w swoim postępowaniu kierował się zawsze zasadami wiary. A zatem jest to bardzo bliski związek z kulturą, która tego człowieka tworzy.

My jako naród mamy jedno doświadczenie, które prawdopodobnie większości innych krajów zostało oszczędzone, to znaczy inne kraje nie miały tego doświadczenia, które my Polacy mamy. Mianowicie myśmy byli narodem, który pozwolił sobie odebrać państwowość i przez sto kilkadziesiąt lat byliśmy narodem bez państwowości, bez państwa, ale ten naród istniał. Wiemy, że nie tylko byliśmy bez państwa, wiemy też, że państwa zaborcze wszystkimi siłami starały się nie tylko odebrać byt państwowy, ale odebrać również te wartości kulturowe. Ogromne wysiłki caratu były na to skierowane, co jest dziś udokumentowane. Choćby zakazanie używania języka polskiego w kościołach, itd.

W tym okresie, kiedy nie było państwa, jedyną formą zachowania wartości kulturowych był przekazywanie ich przez rodzinę i w formach kultu religijnego, i tylko tak można było zachować świadomość o przeszłości historycznej. Dzisiaj nikomu na myśl nie przyszłoby obchodzić rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja jako święta kościelnego, a jednak przez tyle lat ten 3 Maj w świadomości Polaków był, bo było nabożeństwo odprawiane przez cały ten okres i świadomość tej Konstytucji, jak ją będziemy później określali, jak historycy będą ją określali - została.

Właściwie tylko w formie kultu udało się zachować język, ten język, który był "zaciśnięty" do domu, a jako język publiczny był tylko w kościele, dlatego te wszystkie naciski caratu na Stolicę Apostolską, żeby wykluczyć język polski z kościoła spełzły na niczym. Dlatego to, co tutaj już pani marszałek przeczytała, tę wypowiedź Ojca Świętego w Paryżu, że naród zachował siebie, bo miał swoją kulturę, jest takie prawdziwe. Analogicznie możemy powiedzieć również, że światowość polskości istnieje na emigracji tylko w oparciu o wartości kulturowe.

Pamiętać trzeba, że polscy emigranci wyjeżdżali z konkretnych warunków, mając jeden model kulturowy. Pojechali do Brazylii, do tych lasów, czy do Ameryki Północnej, do Kanady, choć tam niewielu wyjeżdżało, z tym modelem, z którego my dzisiaj tak się naśmiewamy, to był to model tego, co nazwiemy religijnością patriotyczną. Ci emigranci z tym modelem wyjechali i tam, gdzie przyjechali, tam chcieli tę modę w dalszym ciągu prowadzić, żyć tak, jak oni żyli u siebie w kraju.

Zresztą jest taki dokument Stolicy Apostolskiej z 1969 roku o duszpasterstwie emigracyjnym pt. De Pastorali Migratorum Cura, który mówi wyraźnie:

"Migranci wnoszą z sobą właściwy im sposób myślenia, własną mowę, kulturę i religię. Wszystko to stanowi swoistą spuściznę duchową myśli, tradycji, kultury, która trwać będzie również poza granicami ojczystego Kraju".

Emigranci wyjeżdżali z kraju, w którym żyli, przyjeżdżali do Stanów Zjednoczonych, gdzie była zupełnie inna sytuacja. Znaleźli się tam wobec sytuacji, że ich nie rozumiało. Np. przebywający tam Irlandczycy, którzy pozwolili odebrać sobie swój język przed tysiąc siedemset którymś tam rokiem (chyba była to ostatnia wojna irlandzka) i potem przyjęli język angielski, nie rozumieli tego, że ci nasi emigranci o ten język polski walczyli u siebie w domu i w dalszym ciągu tym językiem chcieli Pana Boga chwalić, tak jak go oni rozumieli.

I widzimy, że jeżeli my na emigracji jesteśmy związani z duszpasterstwem, to znaczy, że ja mam przekazać temu człowiekowi prawdy wiary, prawdy objawione, a więc ja mu to przekazuję poprzez te formy kulturowe, które są jemu bliskie, a więc poprzez język polski. Jeżeli ten język polski będzie niezrozumiały, to słowo Boże nie dojdzie do tego człowieka, zatem musi być język polski zrozumiały, żeby poprzez ten język polski słowo Boże przesłane zostało do każdego człowieka.

Dlatego też od początku przy duszpasterskich ośrodkach w Ameryce czy w Brazylii powstawały szkoły, szkoły języka polskiego, bo były one jak najbardziej konieczne dla przekazywanie wiary w Kościele, a potem i inne formy katechizacji były dzięki temu zrozumiałe. Oczywiście po jakimś czasie te szkoły przeszły już na system lokalny, no bo chodziło o to, żeby umożliwić łatwiejsze przejście tych ludzi na dalsze studia, itd., niemniej te szkoły zawsze były.

Ale i dziś jeszcze my mówimy bardzo wyraźnie, że ja mam tę wiarę ciągle pogłębiać, a więc we wszystkich właściwie ośrodkach duszpasterskich powstawały biblioteki, większe czy mniejsze, bogatsze czy skromniejsze, ale te biblioteki były, bo służyły one, przez język polski, pogłębieniu wiary. Nie tylko zresztą istniały biblioteki, nawet jeszcze dzisiaj w większości kościołów wciąż znajdują się punkty sprzedaży książek, właśnie dlatego, że stale istnieje problem znajomości języka. Jeżeli język polski nie będzie znany, to słowo polskie nie będzie rozumiane, a zatem i słowo Boże nie będzie zrozumiałe.

Warto tu przytoczyć jeszcze jeden cytat z pamiętnej wypowiedzi Papieża Jana Pawła II w Paryżu w 1980 r., który powiedział wtedy m. in., że "...pierwszym i zasadniczym zadaniem kultury w ogóle i każdej zarazem kultury jest wychowanie. W wychowaniu bowiem chodzi właśnie o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem - o to, ażeby bardziej był, a nie tylko więcej miał - aby więc poprzez wszystko co ma, co posiada umiał bardziej i pełniej być człowiekiem - to znaczy ażeby również umiał bardziej być nie tylko z drugimi, ale także i dla drugich".

Wiemy również, że w latach poprzednich, kiedy jeszcze nie było takiej różnorodności środków przekazu i był problem zagospodarowania wolnego czasu, w większości ośrodków parafialnych powstawały zespoły teatralne, jakieś zespoły taneczne dla młodzieży, a także zespoły teatralne czy różne tam zespoły dramatyczne, gdzie przedstawiano sztuki, a w nich zawarta była cała literatura. Te sztuki były pisane specjalnie dla tych różnych zespołów lokalnych, emigracyjnych, których zadaniem było nie tylko bawić, odgrywać jakąś rolę, lecz przede wszystkim uczyć języka polskiego.

Jeżeli ja mówię tutaj o pojęciach, jak na przykład o pojęciu ojczyzna, to na emigracji pojęcie to znaczy - wartości kulturowe, bo człowiek jest tam z miejsca dwukulturowy, a jeżeli ma być człowiekiem dwukulturowym, musi mieć świadomość swoich korzeni, w których tkwi.

Oczywiście kultura potrzebuje wzorców; zawsze są jakieś wzorce dla kultury, możemy powiedzieć, że takimi wzorcami kultury byli Piłsudski, Dmowski, Witos. Te postaci wszystko różniło, jeżeli chodzi o koncepcje urządzenia państwa, czy koncepcje polityczne, ale łączyło jedno - oni rzeczywiście byli ukierunkowani na służbę dla drugich i mieli na celu dobro narodu, dobro Polski i główne to dobro robili. Całe swoje życie w służbie Polski poświęcili, nie tylko w służbie Polski, ale w ogóle w służbie całego narodu, nie mając z tego właściwie osobiście wielkich korzyści. Witos był chłopem i chłopem pozostał. Piłsudski, jak wiemy, miał jakieś domki, jakieś mieszkanie, i to wszystko. Wielkich pieniędzy nie zrobił. Dmowski został starym kawalerem, gdzieś tam mieszkał po różnych znajomych. Wszyscy oni nie zdobyli wielkiego majątku, za to wszyscy byli w służbie, w służbie tego narodu, w służbie ojczyzny.

Rafał Kalinowski, żołnierz carskiej armii, przyszedł do powstania zdając sobie sprawę z tego, że powstanie nie ma żadnych szans; był zawodowym oficerem, wiedział jakie są szanse powstania. Przyszedł do powstania sybirak, wygnaniec, nauczyciel synów Czartoryskiego w Paryżu. Potem okazał się wielkim budzicielem sumień, wielkim patriotą i wielkim świętym.

I tam również Papież powiedział, że kulturę przekazuje się tworząc ją. Jeżeli zatem ja mówię o przekazaniu kultury, to znaczy ją muszę tworzyć. Jak tworzyć? Kiedy przekazuję język przekazując też obyczajowość. Kiedy staram się, żeby ludzie, to młode pokolenie na emigracji, to wszystko przyjęło, nie tylko język, ale całe dziedzictwo kulturowe, przez co stają się bogatszymi ludźmi.

Dlatego to pojęcie ojczyzny na emigracji może być, przynajmniej w mojej koncepcji, związane z pojęciem wartości kulturowych.

"Wierność korzeniom nie oznacza mechanicznego kopiowania wzorców z przeszłości. Wierność korzeniom jest zawsze twórcza, gotowa do pójścia w głąb, otwarta na nowe wezwania, wrażliwa na znaki czasu. Wyraża się ona także w trosce o rozwój rodzinnej kultury, w której wątek chrześcijański był od samego początku. Wierność korzeniom oznacza nade wszystko umiejętność budowania ogromnej więzi między odwiecznymi wartościami, które tyle razy sprawdziły się w historii, a wyzwaniami świata współczesnego, między wiarą a kulturą, między Ewangelią a życiem. Życzę moim rodakom i życzę Polsce, aby właśnie w ten sposób umiała być wierna sobie i swoim korzeniom".

Dziękuję. (Oklaski).

Powrót do głównego dokumentu