Powrót do głównego dokumentu

Rozumiem, że integrację można pojmować dwojako, albo w sensie wąskim - mam na myśli integrację europejską, albo w sensie szerszym - jako wszelkie procesy integracyjne w skali światowej.

Zacznę może od kwestii kultury. Tak się złożyło, że ogromna część naszego dziedzictwa kulturowego powstała za granicą i to jest pewien, powiedziałbym, fenomen w skali światowej. Oczywiście w różnych narodach w różnych krajach istnieli i działali twórcy żyjący poza swoim krajem ojczystym, ale bodaj nigdy się nie wydarzyło i nigdzie się nie wydarzyło coś takiego, że największa nasza literatura powstała poza naszymi granicami. Największe arcydzieła polskiej literatury powstały poza naszymi granicami.

Paradoks dlatego, że wydawałoby się, iż naturalnym miejscem dla rozwoju kultury jest własny kraj, co, oczywiście, nie przesądza kwestii, że ludzie mogą zmieniać miejsce swojego pobytu.

Nasza Wielka Emigracja XIX-wieczna okresu romantyzmu szczególnie wiele uczyniła dla wzbogacenia naszego poczucia narodowego i zrozumienia sensu polskości. Przypominam, że w okresie romantyzmu była niezwykle powszechna idea, powstała bodaj, o ile dobrze wiem, na gruncie romantyzmu niemieckiego, ale rozpowszechniona w innych krajach i działająca niezwykle mocno, która głosiła, że w momencie rozpadu, bądź braku instytucji politycznych kultura odgrywa rolę pierwszorzędną.

Niektórzy romantycy twierdzili wręcz coś takiego, że tylko taki naród przetrwa, który ma mocne poczucie tożsamości, natomiast mniej ważne są instytucje polityczne, choć oczywiście należy dążyć do ich odtworzenia i zbudowania. Przetrwanie ma jednak ścisły związek z tożsamością, z poczuciem tożsamości narodowej i ta idea oddziałuje bardzo silnie, ze szczególną mocą, np. w Niemczech, w Rosji, w Polsce. I my poniekąd tej idei jesteśmy dłużnikami.

Wszelako trzeba zauważyć, że pod względem kultury istnieje podział na Kraj i Zagranicę, na kulturę krajową i kulturę zagraniczną, kulturę emigracyjną. Taki podział nie był zaplanowany, on się stał faktem bez naszej woli i bez naszego udziału, wynikł z sytuacji politycznej. W momencie, kiedy ta sytuacja polityczna zmieniła się, kiedy Polska uzyskała suwerenność po raz pierwszy w roku 1918 i kiedy odzyskała suwerenność po raz drugi dziesięć lat temu, ten podział oczywiście traci na ostrości, a przynajmniej traci na ostrości w Europie. Dawniej bardzo łatwo było zlokalizować pisma krajowe, wydawnictwa krajowe i wydawnictwa emigracyjne, natomiast w tej chwili bardzo trudno jest określić w przypadku niektórych pism, jak dalece są one krajowe, a w jakim stopniu są one emigracyjne, bowiem duża część twórczości emigracyjnej jest wchłaniana przez dzisiejszą naszą kulturę krajową, czyli kulturę polską w ogóle.

Otóż na pierwszy rzut oka wydaje się, że integracja europejska nie wnosi wiele nowego do tego, co powiedziałem. Bo czym jest integracja europejska? W pierwszym rzędzie jest to pewien proces polityczny i gospodarczy i proces ten nie stawia żadnych granic kulturze. Niezależnie zatem od tego, jak procesy integracyjne będą się rozwijać, kultura będzie się rozwijała własną dynamiką. Dlatego na przykład ci, którzy sądzą, że nastąpi powstrzymanie procesu integracji czy przeciwstawiają się procesowi integracji, sądząc, że integracja będzie miała jakieś znaczący wpływ pozytywny bądź negatywny na dziejące się procesy kulturowe w naszym kraju, moim zdaniem są w błędzie. Niezależnie bowiem od tego, czy Polska weszłaby, czy wejdzie do struktur europejskich, czy nie wejdzie, kultura nasza w kraju i za granicą będzie poddana takim samym tendencjom, to znaczy tendencjom, które na obecnym etapie rozwoju mają charakter globalizacyjny.

Dlaczego? A no dlatego, że procesy globalizacyjne są w dużym stopniu procesami homogenizującymi, procesami, które ujednolicają, które czynią kulturę jednorodną, a to jest już pewna tendencja, powiedziałbym, nienaturalna mimo wszystko.

W związku z tym należy się liczyć z tendencjami przeciwnymi, co możemy już obserwować, czyli z tendencjami różnicującymi. Moim zdaniem jest coś niepokojącego w fakcie, że wszyscy zaczynamy mówić to samo, zachowywać się tak samo, konsumować tę samą kulturę i bardzo często kulturę masową, bo globalizacja łączy się także ze wzrostem kultury, oddziaływania kultury masowej. W tej sytuacji istnieje nie tylko potrzeba, ale, powiedziałbym, naturalna skłonność do powstania tych czynników różnicujących.

To się poniekąd zgadza z formułą integracyjną, ponieważ projekt integracyjny, najkrócej rzecz ujmując i niezwykle upraszczając, za co przepraszam, sprowadza się do tego, że będziemy mieli trójstopniowość instytucji - instytucje narodowe, instytucje państwowe państwa narodowego i instytucje lokalne, przy czym ta zmiana miałaby polegać na tym, że siła państwa narodowego ma słabnąć, ma ono ograniczać swoje funkcje na rzecz instytucji ponadpaństwowych - tych paneuropejskich, a także instytucji lokalnych.

Taki jest projekt, taki jest oczywiście główny schemat procesów integracyjnych, ale jak to w rzeczywistości wygląda, to jest sprawa dyskusyjna, bo państwo narodowe jakoś nie bardzo chce znikać.

W związku z tym pojawiają się głosy, dla jednych są to głosy w niektórych przypadkach entuzjastyczne, w innym przypadku wyrażające obawy, że dochodzi w ten sposób do uaktywnienia tego co lokalne, tego co etniczne, innymi słowy kultura nagle może się okazać bardzo potężnym czynnikiem kształtującym życie w Europie, i to ta kultura lokalna, kultura wspólnot, kultura grup etnicznych.

Wobec powyższego obowiązkiem władz państwowych, państwa jeszcze istniejącego i pewnie jeszcze długo istniejącego, jest obrona tych wszystkich partykularyzmów, zjawisk kulturowych wielonarodowych, wielokulturowych w społeczeństwach, rozmaitych licznych zjawisk w tej dziedzinie życia, albowiem globalizacja może stać się czynnikiem podważającym znaczenie niektórych wspólnot, również wspólnot polskich. Globalizacja może okazać się procesem, który zlikwiduje niektóre wspólnoty, innym przydając siły.

Dziś, moim zdaniem, w przypadku polskim dochodzi do odwrócenia poprzedniego stanu rzeczy, mianowicie dochodzimy do momentu wypełnienia się sprawiedliwości, czy jakby to jeszcze inaczej nazwać - rewanżu. Poprzednio polskie ośrodki i środowiska kulturowe na obczyźnie, zwłaszcza na Zachodzie, wspierały ludzi tutaj żyjących w kraju, całe społeczeństwo w kraju - dostarczając wolnej myśli oraz poczucia ciągłości zbiorowego doświadczenia. Były środkiem inspiracji i to z niej, z tej kultury czerpaliśmy wielkie i wspaniałe idee. To kultura stamtąd pozwalała nam przetrwać, zagwarantowała ciągłość tej kultury. Teraz przychodzi czas, jak myślę, aby zrewanżować się, aby to kraj zaczął wspierać czy wspomagać ośrodki kultury polskiej poza granicami.

I po trzecie wreszcie, jeżeli prawdą jest to, co powiedziałem o znaczeniu kultury jako czynnika różnicującego w procesie integracji europejskiej, to wpływ kulturowy stanowi ważny element wpływu politycznego. Tym samym za taką postawą przemawiają racje polityczne, ale ja te racje polityczne wymieniłem na ostatnim miejscu celowo, ponieważ gdybyśmy zaczęli od racji politycznych, to mogłoby się nagle okazać, że wszystkie inne nam umykają.

Pierwszy cel jest oczywisty, o którym trzeba pamiętać - jest to zachowanie istniejącej substancji kulturowej, co jest moralną powinnością rządu i urzędów przedstawicielskich, wszelkich instytucji. Tam, poza granicami kraju, jest wspaniała, ogromna narodowa substancja i ona powinna być chroniona i obroniona. Są to instytucje, książki, biblioteki, itd.

Ale drugi cel, jak sądzę - i to się wiąże przede wszystkim właśnie z procesami integracyjnymi w sensie węższym - powinien polegać na utrzymywaniu kontaktów, wspomaganiu i pobudzaniu grup i środowisk, które działają w głównym nurcie życia tamtejszych społeczeństw. To nie jest takie proste, to jest rzecz szalenie trudna do rozstrzygnięcia w przypadku innych krajów, innych społeczeństw. Natomiast w przypadku społeczeństw zachodnich, europejskich, czy społeczeństwa amerykańskiego - tutaj kierunek działania jest chyba jasny, a więc działanie i pobudzanie grup, ludzi, jednostek kulturotwórczych, które tworzą w głównym nurcie życia swoich społeczeństw, które tworzą jego elity. Mamy znakomitych przedstawicieli elit kulturowych w społeczeństwach zachodnich; są to ludzie, którzy przyznają się do pochodzenia polskiego, którzy kochają swoje korzenie i którzy są wpływowymi politykami, znakomitymi mężami stanu, twórcami w swoich krajach, w swoich drugich ojczyznach. Myślę, że powinniśmy tutaj robić w tym zakresie to, co przyjęły inne kraje, inne państwa, takie jak Niemcy, Włochy, czy Izrael.

Dziękuję bardzo. (Oklaski).

Powrót do głównego dokumentu