Powrót do głównego dokumentu

Obrazowanie niniejszej wypowiedzi przykładami, przede wszystkim zaczerpniętymi z przeszłości i dnia dzisiejszego polskości na Ukrainie, w znacznej mierze ułatwi mi zadanie przypomnienia znaczenia i roli dziedzictwa polskiego na Wschodzie, gdyż większą część życia spędziłem w tamtym kraju, a poza tym obecnie uczestniczę w badaniach nad skupiskami polskimi na Ukrainie, prowadzonymi przez Instytut Badań nad Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Generalnie, w postaci polskiej przenikały na Wschód wpływy cywilizacji Zachodu. Jak podkreślał emigracyjny historyk ukraiński Ihor Sevcenko - dla Ukraińców Polska stała się oknem na Zachód.

Jak zaawansowanym był ten proces, świadczy chociażby to, że owe procesy dotyczyły zarówno nawracających się na katolicyzm Rusinów, jak i pozostających przy wierze prawosławnej i języku ruskim, a jednak ulegających silnemu wpływowi kultury polskiej.

W pierwszej połowie XIX wieku sprawa tak posunęła się daleko, że - i tu cytat: "Nie tylko czyny heroiczne przodków lecz i cuda świętych pieczarskich, jak to było w przypadku Ławry Kijowskiej, bywały opisywane już i po polsku. Żywioł polski brał górę nawet i nad teologicznym językiem ruskim i stawał się tak naturalnym, jakby rodowitym językiem, jakim był on w XVI wieku jeszcze jedynie w domach arystokratycznych. Polszczyzna szerzyła się i w sferze wyższego duchowieństwa, i wyższego kozactwa, jak również mieszczaństwa, nie mówiąc już o ziemianach ruskich."

Obok tradycji kulturalnych mocno zakorzeniała się świadomość wspólnej ojczyzny. Nawet Kozacy czuli się związani z Rzeczpospolitą, określając siebie jako "członków Rzeczypospolitej -Ojczyzny".

Dla przykładu, główna wszechnica Ukrainy, uniwersytet imienia Tarasa Szewczenki /przedtem uniwersytet Świętego Włodzimierza/, nawiązuje swoją tradycję do słynnych polskich Aten Wołyńskich - Liceum Krzemienieckiego, założonego przez Tadeusza Czackiego. Również Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie /za rządów austriackich Józefa II/ promieniował na całą Galicję, podtrzymując wraz z Uniwersytetem Jagiellońskim sztandar nauki w tej części kraju.

Pozostając przy Lwowie, nie sposób pominąć bezcennych zbiorów Zakładu Naukowego imienia Ossolińskich Ossolineum, najbogatszej biblioteki polonistycznej w całej ówczesnej Polsce. W 1914 r. zawierała ona ponad pół miliona tomów i ponad 5 tysięcy rękopisów.

W środowisku inteligencji polskiej zawsze żyła świadomość odpowiedzialności za losy całego kraju, wszystkich ludów zamieszkujących go. Obcym dla niej było uczucie egoizmu narodowego lub odizolowania się w swoim polskim getcie. Dobrze tę polską świadomość kresową obrazuje ziemianka z Ukrainy Maria Dunien-Kozicka: "Antagonizm pomiędzy Polakami a Rusinami był nie do pomyślenia. Lubiliśmy przeto lud ruski, rozmawialiśmy w jego języku, śpiewaliśmy chętnie smętne dumki ukraińskie i nigdy nie będąc wrogo dlań usposobionymi nie czuliśmy i w nim wroga polskości".

To właśnie, że polskość na Wschodzie wykracza zawsze poza obręb tylko kultury grupy narodowej, stając się swego rodzaju spójnią tworzącą trzon cywilizacji narodów tego zakątka Europy, przesądziło o jej losach. Z początku biały, a potem czerwony carat dokładnie zdawał sobie sprawę, że wprowadzenie nowego ładu dotąd nie osiągnie pożądanych skutków, dopóki nie wyeliminuje się śladów polskości na tak zwanych Ziemiach Zabranych.

Niemniej jednak, mimo represji i przemocy, polskość trwała tam, gdzie nawet najmniej się spodziewał najeźdźca. Przywiązanie do kultury polskiej było tak silne, nawet w środowisku tej rzekomo "rosyjskiej" ludności kraju, że funkcjonariusze carscy z zaniepokojeniem stwierdzali, iż lud ukraiński na Wołyniu świeżo nawrócony na prawosławie, nadal się żegnał po katolicku i odmawiał pacierze po polsku.

O wiele bardziej bolesne próby dla dziedzictwa polskiego na Wschodzie przyniosły czasy stalinizmu. "To właśnie Stalin doprowadził niszczenie polskości na kresach - z uporem podejmowane przez wielu carów rosyjskich - do granic okrucieństwa, nie znanego przedtem w historii jakiegokolwiek narodu. Władca Rosji Radzieckiej po raz pierwszy w dziejach zastosował wobec Polaków metody masowych wywózek, wysiedleń i ludobójstwa, chcąc w ten sposób na zawsze rozwiązać problem polskości kresowej".

Jakże przedziwnie po tamtych gorzkich doświadczeniach widzi się dzisiejsze odrodzenie polskości na Wschodzie, w czym tereny Ukrainy posiadają znaczące miejsce. Poza tradycyjnymi polskimi skupiskami na Podolu, Żytomierszczyźnie czy dawnej Galicji dają znać też wspólnoty Polaków ze wschodu i południa Ukrainy, Zakarpacia, a nawet Krymu. Setki placówek zrzeszają prężnie działająca Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie i Związek Polaków na Ukrainie. Chociaż ich placówki nie są zbyt rozbudowane, bo liczą przeważnie po kilkadziesiąt ludzi, to działalność tych organizacji jest wyraźnie dostrzegalna na tle aktywności innych organizacji mniejszościowych na Ukrainie. Przy tym należy pamiętać, że Polacy na Ukrainie stanowią oficjalnie niepokaźną grupę mieszkańców, szacowaną według ostatniego spisu z 1989 r. na około 218 tysięcy. Wynosi to tylko 0,4% całej ludności kraju, na mniejszości którego składa aż 27% obywateli. A jeżeli wziąć pod uwagą jeszcze fakt, że z podanej oficjalnie liczby tylko 12% zapisanych jako Polacy władało językiem ojczystym, to aż nader uderzającym będzie dysproporcja między "oficjalnymi Polakami" a aktywnością życia polskiego na Ukrainie.

Należy tu od razu zaznaczyć, że pojęcie polskości na Wschodzie jest pojęciem dość płynnym. Jak zarysowaliśmy powyżej w retrospekcji dziejowej, nagminnym zjawiskiem było solidaryzowanie się z kulturą polską różnych warstw miejscowej ludności, przyswajającej sobie jej wartości. To samo można było obserwować w czasach najnowszych. Dla wielu z inteligencji ukraińskiej, żyjących w warunkach komunistycznej dyktatury, dostęp do polskiej prasy, literatury, periodyków, filmów, aczkolwiek i PRL-owskich, był właściwie jedynym kontaktem w Europą. Stąd tak powszechna znajomość języka polskiego w środowiskach inteligencji ukraińskiej, zarówno Lwowa, Kijowa i innych miast.

Doskonale obrazował tę sytuację klasyczny przykład rodziny Szeptyckich, gdzie jeden z braci, metropolita Andrzej, był zwierzchnikiem duchowym i politycznym Ukraińców, a drugi, generał broni Stanisław, zasłużony dla oręża polskiego, był dowódcą III Brygady Legionów Polskich i piastował najwyższe godności wojskowe w odrodzonym państwie polskim. Jak się okazuje, podobne zawiłości dotąd są obecne w ukraińskiej sytuacji narodowościowej.

Co ciekawe, zdarza się, że Ukraińcy zafascynowani polskością, czasem biorą żywy udział w jej odrodzeniu na terenach swego kraju. Przykładem tu może być Wołyń, ziemia tak okropnie doświadczona podczas ostatniej wojny. W istniejącym od 1991 r. w Łucku Stowarzyszeniu Kultury Polskiej im. Ewy Felińskiej - historię Polski dla członków Towarzystwa wykłada miejscowy rodowity Ukrainiec, od lat dzieciństwa przejawiający zamiłowanie do kultury polskiej.

Uwzględniając wielorakie zmiany zachodzące w świadomości społeczeństw postsowieckich, jak również żywy jeszcze do dziś strach przed przyznawaniem się do swych polskich korzeni, istnieje rozdźwięk pomiędzy oficjalnie podawaną liczbą osób polskiego pochodzenia na Ukrainie a faktyczną, która z kolei bywa zawyża, i szacowana na 1-2 milionów ludzi. Obliczenia Kościoła rzymskokatolickiego operują liczbą 800 tysięcy - półtora miliona.

Te ostatnie dane opierają się na powszechnym stereotypie Polaka katolika, wobec czego całą ludność rzymskokatolicką utożsamiano na Wschodzie z polskością. Nikt tego nie może kwestionować ze względu na wyjątkową rolę, jaką odegrał Kościół wśród Polaków na Ukrainie. Stanowił on element jednoczący Polaków rozsianych podczas burz historycznych kataklizmów. Przez cały okres niewoli narodowej Kościół pozostawał ostoją polskości w imperium sowieckim. Jednak i tu możemy dostrzec charakterystyczne cechy, które w sposób organiczny łączą polskość na Wschodzie z troską o przetrwanie wartości uniwersalnych, w danej sytuacji nadrzędnych.

Wychodząc z tych założeń narodowych wydawało się, że po tragicznych doświadczeniach drugiej wojny światowej jad nienawiści musiałby mocno zatruć stosunki religijne na tych terenach. Jednak dzieje najnowsze wykazują coś zupełnie odmiennego. Nieliczne świątynie rzymskokatolickie stały się miejscem, gdzie po kryjomu zbierali się na modlitwy i korzystali z sakramentów świętych również Ukraińcy - grekokatolicy. Często frekwencja unitów w kościołach Ukrainy Zachodniej kilkakrotnie przewyższała wiernych obrządków łacińskiego.

Księża łacinnicy nieśli posługę duchową wiernym grekokatolikom, nawiedzając po kryjomu podlwowskie wioski, gdzie dniem i nocą, prawie bez przerwy, spowiadali, chrzcili, udzielali komunii świętej. Wierni mówili o nich: "to nasi księża grekokatoliccy", a potem spotykając jednego z tamtych kapłanów we lwowskim "kościele polskim" zmieszani unici dopytywali się: "to kim w końcu ksiądz jest, skoro przyjeżdża ksiądz do nas, świetnie mówi po ukraińsku, a tu w kościele odprawia ksiądz nabożeństwo w dość kiepskiej polszczyźnie". Bo akurat ten ksiądz wywodził się ze Wschodu, gdzie polszczyzna była już zapomniana. Odpowiedź była: "jestem kapłanem katolickim".

Jak zaznacza ordynariusz łucki, ksiądz biskup Marcjan Trofimiak - tu chciałem przypomnieć, że w dniu dzisiejszym obchodzi on dwudziestopięciolecie kapłaństwa - klarowna i zrozumiała liturgia w rycie łacińskim, dostępne formy duszpasterstwa przyciągają do Kościoła coraz większe grupy miejscowej ludności ukraińskiej. Jest to przeważnie inteligencja. Wszystko to nie pozostawia wątpliwości co do potrzeby wprowadzania do liturgii katolickiej języka ukraińskiego. Ale równocześnie, zdaniem biskupa, nie może to w żaden sposób dziać się kosztem polskości, której rola w życiu religijnym na tych terenach sprawdziła się w ciągu wieków.

Dziękuję bardzo. (Oklaski).

Powrót do głównego dokumentu