Warszawa, 1999-12-28

Przywrócenie w Polsce prawu własności jego właściwego znaczenia zostało dokonane w uchwalonej w 1989 r. noweli do Konstytucji, przez nadanie art. 7 następującego brzmienia: "Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo" dziedziczenia oraz poręcza całkowitą ochronę własności osobistej. Wywłaszczenie jest dopuszczalne wyłącznie na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem." Sformułowanie to odpowiada w swojej treści art. 99 Konstytucji Marcowej, utrzymanemu w mocy przepisami wprowadzającymi Konstytucję Kwietniową, obowiązującymi w czasie, gdy były dokonywane główne powojenne nacjonalizacje.

Jednoznaczne stanowisko w tej kwestii zajął Senat Rzeczypospolitej Polskiej, podejmując w dniu 16 kwietnia 1998 r. uchwałę o ciągłości prawnej między II a III Rzecząpospolitą Polską, gdzie stwierdza się, (...) że narzucona w dniu 22 lipca 1952 roku konstytucja niesuwerennego państwa nie podważyła legalnie mocy prawnej Ustawy Konstytucyjnej Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 kwietnia 1935 roku oraz opartego na niej porządku prawnego." Ponadto Senat stwierdził, "(...) że akty normatywne stanowione przez niesuwerennego prawodawcę w latach 1944-1989 pozbawione są mocy prawnej, jeśli godziły w suwerenny byt państwa polskiego lub są sprzeczne z zasadami prawa uznawanymi przez narody cywilizowane znajdującymi swój wyraz w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Dotyczy to w szczególności aktów normatywnych naruszających podstawowe prawa i wolności obywatelskie. Zaliczyć do nich należy akty pozbawiające obywatelstwa polskiego, czyniące z prawa karnego narzędzie prześladowania ludzi walczących o niepodległość lub różniących się przekonaniami światopoglądowymi, a także akty, na podstawie których dokonano niesprawiedliwego pozbawienia własności. (...)"

W Rzeczypospolitej Polskiej tworzy się zasady państwa prawa. W tym kierunku coraz bardziej zmierza polskie orzecznictwo. Dostosowuje ono system prawa do standardów uznawanych w państwach demokratycznych. Dlatego też Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Administracyjny sukcesywnie poszerzają, w ramach obowiązującego prawa, możliwość dochodzenia roszczeń z tytułu odjęcia mienia. jest to w pełni uzasadnione, jeżeli Rzeczypospolita Polska ma stać się demokratycznym państwem prawa. Godnym uwagi są następujące orzeczenia:

- uchwała z dnia 9 listopada 1998 r., w której Naczelny Sąd Administracyjny orzekł, że stwierdzenie nieważności ostatecznej decyzji administracyjnej, wydanej na podstawie art. 7 ust. 2 dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy, stanowi podstawę do dochodzenia roszczeń majątkowych w trybie przepisów prawa cywilnego przez osoby dotknięte wydaniem decyzji obciążonej wadą powodującą jej nieważność,

Nieprzeprowadzenie dotychczas procesu reprywatyzacji powoduje, iż coraz więcej z dawnych właścicieli dochodzi, w trybie obowiązujących obecnie przepisów, nie tylko odszkodowania za utracone mienie, ale także odszkodowania za korzyści akcesoryjne uzyskane przez Państwo. Warto zauważyć też prowadzony na szybką skalę wykup roszczeń reprywatyzacyjnych, i następnie ich dochodzenie przed sądami powszechnymi przez wyspecjalizowane firmy prawnicze, co ze względu na profesjonalność działania powoduje, iż większość roszczeń zostaje rozpatrzona pozytywnie i obciąża budżet Państwa i budżety gmin dużymi wydatkami.

Ekspertyza naukowców ze Szkoły Głównej Handlowej pokazała, że gdyby 40% roszczeń zostało rozpatrzonych pozytywnie nie licząc odszkodowania z tytułu bezumownego korzystania z mienia, to niewątpliwie kwoty odszkodowań przewyższyłyby łączną wartość świadczeń, których przyznanie przewiduje projekt ustawy reprywatyzacyjnej. Należy podkreślić, iż rządowy projekt ustawy reprywatyzacyjnej przewiduje zaspokojenie roszczeń reprywatyzacyjnych bez obciążenia bezpośrednio budżetu.

Poza tym często pomija się fakt, iż reprywatyzację należy postrzegać również w aspekcie pozytywnego skutku ekonomicznego. Proces ten zaktywizuje gospodarczo produkcyjne składniki mienia, a w szczególności nieruchomości. Efektywnie zagospodarowane zostaną nieruchomości dotychczas niewykorzystywane produkcyjnie. Należy ponadto spodziewać się zwiększonego obrotu na rynku nieruchomości, co przysporzy dodatkowych wpływów do budżetów lokalnych jak i do budżetu państwa. Przyjęcie własności spowoduje zwiększone wpływy m.in. z tytułu podatków od osiąganych dochodów i podatków pośrednich, jak np. VAT, akcyzą i inne. Powinno to mieć pozytywne oddziaływanie na ożywienie gospodarcze i zwiększenie zatrudnienia.

Po piąte - reprywatyzacja obejmie głównie mienie nieruchome.

Zgodnie z zapisami rządowego projektu ustawy, program reprywatyzacji obejmie mienie zarówno będące dziś w gestii Skarbu Państwa, jak i gmin. Gminy otrzymały od państwa mienie tytułem darmowym i powinny uczestniczyć w procesie odszkodowawczym. Przeniesienie praw i obowiązków poprzednich podmiotów mienia państwowego na jednostki komunalne powoduje, że występuje tu sytuacja podobna jak przy sukcesji generalnej odnoszącą się od określonego mienia. Stanowisko takie potwierdza praktyka orzecznicza Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego, m.in.:

- szczególnym znaczeniu dla kultury narodowej,

- które nie można wyodrębnić bez utraty funkcji zespołu, którego składnik stanowi,

- przeznaczone w planach zagospodarowania przestrzennego dla ujęć wody, regulacji cieków, zbiorników wodnych i budowy urządzeń przeciwpowodziowych.

W przypadku zwrotu mienia w naturze, które służy aktualnie celom użyteczności publicznej proponuje się utrzymanie przez pewien okres zasady wynajmu dotychczasowemu użytkownikowi. W przypadku nie możności dojścia do porozumienia między stronami, decyzje co do zwrotu w naturze mienia użytkowanego na cele publiczne wydaje wojewoda. Ponadto, aby nie zakłócić procesów gospodarczych zaproponowano w projekcie, by uprawniony otrzymując mienie objęte umową z osobą trzecią, stał się stroną tej umowy.

Majątkiem przeznaczonym na pokrycie emisji bonów będą m.in. nieruchomości i udziały w nieruchomościach stanowiące własność Skarbu Państwa, a nie wykorzystywane na cele publiczne i nie podlegające zwrotowi dawnym właścicielom. W projekcie zakłada się skatalogowanie wszystkich nieruchomości i udziałów spełniających te warunki, co zapewni dostępność informacji o nich dla potencjalnych nabywców. Całość tych operacji powierzono Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, jako instytucji posiadającej doświadczenie w tego rodzaju działalności oraz dysponującej odpowiednio wykwalifikowaną kadrą i bazą materialną.

Część roszczeń wynikających z bonów będzie pokrywana akcjami prywatyzowanych przedsiębiorstw. Nie sposób też z góry określić, jaka część emisji bonów będzie przez ich posiadaczy przeznaczona na zakup akcji. Dlatego w projekcie przewiduje się stworzenie instytucji pośredniej - Funduszu Inwestycyjnego Bonów Prywatyzacyjnych. Fundusz ten będzie działał na zasadach analogicznych do otwartych funduszy inwestycyjnych z tym, że jednostki uczestnictwa wydawał będzie wyłącznie za bony. Za otrzymane bony Fundusz będzie nabywał od Skarbu Państwa akcje i udziały przeznaczone na realizacją ustawy. W ten sposób proces dochodzenia do zaspokojenia roszczeń posiadaczy bonów reprywatyzacyjnych będzie rozłożony w czasie i nie spowoduje obciążenia budżetu Państwa.

Projekt przewiduje, iż proces reprywatyzacji obejmie osoby, które w chwili utraty mienia były obywatelami polskimi lub ich spadkobierców, jeżeli nabyli oni, według trybu obowiązującego w Polsce, prawo do spadku. Postępowanie reprywatyzacyjne będzie prowadzone w trybie administracyjnym, który jest tańszy i szybszy od trybu sądowego, choć należy mieć świadomość, że w niektórych przypadkach konieczne będą orzeczenia sądów powszechnych. Ze względu na znaczenie reprywatyzacji dla procesu przekształceń własnościowych, powinna być ona przeprowadzona możliwie szybko. Założono w projekcie, że obowiązek udowodnienia swoich praw do mienia winien ciążyć na uprawnionych według ogólnie obowiązujących zasad. W przypadku konieczności pozyskania dodatkowych dowodów, np. przed sądem powszechnym, postępowanie reprywatyzacyjne będzie podlegać czasowemu zwieszeniu.

Stosownie do zapisów rządowego projektu ustawy, wartość świadczenia przyznawanego osobie uprawnionej zależna jest od wartości utraconego mienia. Ustalenie wartości utraconego mienia stanowi bardzo trudny problem. ze względu na czas, jaki upłynął od chwili nacjonalizacji, oparcie się na wycenie dokonywanej przez rzeczoznawców majątkowych jest możliwe tylko w nielicznych wypadkach. Takie rozwiązanie byłoby też zbyt kosztowne. Dlatego też przyjęto zasadę wyceny ryczałtowej. Wartość utraconego mienia oblicza się na podstawie jego faktycznej wielkości w chwili utraty, lecz w cenach bieżących, przy zastosowaniu tabel przeliczeniowych. Indywidualna wycena przewidywana jest wyłącznie w przypadkach nietypowych, nie uwzględnionych w tabelach wyceny.

W projekcie zakłada się uproszczenie postępowania w sprawach reprywatyzacyjnych. Ustalenie wartości przejętej nieruchomości, wartości należnego świadczenia reprywatyzacyjnych oraz przywrócenie własności nieruchomości bądź przyznanie bonów będzie miało miejsce w jednej decyzji administracyjnej, wydawanej przez wojewodę. Postępowanie będzie toczyło się w oparciu o przepisy k.p.a., z tym że projekt ustanawia pewne regulacje szczególne, uwzględniające specyfikę reprywatyzacji, jak np. ujednolicony formularz wniosku, zawieszenie postępowania na czas niezbędny do uzyskania stwierdzenia nabycia spadku przez wnioskodawcę, czy też możliwość czasowego zakazu zbywania i obciążania nieruchomości stanowiącej przedmiot wniosku.

Przewiduje się, że realna skala roszczeń, przy założeniu wpływu potencjalnej liczby 170 tys. wniosków reprywatyzacyjnych (co wynika z przeprowadzonych badań metodami statystycznymi), może wynieść ok. 95 mld. zł. Najmniej jednak, z uwagi na konieczność bezpiecznego pokrycia majątkowego istniejących zobowiązań Skarbu Państwa, w tym reprywatyzacji, założono obniżenie wartości świadczeń reprywatyzacyjnych o 50%. Ponadto wartość świadczenia reprywatyzacyjnego przysługującego spadkobiercom osoby uprawnionej obniża się o wartość podatku od spadu i darowizn. Przy oszacowaniu skali świadczeń reprywatyzacyjnych przyjęto średnią stawkę w wysokości 10% przy założeniu, że z całej populacji osób uprawnionych 20% stanowić będą dawni właściciele, a 80% spadkobiercy. Stąd też efektywna wartość przewidywanych świadczeń reprywatyzacyjnych może wynieść około 47,3 mld. zł.

Natomiast nie do przyjęcia są, w państwie prawa, co pewien czas zgłaszane propozycje wygaszenia roszczeń reprywatyzacyjnych. Uwzględnienie ich stanowiłoby naruszenie podstawowych zasad demokratycznego państwa prawa, jak zasada ochrony prawa własności, zasada ochrony przed wywłaszczeniem bez słusznego odszkodowania, zasada ochrony praw nabytych, zasada praworządności, zasada słuszności. Postulaty takie godzą w obowiązujący w Rzeczypospolitej porządek prawny. Sprowadzają się one do pytania: czy w stosunku do określonej grupy obywateli przestrzegać przepisów Konstytucji, ustaw i ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych, czy je ignorować? Poddają one w wątpliwość prawa i wolności obywatelskie zagwarantowane przecież w Konstytucji.

Również podobnie spojrzeć należy na postulaty ogłoszenia referendum w tej sprawie. W demokratycznym państwie prawa, konstytucyjnie gwarantowane prawa obywatela nie mogą być uzależnione od woli innych obywateli! To określa prawo. Konstytucja RP stanowi, iż każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawa dziedziczenia. Jednocześnie stanowi ona, iż każdy ma prawo do wynagrodzenia mu szkody wyrządzonej przez działanie organu władzy publicznej. Programowym założeniem komunizmu było pozbawienie własności określonych grup obywateli. Było to jedno z istotnych elementów podporządkowania sobie i ubezwłasnowolnienia społeczeństwa. Dziś, gdy powszechnie odrzucono komunizm nie można utrzymywać w dalszym ciągu takiego stanu. Krzywdom trzeba zadośćuczynić, odciąć się od systemu bezprawia w sferze prawa własności. Aspekt polityczny, a często i ideologiczny, nie mogą tego negować. Inaczej nie zbuduje się państwa prawa. A takim państwem winna być III Rzeczypospolita.