W 1929 r. Marszałek Senatu Julian Szymański, otwierając pierwszy zjazd, powiedział, że zjazd jest zebraniem rodzinnym, ponieważ Polacy, rozsiani po całej kuli ziemskiej, stanowią jedną wielką rodzinę, a delegaci na zjazd przyjechali do Polski, jak do domu rodzinnego, z którego przed laty wywędrowali.

Życzę, aby ten zjazd - tak jak wszystkie poprzednie - był zjazdem rodzinnym, odbywanym w domu rodzinnym. Dziękuję Wam, Rodacy z zagranicy, za troskę o Polskę. Dziękuję Wam za zachowanie Polski w sercach, za wszystko, co zrobiliście i robicie dla Polski.

Gdy w 1925 r. powstał pomysł zwołania pierwszego zjazdu Polaków z zagranicy, to przyświecał mu zasadniczy cel - konsolidacji środowisk polonijnych, aby skuteczniej mogły dopominać się swoich praw narodowościowych w poszczególnych krajach. Brak takiej konsolidacji pokazał się na kongresie mniejszości europejskich w Genewie. Chodziło nie tylko o konsolidację samych środowisk polonijnych, ale także konsolidację tych środowisk z ośrodkami w kraju, które zajmowały się opieką nad polskim wychodźstwem. Taki cel zasadniczy miały przedwojenne zjazdy Polaków z zagranicy w 1929 i 1934 r., a poniekąd i zjazd ostatni w 1992 r.

Macie nie tylko prawo do troski o Polskę, ale także prawo do opieki i pomocy ze strony Polski, państwa polskiego. Była ona niemożliwa, gdy Polska znajdowała się pod zaborami. W czasach niewoli opiekę nad emigrantami starał się roztoczyć Kościół katolicki i nieliczne towarzystwa. Organizowanie takiej opieki było możliwe tylko w zaborze austriackim i pruskim. Ale już w kilka lat po odzyskaniu niepodległości Polska zorganizowała opiekę państwa nad emigrantami i zrobiło to państwo biedne, dopiero budujące swą zamożność. W 1927 r. Prezydent Rzeczypospolitej unormował opiekę państwa nad emigracją odrębnym rozporządzeniem z mocą ustawy. Równocześnie w niepodległej Polsce powstały nowe towarzystwa społeczne zajmujące się opieką nad polskim wychodźstwem. Ważną rolę w organizowaniu tej opieki odegrali marszałkowie Senatu: Wojciech Trąmpczyński oraz wspomniani już Julian Szymański i Władysław Raczkiewicz. Pierwszy patronował idei zwołania światowego zjazdu Polaków z zagranicy, dwaj następni przewodniczyli komitetom organizacyjnym kolejnych zjazdów oraz powstałym na zjazdach organizacjom konsolidującym Polonię: Radzie Organizacyjnej Polaków z Zagranicy, potem Światowemu Związkowi Polaków z Zagranicy - "Światpolowi". Niech mi będzie wolno także wspomnieć senator Józefę Szebeko - przewodniczącą zasłużonego Stowarzyszenia "Opieka Polska nad Rodakami na Obczyźnie".

Senat Rzeczypospolitej, przywrócony w 1989 r., nawiązał do tej przedwojennej tradycji, i to głównie za sprawą swego pierwszego marszałka prof. Andrzeja Stelmachowskiego. Takie też było życzenie wielu organizacji polonijnych. To z Senatu wyszła inicjatywa zwołania pamiętnego spotkania Polonii świata w Rzymie w 1990 r. W specjalnym apelu Senat stwierdził wówczas: Dojrzał czas historyczny, by doprowadzić do zjednoczenia Polaków w kraju i tych, co tworzą Polonię w diasporze. Czas, by państwo polskie - jedyne, jakie posiadamy i jakie tworzyć chcemy na miarę naszych pragnień - stało się wspólną własnością dla wszystkich, którzy wciąż czują się Polakami i pragną utrzymać związek z dawną ojczyzną.

Od 1990 r. z budżetu Senatu finansowana jest pomoc dla Polaków i Polonii za granicą przez dotowanie organizacji krajowych zajmujących się organizowaniem takiej pomocy, lub też bezpośrednie wspieranie organizacji polonijnych. Podziałem środków budżetowych zajmuje się Prezydium Senatu. Z organizacji krajowych dotowanych przez Senat wspomnę tylko dwie najważniejsze - Stowarzyszenie "Wspólnota Polska" i Fundację "Pomoc Polakom na Wschodzie".

Marszałek Senatu jako reprezentant Senatu i sukcesor tradycji swoich przedwojennych marszałków tej Izby zobowiązany jest do szczególnej pieczy nad sprawami Polonii i Polaków za granicą. Ważną rolę odgrywa senacka Komisja Spraw Emigracji i Polaków za Granicą. To ona opiniuje dla Prezydium Senatu plany i wykonanie zadań zleconych przez Senat innym podmiotom zajmującym się pomocą dla Polaków za granicą. Komisja na bieżąco interesuje się Polonią i Polakami za granicą, zwłaszcza ich sytuacją prawną.

Senat zawsze zabiegał i zabiega o ustawowe zagwarantowanie w Polsce praw Polaków żyjących za granicą, naprawienie krzywd wyrządzonych im w okresie rządów komunistycznych, aby nie byli traktowani w kraju macierzystym jako cudzoziemcy. Stąd Senat obecnej kadencji, korzystając z posiadanej inicjatywy ustawodawczej, uchwalił już w 1998 r. projekty ustaw o obywatelstwie polskim, o repatriacji, o Karcie Polaka oraz w 1999 r. projekt ustawy o zmianie ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej. Poza tym, w tym roku Senat, w ramach konstytucyjnego prawa zgłaszania poprawek do ustaw uchwalonych przez Sejm, rozszerzył w ustawie o reprywatyzacji krąg osób uprawnionych do świadczeń reprywatyzacyjnych, co m.in. umożliwiło udział w reprywatyzacji większej rzeszy Polaków zamieszkałych za granicą. Niestety, te przedsięwzięcia Senatu tylko częściowo zakończyły się powodzeniem: w ustawie o wyborze Prezydenta zapewniono obywatelom polskim przebywającym za granicą możliwość głosowania w drugiej turze wyborów, uchwalono ustawę o repatriacji, chociaż w skromniejszym zakresie niż proponował Senat, natomiast ustawa o obywatelstwie została niestety zablokowana w Sejmie, ustawa o Karcie Polaka ciągle nie może się doczekać uchwalenia, a ustawę o reprywatyzacji zawetował prezydent, przy czym wcześniej Sejm odrzucił wspomniane poprawki Senatu.

W 1998 r., w pierwszym moim wystąpieniu telewizyjnym do Polaków i Polonii za granicą, przytoczyłam słowa prymasa Polski kardynała Augusta Hlonda - pierwszego duchowego protektora wychodźstwa polskiego, że sprawa emigracji jest problemem polskiej świadomości, sumienia i honoru narodowego. Okazuje się, że słowa te trzeba ciągle traktować jako postulat. Musimy usilnie starać się, aby urzeczywistniały się w każdym pokoleniu narodu.

Nie waham się powiedzieć, że macie przywilej dziejowy posiadania dwóch ojczyzn: ojczyzny kraju pochodzenia i ojczyzny kraju zamieszkania. Dzisiaj standardem państwa demokratycznego jest uznanie praw mniejszości narodowych. Żadne państwo nie może traktować mniejszości narodowych jako obywateli drugiej kategorii. Żadne państwo nie może prowadzić polityki przymusowej unifikacji narodowej swoich obywateli. Kiedyś upatrywano w takiej unifikacji warunek spoistości państwa, historia wykazała błędność takiego poglądu. Mniejszości narodowe winny być pojmowane jako bogactwo kulturowe państwa. Z kolei państwo ma prawo oczekiwać od swoich obywateli z mniejszości narodowych nie tylko lojalności, ale ponoszenia odpowiedzialności za jego los. Takie są współczesne ideały, jak w praktyce trudno je realizować, wszyscy o tym wiemy.

Polska życzy Polonii i Polakom za granicą, aby cieszyli się pełnią praw w swojej ojczyźnie zamieszkania i prosi tylko, aby pozostali także przy swej macierzystej ojczyźnie. Prosi, aby polską ojczyznę przekazali kolejnym pokoleniom żyjącym za granicą. Polska ma obowiązek Wam w tym pomóc. Chodzi o to, aby każdy Polak, mieszkający zarówno w kraju, jak poza jego granicami, położywszy rękę na swym sercu, mógł szczerze powtórzyć słowa poety z "Wesela" Stanisława Wyspiańskiego - A to Polska właśnie!

Wyrażam wielkie uznanie dla dorobku Zjazdu i jego uchwał. Osobiście cieszę się z powodzenia Zjazdu, bo przecież niektóre wpływowe koła w kraju dążyły do bojkotu i zmarginalizowania Waszego zgromadzenia. Ubolewam, że krajowe media dość skromnie i jednostronnie relacjonowały obrady Zjazdu.

Z największą radością przyjęłam uchwałę II Zjazdu Polonii i Polaków z Zagranicy apelującą o ogłoszenie przez władze państwowe dnia 2 maja Dniem Polonii i Polaków z Zagranicy. Uchwała ta nawiązuje do przedwojennej tradycji obchodzenia Dnia, a nawet Tygodnia Opieki nad Rodakami na Obczyźnie. Organizacją tych obchodów zajmowały się krajowe organizacje sprawujące opiekę nad emigracją polską. Obchody odbywały się pod patronatem Prymasa Polski Kardynała Augusta Hlonda, który był ustanowiony przez Stolicę Apostolską protektorem wychodźstwa polskiego.

Święto 3-Maja to w naszym narodowym kalendarzu święto szczególne! Święto Matki Boskiej Królowej Polski - pamiątka ślubów lwowskich króla Jana Kazimierza. Święto Konstytucji 3-Maja z 1791 roku. Dla historii Polski daty te to symbole przełomu, wielkiej mobilizacji dla ocalenia Ojczyzny. Trzeci Maja jest przywołaniem wzoru cnót obywatelskich. Nic więc dziwnego, że Episkopat Polski, przywracając tradycję Dnia Emigranta, połączył ten dzień ze Świętem 3-Maja.

Wielkie znacznie miało dla mnie także spotkanie z Rodakami w trakcie pielgrzymki narodowej Polaków do Rzymu. Słowa Ojca Świętego Jana Pawła II "Raduję się, że mogę wraz z wami - moimi rodakami przybyłymi z Polski i z całego świata, brać udział w tej jubileuszowej pielgrzymce narodowej" najpełniej oddają sens tego spotkania. I zawsze byłam pod wrażeniem przywiązania Polonii do Polski, wysiłków na rzecz utrzymania więzi z krajem, ale też pracy wykonanej dla drugiej ojczyzny, dla kraju zamieszkania. Bo współczesna emigracja przyjmuje wartości kulturowe kraju zamieszkania, ale nie porzuca rodzimych, polskich wartości.

Mam nadzieję, że zjazd okaże się wielkim impulsem do rozwoju współpracy między organizacjami polonijnymi, zacieśni łączność z Macierzą, a także przyczyni się do jeszcze większej troski Państwa Polskiego o tę ogromną rzeszę narodu, która żyje poza jego granicami.

Z trzech ustaw, które w sposób całościowy odpowiadały na potrzeby Polaków niezależnie od miejsca ich zamieszkania, uchwalona została tylko jedna - o repatriacji, ale w skromniejszym zakresie niż pragnął Senat. Mimo wielu wysiłków nie została ostatecznie uchwalona ustawa o obywatelstwie. Senat rozpatrzył uchwaloną przez Sejm ustawę w dniu 21 lipca 2000 r. i wniósł do niej poprawki. Sejm w dniu 12 października 2000 roku rozpoczął rozpatrywanie poprawek, głosowanie odłożono do następnego posiedzenia. Jednak do głosowania poprawek Senatu nie doszło. Projekt ustawy o Karcie Polaka, dotyczącej przywileju ojczyźnianego, został skierowany do Sejmu w dniu 28 kwietnia 1999 roku. Komisje sejmowe opracowały ostateczny kształt sprawozdania w dniu 20 lutego 2001 roku. Niestety, nie wiadomo, kiedy projekt ustawy o Karcie Polaka zostanie uchwalony.

Z okazji jutrzejszego Święta Narodowego życzę więc mocnej otuchy i nadziei, takiej, jaką mieli nasi przodkowie, wpatrzeni w trzeciomajową jutrzenkę.