Pierwszy raz Senat w swoich dziejach odnosi się do tak odległego wydarzenia. Czynimy to jednak w przekonaniu, że w czasach współczesnych, w czasach jednoczenia się Europy, słusznie dostrzeżono aktualność historycznego przesłania Zjazdu Gnieźnieńskiego jako świadectwa i próby realizacji powstałej wówczas wielkiej i śmiałej idei Renovatio Imperii Romanorum - odnowienia Cesarstwa Rzymskiego w całkowicie nowej postaci - zjednoczonej Europy suwerennych państw.

Witam serdecznie dostojnych gości uczestniczących w tym uroczystym posiedzeniu Senatu. Witam jego Eminencję księdza kardynała Józefa Glempa, prymasa Polski, kustosza relikwii św. Wojciecha w Gnieźnie. Witam prezesa Rady Ministrów, pana profesora Jerzego Buzka. Witam wicemarszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, pana Stanisława Zająca. Witam ministra spraw zagranicznych, pana profesora Bronisława Geremka. Witam rzecznika praw obywatelskich, pana profesora Adama Zielińskiego.

Wysoki Senacie! Miło mi poinformować, że na dzisiejszym uroczystym posiedzeniu Senatu są obecni dyplomaci z państw, które przed tysiącem lat uczestniczyły w narodzinach i realizacji idei zjednoczonej Europy. Witam wysokich przedstawicieli: Nuncjatury Apostolskiej, Ambasady Republiki Federalnej Niemiec, Ambasady Republiki Czeskiej, Ambasady Republiki Francuskiej, Ambasady Republiki Węgierskiej i Ambasady Republiki Włoskiej.

Cesarz Otton III, jak podaje kronikarz, urzeczony wspaniałym przyjęciem go przez Bolesława Chrobrego oraz jego bogactwem i potęgą, miał oświadczyć: "Nie godzi się takiego i tak wielkiego męża [...] księciem nazywać [...], lecz wypada chlubnie wynieść na tron królewski i wywyższyć koroną. A zdjąwszy ze swej głowy diadem cesarski włożył go na głowę Bolesława na przymierze przyjaźni i za chorągiew tryumfalną dał mu w darze gwóźdź z Krzyża Pańskiego wraz z włócznią św. Maurycego, za co w zamian ofiarował mu Bolesław ramię św. Wojciecha. I tak wielką owego dnia złączyli się miłością, że cesarz mianował go bratem i współpracownikiem cesarstwa i nazwał go przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego".

Zjazd Gnieźnieński był nie tylko próbą ułożenia w duchu pokoju i partnerstwa stosunków polsko-niemieckich, ale także praktyczną realizacją nowej koncepcji ukształtowania stosunków w Europie, jej zjednoczenia w federację suwerennych państw chrześcijańskich. Taka była treść idei Renovatio Imperii Romanorum - odnowienia Cesarstwa Rzymskiego, o której wiemy, że pojawiła się w roku 998. Jej autorami byli młody cesarz Otton III, którego żyłach płynęła krew dwóch dynastii - saskiej i bizantyńskiej, oraz jego dawny nauczyciel, arcybiskup Rawenny Gerbert z Aurillac, poprzednio kanclerz Francji i arcybiskup Reims, a od 999 r. papież - Sylwester II. Po zgonie cesarza nazwano go Otto mirabilia mundi - Otton, cud świata, a o Gerbercie z Aurillac, papieżu Sylwestrze II, napisze historyk po wiekach, że był "najwybitniejszym umysłem [...] całego stulecia, umysłem tak dalece przewyższającym swych współczesnych, że ci nie byli w stanie go pojąć".

Na Zachodzie idea odrodzenia cesarstwa nie była nowa - godność cesarską odnowił Karol Wielki, potem Otton I. Jednak ani cesarstwo Karolingów, ani cesarstwo saskie pierwszych Ottonów nie miały uniwersalnego charakteru, jaki chciał nadać cesarstwu Otton III. Filarami odnowionego cesarstwa miały być równoprawne państwa: Italia, Galia, Germania i Sclawinia, czyli Słowiańszczyzna, a może wprost państwo Bolesława Chrobrego. Wiadomo też, że oprócz Polski przewidziano drugi wschodni filar odnowionego cesarstwa - Węgry. To właśnie w 1001 r. władca Węgier Stefan, według tradycji ochrzczony przez św. Wojciecha, uzyskał zgodę papieża Sylwestra II i cesarza Ottona III na koronacją królewską i utworzona została węgierska metropolia kościelna.

Europa Karolingów kończyła się na Łabie. Za Ottona III przekroczyła tę granicę. Po raz pierwszy w dziejach nowej organizacji Europy uwzględniono państwa Europy Środkowej. Zjazd Gnieźnieński miał przeobrazić Polskę w państwo suwerenne z władcą godnym korony królewskiej i z własną organizacją kościelną, państwo zdolne spełnić zadania przeznaczone mu w nowym cesarstwie. Ojciec Święty Jan Paweł II powiedział przed trzema laty w Gnieźnie, że "Zjazd Gnieźnieński otworzył dla Polski drogę do jedności z całą rodziną państw Europy. U progu drugiego tysiąclecia naród polski zyskał prawo, by na równi z innymi narodami włączyć się w proces tworzenia się nowego oblicza Europy". Odnowione cesarstwo opierać się miało na fundamencie tradycji rzymskiej i chrześcijańskiej. Wiele wskazuje na to, że patronem cesarstwa miał zostać św. Wojciech.

Przyjaźń Ottona III ze św. Wojciechem, biskupem Pragi, narodziła się w Rzymie, gdy ten ostatni przebywał w klasztorze na Awentynie. Nie było więc rzeczą przypadku, że właśnie przy grobie św. Wojciecha w Gnieźnie Otton III w rozmowach z Bolesławem Chrobrym budował filar wschodni odnowionego cesarstwa. Nie było także rzeczą przypadku, że Otton III ufundował ku czci św. Wojciecha kościoły w Rzymie, Rawennie, Akwizgranie - miastach, które miały się stać stolicami nowego cesarstwa. Po wiekach Ojciec Święty Jan Paweł II stwierdzi: "Jest [...] św. Wojciech wielkim patronem jednoczącego się wówczas w imię Chrystusa naszego kontynentu".

Z wielką wdzięcznością przyjąłem zaproszenie na dzisiejszą sesję Senatu, poświęconą przede wszystkim wspomnieniu historycznego wydarzenia, które w historiografii nazywa się Zjazdem Gnieźnieńskim. W roku wielkiego jubileuszu chrześcijaństwa nawiązujemy nie pierwszy raz do tej daty, stającej akurat w połowie dziejów chrześcijaństwa, wydarzenie to bowiem przypadło dokładnie przed tysiącem lat i nie ma sobie równego w roku tysięcznym po narodzeniu Chrystusa. Jest ono bardzo ważne dla zrozumienia naszych polskich dziejów. Skoro Zjazd Gnieźnieński był w roku tysięcznym wydarzeniem doniosłym w ówczesnej Europie, to trzeba o nim mówić w sposób uroczysty przy wielu akcjach.

Ze względu na skutki tego zjazdu zwykło się go uważać za zjazd o charakterze kościelnym. Rzeczywiście, podczas zjazdu, dzięki obecności delegatów papieskich, ustanowiono Metropolię Gnieźnieńską z trzema diecezjami sufragalnymi, odrębną diecezją w Poznaniu i mianowano pięciu biskupów w granicach państwa Bolesława Chrobrego. Polityka ówczesnej Europy, choć wyczulona na zakres władzy cesarza i biskupa Rzymu, nie rozróżniała pojęciowo wydarzeń, które służyły całemu społeczeństwu. Dopiero dzisiaj w Zjeździe Gnieźnieńskim potrafimy wyróżnić strefę działań na rzecz Kościoła i na rzecz władzy świeckiej. Dzięki wnikliwej analizie historyków w Zjeździe Gnieźnieńskim wyróżniamy tematykę kościelną, i nazywamy ją synodem, i tematykę publiczną, która dotyczyła kształtów władzy cywilnej.

Warto przytoczyć bardzo ogólnikowy rys politycznego rozwoju średniowiecznej Europy. Podział jednego Cesarstwa Rzymskiego na część wschodnią i zachodnią pogłębiał się z ogromną siłą. Najazdy barbarzyńskich ludów germańskich sprawiły dystansowanie się Bizancjum od Zachodu. Mówiąc w uproszczeniu, cesarz rezydujący w Bizancjum powiedział: na Zachodzie radźcie sobie sami. Wtedy na czele Rzymu stanęły niezwykle zdolne indywidualności, papieże Leon, później Grzegorz. Oni podjęli się obrony Rzymu, a może bardziej niż tego, podjęli się nawracania najeźdźców, czyli szczepów germańskich, które później przez Klodwiga i Karola Wielkiego dały podstawy do uformowania się Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Dynastia Ottonów, a zwłaszcza młodociany Otton III, który był synem księżniczki bizantyjskiej Teofany i tam, nad Bosforem, spędził swoje dzieciństwo, łączyła w sobie postawy Wschodu i Zachodu. Wnosił on szersze spojrzenie na Europę, które pozwalało mu dostrzec energicznego władcę, jakim był Bolesław, syn Mieszka, w kraju chrześcijańskich Polan.

Nie tylko Otton, ale i najuczeńszy z ówczesnych mężów Europy - papież Sylwester II, a za nim św. Wojciech, obznajomiony we Włoszech z najnowszymi trendami ewangelizacji, reprezentowanymi przez św. Nila, niezwykłego mnicha wschodniego, i przez św. Romualda założyciela kamedułów, mieli także określoną wizję rozwoju Europy. Chrześcijaństwo było dla ówczesnej Europy nie tylko religią, ale także ideologią. Dziś chce się powiedzieć "niestety", ale w perspektywie obiektywnego rozwoju ówczesnej myśli ludzkiej chrześcijaństwo było jedynym systemem społecznym zapewniającym rozwój. Przełom wieku X i XI to przyłączenie do chrześcijaństwa Rusi i krajów skandynawskich. Przypomnijmy, że pod koniec roku tysięcznego została utworzona także metropolia w Esztergomie na Węgrzech, co potwierdza, że Europa integrowała się na fundamencie chrześcijańskim w sposób planowy.

Obok Metropolii Gnieźnieńskiej, na której czele stanął Gaudenty, brat przyrodni św. Wojciecha, Bolesław I, i zwany Chrobrym, przez symboliczne gesty przekazania przez cesarza włóczni św. Maurycego i nałożenia na skronie diademu, stał się moralnie uznanym jednym z władców Europy. To było, można powiedzieć, ówczesne wejście jakby do Unii Europejskiej, Jakże proste i czytelne! Naturalnie mówimy o tym z dużym dystansem, wiedząc, że analogia tu podsuwana jest niesłychanie odległa.

Szanowna Pani Marszałek! Wysoki Senacie! Rok Jubileuszowy, kończący drugie tysiąclecie chrześcijaństwa, jest nabrzmiały w wielkie wydarzenia, głębokie przemiany i ambitne plany - tak w naszej ojczyźnie, jak i w świecie. Wydarzenia współczesne dokonują się z naszym udziałem. To dzięki Cudowi nad Wisłą osiemdziesiąt lat temu utrwaliła się demokratyczna Europa. Zbrojny opór, zamiast przyzwolenia na dyplomatyczną aneksję Polski do hitlerowskich Niemiec, w roku 1939 był kolejnym dowodem na uczestnictwo Polski w sprawiedliwym formowaniu kształtów Europy. Wzruszający swoją mądrością apel do Europy, wygłoszony w roku 1996 pod Bramą Brandenburską w Berlinie przez Jana Pawła II. To tylko niektóre wydarzenia wplatające się w logikę dziejów, które zostały zapoczątkowane przy grobie św. Wojciecha w Gnieźnie w roku tysięcznym.

Obecność Kościoła w państwie, którego ustrój nie jest wyznaniowy, jest dobrodziejstwem. Możność przywołania przez najwyższe instytucje państwowe trwałych zasad, odrodzenia duchowego, uznania poprawnego sumienia - spraw tak trudno uchwytnych dla sformułowań prawnych - jest czynnikiem niezwykłej wagi w prawidłowo rozumianej wolności. Aprobata Senatu wobec budowy Świątyni Opatrzności Bożej, aby wypełnić niespełnione wotum, jest także wymownym dowodem na rozumienie przez Senat imponderabiliów duchowych w budowaniu Polski. Wszystko to, co dzieje się dzisiaj w rzetelnej trosce o obywateli, ma swoje zakotwiczenie, choć odległe, w decyzjach podjętych wówczas na Zjeździe Gnieźnieńskim.

Człowieka nie można zrozumieć bez Chrystusa. Dlatego mur, który wznosi się dzisiaj w sercach, nie runie bez nawrotu do Ewangelii. Bez Chrystusa nie można bowiem budować trwałej jedności. Nie można tego robić, odcinając się od tych korzeni, z których wyrosły narody i kultury Europy i od wielkiego bogactwa kultury duchowej minionych wieków.

"Dzisiaj nie mamy już do czynienia z chrześcijańskim obrazem człowieka, obowiązującym w całej Europie... Potrzebujemy więc wartości europejskich, które nie są związane z przekonaniami religijnymi, które cechuje tolerancja i wolność wyznania, to znaczy, że każdy może i powinien mieć prawo do własnego wyznania. ale nie może być tak, żebyśmy mieli jakąś nadbudowę kościelną nad naszym kontynentem, przecież była reformacja, była sekularyzacja, jesteśmy przecież współczesną, nowoczesną Europą, ale pozostaniemy wspólnotą wartości. Wydaje mi się, że jest to istotne i ponieważ akurat mamy dialog kultur i religii - to jest jedno z naszych najpilniejszych zadań na najbliższe lata, na dziesięciolecia, to wydaje mi się, że powinniśmy zwrócić uwagę na tę różnicę wobec roku tysięcznego".