Spis treści

Kompetencje Trybunału Konstytucyjnego określone są w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i ustawie z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643; zm.: 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638). Dopełnieniem tej regulacji prawnej jest regulamin uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego na podstawie art. 14 ust. 1 pkt 1 wymienionej ustawy.

Ustawa z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, w art. 4 ust. 1 zobowiązuje Trybunał Konstytucyjny do informowania Sejmu i Senatu o istotnych problemach wynikających z jego działalności i orzecznictwa.

Zgodnie z § 1 pkt 4 lit.a wyżej wymienionego regulaminu Zgromadzenie Ogólne Sędziów "rozpatruje co najmniej raz w roku informację Prezesa Trybunału o działalności Trybunału i problemach wynikających z jego działalności".

Przedłożony materiał stanowi wykonanie tych norm. Zawiera on bowiem informację o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w 2000 r. W roku tym Trybunał Konstytucyjny działał w 15 osobowym składzie: Jerzy Ciemniewski, Zdzisław Czeszejko-Sochacki, Teresa Dębowska-Romanowska, Lech Garlicki, Stefan J. Jaworski, Wiesław Johann, Krzysztof Kolasiński, Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska, Andrzej Mączyński, Ferdynand Rymarz, Marek Safjan - Prezes TK, Jadwiga Skórzewska-Łosiak, Jerzy Stępień Janusz Trzciński - Wiceprezes TK, Marian Zdyb.

W 2000 r. Trybunał Konstytucyjny wydał ogółem 494 różnego rodzaju rozstrzygnięcia. Spośród 244 postanowień o odmowie nadania dalszego biegu sprawie - 240 (71% ogółu) dotyczyło skargi konstytucyjnej, natomiast 4 (1,7%) postanowienia dotyczyły spraw zaskarżonych w innym trybie. Do rozpoznania merytorycznego skierowano 86 spraw, w tym 46 (53%) w trybie kontroli abstrakcyjnej oraz 40 (46%) w trybie kontroli konkretnej. Wydano 52 wyroki, w tym 33 (61,6%) w trybie kontroli abstrakcyjnej, natomiast 19 (38,4%) w trybie kontroli konkretnej (10 w trybie pytania prawnego, 9 w trybie skargi konstytucyjnej) oraz 33 (40,2%) postanowienia o umorzeniu postępowania, jedno postanowienie sygnalizacyjne, jedno postanowienie o wykładni orzeczenia. Wzrosła liczba spraw inicjowanych w trybie kontroli konkretnej.

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego dotyczyło wielu obszarów prawa, zaś rozstrzygane sprawy miały zróżnicowane znaczenie społeczno-ekonomiczne. Na podkreślenie zasługuje zwłaszcza problematyka ochrony własności, zabezpieczenia społecznego, samodzielności samorządu terytorialnego, źródeł prawa, a także zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych.

ustalanie stawki czynszu w domach stanowiących własność osób fizycznych (wyrok z 12 stycznia 2000 r., P. 11/98);

ustalanie stawki czynszu regulowanego nie pokrywającego wysokości nakładów właścicieli (wyrok z 10 października 2000 r., P. 8/99);

kolizja ochrony własności właścicieli i posiadaczy, którzy nabyli tytuł własności gospodarstw rolnych w trybie ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (wyrok z 22 kwietnia 2000 r., SK 13/98);

trwałość ostatecznych decyzji administracyjnych nadających własność (wyrok z 15 maja 2000 r., SK 29/99);

przejście własności z mocy prawa (wyrok z 14 marca 2000 r., P. 5/99);

równej dla wszystkich podmiotów ochrony własności (wyrok z 21 marca 2000 r., K. 14/99, wyrok z 24 października 2000 r., SK 7/00);

przekształcenie prawa użytkowania wieczystego w prawo własności (wyrok z 12 kwietnia 2000 r., K. 8/98, wyrok z 18 listopada 2000 r., K. 10/00);

wyłączność sądu w sprawach o przepadek rzeczy (wyrok z 17 kwietnia 2000 r., SK 28/99);

egzekwowanie należności cywilnoprawnych w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (wyrok z 18 kwietnia 2000 r., K. 23/99);

waloryzacja kaucji mieszkaniowych (wyrok z 3 października 2000 r., K. 33/99).

Szereg spraw dotyczyło problematyki zabezpieczenia społecznego, a zwłaszcza emerytalno-rentowych (wyrok z 4 stycznia 2000 r., K. 18/99, wyrok z 11 lipca 2000 r., K. 30/99; wyrok z 12 września 2000 r., K. 1/00), w tym zaopatrzenia emerytalnego żołnierzy zawodowych (wyrok z 8 maja 2000 r., SK 22/99), zaopatrzenia inwalidów wojennych i wojskowych (wyrok z 21 czerwca 2000 r., K. 2/99), dodatku i uprawnień przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnionym w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu (wyrok z 12 grudnia 2000 r., SK 9/00), ubezpieczeń społecznych rolników (wyrok z 30 maja 2000 r., K. 37/98), a także obowiązku płacenia składek na ubezpieczenie społeczne przez zatrudnionych emerytów i rencistów (wyrok z 4 grudnia 2000 r., K. 9/00).

Trzykrotnie Trybunał rozstrzygał sprawy dotyczące zróżnicowania sytuacji prawnej kobiet i mężczyzn (wyrok z 28 marca 2000 r., K. 27/99, wyrok z 13 czerwca 2000 r., K. 15/99, wyrok z 5 grudnia 2000 r., K. 35/99).

Trybunał wielokrotnie zajmował się sprawami samorządu terytorialnego. Problematyka samorządu terytorialnego skupiała się wokół spraw majątkowych (wyrok z 14 listopada 2000 r. K. 7/00, wyrok z 21 marca 2000 r., K. 14/99), autonomii finansowej jednostek samorządu terytorialnego (wyrok z 29 lutego 2000 r., K. 31/98) i odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa (wyrok z 27 czerwca 2000 r., K. 20/99).

Przedmiotem kontroli konstytucyjności były również problemy związane z wydawaniem aktów podustawowych powszechnie obowiązujących i upoważnień do ich wydawania (wyrok z 6 marca 2000 r., P. 10/99, wyrok z 28 czerwca 2000 r., K. 34/99, wyrok z 17 października 2000 r., K. 16/99, wyrok z 27 listopada 2000 r., U. 3/00, wyrok z 7 listopada 2000 r., K. 16/00, wyrok z 11 grudnia 2000 r., U. 2/00), a także tzw. aktów prawa wewnętrznego (wyrok z 28 czerwca 2000 r., K. 25/99).

Poza tym rozstrzygano sprawy dotyczące:

prawa do dodatków mieszkaniowych nauczycieli (wyrok z 18 stycznia 2000 r., K. 17/99);

ochrony lokatorów (wyrok z 12 stycznia 2000 r., P. 11/98);

zatrudnienia i prawa związków zawodowych do opiniowania rozwiązania stosunku pracy (wyrok z 13 marca 2000 r., K. 1/99);

wynagrodzenia sędziów (wyrok z 4 października 2000 r., P. 8/00);

dyżurów lekarskich (wyrok z 24 października 2000 r., K. 12/00);

zakazu łączenia mandatu posła i senatora z zatrudnieniem w administracji samorządowej i rządowej (wyrok z 11stycznia 2000 r., K. 7/99);

ochrony dostępu do informacji dotyczących tajemnicy bankowej (wyrok z 11 kwietnia 2000 r., K. 15/98);

prawa do sądu (wyrok z 10 maja 2000 r., K. 21/99, wyrok z 10 lipca 2000 r., SK 12/99)

wyłączenia prawa do sądu w sprawach o wydalenie cudzoziemca (wyrok z 15 listopada 2000 r., P. 12/99);

domniemania niewinności w sprawach karnych (wyrok z 16 maja 2000 r., P. 1/99);

ochrony konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (wyrok z 26 września 2000 r., P. 11/99);

bezpłatnego dostępu do nauki (wyrok z 8 listopada 2000 r., SK 18/99).

W 2000 r. po raz pierwszy od wejścia w życie Konstytucji z 1997 r., przedmiotem rozważań Trybunału stała się sprawa zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych. Trybunał określił w jakim zakresie przedmiotem jego badania mogą być nie tylko elementy programu, ale także struktury organizacyjne partii politycznych (wyrok z 8 marca 2000 r., Pp 1/99). Podobnie, w 2000 r. po raz pierwszy w nowych warunkach konstytucyjnych, Trybunał Konstytucyjny orzekał na podstawie art. 12 konstytucji gwarantującego wolność tworzenia i działania związków zawodowych.

Wzorcem kontroli zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe w omawianym okresie były normy wyrażone w konstytucji, umowach międzynarodowych oraz ustawach.

Konstytucyjną podstawę kontroli stanowiły zasady i normy ujęte w przepisach zawartych w różnych rozdziałach konstytucji, a mianowicie:

rozdziale I zawierającym regulacje ustrojowe (zasada demokratycznego państwa prawnego - art. 2, zasada praworządności - art. 7, zasada wolności tworzenia i działania partii politycznych - art. 11 ust. 1, zasada wolności tworzenia i działania związków zawodowych - art. 12, gwarancja specjalnej opieki nad weteranami walk o niepodległość art. 19);

rozdziale II zawierającym regulacje dotyczące ochrony wolności i praw człowieka i obywatela a także określającym jego obowiązki (zasada proporcjonalności - art. 31 ust. 3, zasada równego traktowania wszystkich przez władze publiczne i zakazująca dyskryminacji - art. 32, zapewnienie równego traktowania kobiet i mężczyzn w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym - art. 33, zasada domniemania niewinności - art. 42 ust. 3, prawo do sądu - art. 45, wyłączność ustawy i orzeczenia sądu w sprawach o przepadek rzeczy - art. 46, zasada ochrony prawa do prywatności - art. 47, zasada ochrony prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami - art. 48, zasada równości w dostępie do stanowisk państwowych - art. 51 ust. 3, prawo do wolności zgromadzeń - art. 57, prawo do zrzeszania się w związkach zawodowych - art. 59, zasada ochrony prawa własności - art. 64, zasada ochrony wolności wyboru i wykonywania zawodu - art. 65, prawo do zabezpieczenia społecznego - art. 67, zakaz zamykania drogi sądowej - art. 77 ust. 2, prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w I instancji - art. 78);

rozdziale III regulującym źródła prawa (warunki wydawania aktów podustawowych powszechnie obowiązujących - art. 92, aktów prawa wewnętrznego - art. 93);

w rozdziale VII określającym kompetencje samorządu terytorialnego (ochrona sądowa samodzielności jednostek samorządu terytorialnego - art. 165 ust. 2, zapewnienie jednostkom samorządu terytorialnego udziału w dochodach publicznych - art. 167 ust. 1);

Szczególne znaczenie, wśród konstytucyjnych podstaw kontroli miał art. 2, w części wyrażającej zasadę demokratycznego państwa prawnego. Powoływany był zarówno jako samoistny wzorzec kontroli, jak i wraz z innymi uregulowaniami konstytucyjnymi. Z przepisu tego, jeszcze przed wejściem w życie konstytucji z 1997 r., Trybunał wywiódł szereg szczegółowych zasad państwa prawnego. Niektóre z nich stały się także w 2000 r. podstawą kontroli prawa, jak np. zasada ochrony praw słusznie nabytych czy zasada poprawnej legislacji przewidująca formułowanie przepisów prawa w sposób pozwalający obywatelowi na określenie prawnych konsekwencji swego postępowania (wyrok z 4 stycznia 2000 r., K. 18/99; wyrok z 11 stycznia 2000 r., K. 7/99; wyrok z 11 lipca 2000 r., K. 30/99). Wielokrotnie zasada demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej występowała łącznie z zasadą równości (wyrok z 30 maja 2000 r., K. 37/99; wyrok z 13 czerwca 2000 r., K. 15/99; wyrok z 21 czerwca 2000 r., K. 2/99; wyrok z 12 września 2000 r., K. 26/99; wyrok z 10 lipca 2000 r., SK 21/99). Stanowiła ona również podstawę kontroli w związku z rozstrzygnięciami dotyczącymi ochrony własności, w szczególności jej ograniczenia na podstawie art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 (wyrok z 12 stycznia 2000 r., P. 11/98) oraz zasadami ustrojowymi samorządu terytorialnego (wyrok z 12 kwietnia 2000 r., K. 8/98; wyrok z 27 czerwca 2000 r., K. 20/99). Do zasady wyrażonej w art. 2 konstytucji jako podstawy kontroli odwołano się również w sprawach dotyczących prawa do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji (wyrok z 18 kwietnia 2000 r., K. 23/99) oraz prawa do sądu (wyrok z 10 maja 2000 r., K. 21/99; wyrok z 15 maja 2000 r., SK 29/99).

Na odnotowanie zasługuje też znaczenie zasady proporcjonalności wyrażonej w art. 31 ust. 3 konstytucji. Stanowiła ona wielokrotnie wzorzec kontroli (np. wyrok z 12 stycznia 2000 r., P. 11/98; wyrok z 11 kwietnia 2000 r., K. 15/98) Była podstawą kontroli w sprawach dotyczących prawa własności. Do zasady proporcjonalności odnoszono się także przy badaniu konstytucyjności przepisów ograniczających prawo do prywatności wyrażone w art. 47 konstytucji, prawo do ochrony tajemnicy komunikowania się zawarte w art. 49 konstytucji, prawo do dochodzenia naruszonych praw i wolności przed sądem określone w art. 77 ust. 2 konstytucji oraz prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji ujęte w art. 78 konstytucji.

Podstawą kontroli prawa krajowego były też ratyfikowane umowy międzynarodowe. Stanowiły wzorzec kontroli w 10 sprawach. Pojawiły się one w sprawach dotyczących ochrony prawa do skutecznego środka odwoławczego w wypadku odmowy wydania poświadczenia bezpieczeństwa określonego w art. 13 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (wyrok z 10 maja 2000 r., K. 21/99); ochrony własności określonej w art. 1 Protokołu Nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (wyrok z 12 stycznia 2000 r., P. 11/98); prawa do zrzeszania się w związkach zawodowych żołnierzy określonego w art. 11 ust. 2 i art. 17 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (wyrok z 7 marca 2000 r., K. 26/98); wygaśnięcia stosunku pracy pracowników administracji rządowej bez konsultacji ze związkami zawodowymi określonej w art. 11 Konwencji Nr 87 MOP (wyrok 13 marca 2000 r., K. 1/99); zapewnienia udziału samorządu w dochodach publicznych odpowiednio do przyznanych zadań określonego w art. 9 ust. 2 Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego (wyrok z 27 czerwca 2000 r., K. 20/99).

Trzyletni okres stosowania konstytucji, jaki upłynął od jej wejścia w życie wskazuje na zjawisko stabilizowania się rozumienia wielu zasad ustrojowych konstytucji, praw i wolności człowieka oraz instytucji służących ich ochronie, zwłaszcza skargi konstytucyjnej. Działalność orzecznicza Trybunału Konstytucyjnego wywołana skargą konstytucyjną miała znaczenie dla utrwalenia, np. pojmowania prawa własności, prawa do prywatności, prawa do sądu, swobody działalności gospodarczej czy praw socjalnych. Szeroka praktyka stosowania tego środka ochrony praw i wolności konstytucyjnych służyła także ustalaniu i utrwalaniu rozumienia pojęć użytych w art. 79 konstytucji. Rezultatem praktyki związanej z realizacją unormowań dotyczących działania skargi konstytucyjnej była zmiana ustawy o Trybunale Konstytucyjnym mająca na celu ułatwienie korzystania przez obywateli z tego środka. Sprecyzowała ona między innymi konstytucyjne pojęcie ostateczności orzeczenia o prawach, wolnościach lub obowiązkach określonych w konstytucji, wydłużyła termin uprawniający do złożenia skargi z dwóch do trzech miesięcy oraz rozszerzyła tzw. przymus adwokacki również w odniesieniu do zażaleń.

W 2000 r. wprowadzono także zmianę art. 39 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (dotyczącego umarzania postępowania przez Trybunał) umożliwiającą rozstrzygnięcie sprawy nawet w przypadku utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego przed wydaniem orzeczenia, jeżeli jest to konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Zmiana ta jest potwierdzeniem dotychczasowego orzecznictwa TK na temat pojęcia "utraty mocy obowiązującej".

Stabilizacja konstytucji umożliwia w konsekwencji budowanie trwałego i spójnego systemu prawnego, dla którego stanowi ona podstawę w hierarchicznym systemie źródeł prawa. Dla procesu tego istotne znaczenie ma również przyjęta przez Trybunał Konstytucyjny praktyka wydawania tzw. wyroków interpretacyjnych. Wyroki te okazały się ważne w działalności orzeczniczej Trybunału, a zwłaszcza miały znaczenie w sprawach ze skargi konstytucyjnej określając precyzyjnie właściwe, tzn. w zgodzie z konstytucją, rozumienie przepisu.

W pierwszej części omówiona została ogólna problematyka działania Trybunału, a zwłaszcza zmiany dokonane w ustawie z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, zakres kontroli sprawowanej przez Trybunał, poszczególne tryby kontroli, zasięganie opinii Rady Ministrów, wykładnia ustawy w zgodzie z konstytucją oraz działalność sygnalizacyjna Trybunału.

W drugiej części zwrócono uwagę na ogólną problematykę dotyczącą zasady demokratycznego państwa prawnego oraz niektórych innych zasad ustrojowych.

W kolejnej, trzeciej części zostały zaprezentowane ustalenia Trybunału dotyczące głównych kierunków orzecznictwa w sprawach z zakresu wolności, praw i obowiązków obywateli oraz form i metod ich realizacji.

W piątej części znalazła się problematyka dotycząca samorządu terytorialnego.

- statystyki spraw rozpoznanych przez Trybunał Konstytucyjny w 2000 r. oraz statystyki dotyczącej postanowień i zarządzeń Trybunału Konstytucyjnego wydanych w trybie rozpoznania wstępnego w 2000 r. (Załącznik nr 1),

- podmiotów inicjujących postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawach rozpoznanych w 2000 r. (Załącznik nr 2),

- charakterystyki wyroków Trybunału Konstytucyjnego wydanych w 2000 r. (Załącznik nr 3),

- zdań odrębnych do orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego wydanych w 2000 r. (Załącznik nr 5),

Spis treści