Wkład Senatu w tworzenie samorządności

W 1989 r. odrodzony Senat już od pierwszych dni swojego funkcjonowania podjął działania zmierzające do urzeczywistnienia idei samorządności i przygotowania inicjatyw ustawodawczych dotyczących zasad ustroju państwa i systemu sprawowania władzy lokalnej.

Członkowie Komisji Samorządu Terytorialnego, m.in. Jerzy Regulski i Jerzy Stępień, dysponowali wypracowanymi już dużo wcześniej, przede wszystkim w czasie obrad Okrągłego Stołu, propozycjami rozwiązań prawnych. Senackie projekty ustaw: o samorządzie terytorialnym, o ordynacji wyborczej do organów gminy i o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zostały przyjęte przez Sejm 8 marca 1990 r., zaś 22 marca 1990 r. została uchwalona ustawa o pracownikach samorządowych. Ustawy te przywróciły w Polsce samorząd terytorialny na poziomie gmin. Gmina, w zaproponowanym modelu samorządu, to podstawowa jednostka - samodzielna wspólnota złożona z jej mieszkańców, mająca osobowość prawną i dysponująca własnym budżetem. Na podstawie ordynacji wyborczej do organów gminy przeprowadzono pierwsze wybory do rad gmin 27 maja 1990 r.

Również z inicjatywy Senatu 11 października 1991 r. uchwalono ustawę, która uregulowała instytucję referendum gminnego. Zgodnie z ustawą mieszkańcy gminy, w drodze głosowania, wyrażają swoją wolę co do sposobu rozstrzygnięcia problemu poddanego pod referendum. W przypadku samoopodatkowania mieszkańców na cele publiczne i odwołania rady gminy przed upływem kadencji wprowadzono obowiązek przeprowadzenia referendum.

Pod koniec pierwszej kadencji Senat próbował zmienić ustawę o samorządzie terytorialnym, wykorzystując doświadczenia stosowania jej przepisów. Zaproponowano m.in. doprecyzowanie uprawnień gminy do bezpośredniego prowadzenia działalności gospodarczej, ograniczenie kompetencji rady gminy, wprowadzenie nowych zasad odwoływania zarządu. Ostatecznie ustawę znowelizowano w następnej kadencji, 6 listopada 1992 r.

W drugiej kadencji, Izba przedstawiła inicjatywę dotyczącą regionalnych izb obrachunkowych, określając ich zadania, organizację i zasady działania. Podstawową funkcją regionalnych izb obrachunkowych jest kontrola gospodarki finansowej gmin i ich związków, innych komunalnych osób prawnych i sejmików samorządowych oraz innych podmiotów w zakresie wykorzystania dotacji uzyskanych z budżetu gminy. Sejm uchwalił ustawę 7 października 1992 r.

W kolejnych kadencjach parlamentu ustawy samorządowe były wielokrotnie nowelizowane (m.in. w związku z nową strukturą administracyjną państwa), zachowano jednak główne zasady funkcjonowania samorządu terytorialnego w Polsce.