Podczas wspólnego posiedzenia Komisji Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą oraz Komisji Ustawodawczej przystąpiono do pierwszego czytania, zgłoszonego przez Komisję Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą, projektu ustawy o opiece Senatu nad Polonią i Polakami za granicą.

W imieniu wnioskodawców projekt przedstawił senator Piotr Zientarski.

W uzasadnieniu projektu przypomniano, że szczególne zainteresowanie Senatu sprawami Polonii i Polaków za granicą oraz udzielanie pomocy finansowej w tym zakresie stanowi jedną z charakterystycznych cech działalności drugiej izby polskiego parlamentu. Ustawa o opiece Senatu nad Polonią i Polakami za granicą ma na celu uregulowanie tej działalności z uwzględnieniem dotychczasowej praktyki, doświadczeń i dorobku Senatu w budowaniu więzi między krajem a Polonią i Polakami w świecie.

Dotychczasowe działania Senatu skupione były przede wszystkim na pomocy Polakom zamieszkałym w krajach położonych za wschodnią granicą w zachowaniu poczucia tożsamości narodowej, przy jednoczesnej dbałości o wzrost prestiżu polskiej grupy etnicznej w krajach ich osiedlenia. Działania te dotyczą dziedziny oświatowej, w szczególności upowszechnienia języka polskiego i wiedzy, kultywowania polskiej tradycji i obyczaju, ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego, organizacji wypoczynku letniego dzieci i młodzieży pochodzenia polskiego, udziału w kursach i szkoleniach zawodowych oraz w imprezach sportowych i turystycznych.

Działalność Senatu w omawianym zakresie nie została dotychczas uregulowana w przepisach prawa powszechnie obowiązującego, nie licząc wzmianki w art. 3 ust. 5 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Od 1990 r. w ustawach budżetowych w części dotyczącej wydatków Kancelarii Senatu umieszczane są środki przeznaczone na opiekę nad Polonią i Polakami za granicą. Środki te są wykorzystywane w trybie zlecania zadań organizacjom pozarządowym i przyznawania dotacji celowych na ich wykonanie w oparciu o przepisy ustawy o finansach publicznych oraz uregulowania legislacji wewnętrznej.

Jak stwierdzono w uzasadnieniu, podjęcie stosownej inicjatywy ustawodawczej jest w pełni uzasadnione biorąc pod uwagę, iż podstawą prawną wydatkowania określonych środków z budżetu państwa nie może być wyłącznie ich coroczne wyodrębnianie w ustawie budżetowej w ramach budżetu Kancelarii Senatu ze wskazaniem, że mają być przeznaczone na opiekę nad Polonią i Polakami za granicą. Zdaniem wnioskodawców, konieczne jest wprowadzenie wyraźnych normatywnych podstaw podejmowania przez Senat aktywności w tym zakresie. Uregulowanie w projekcie ustawy różnych aspektów finansowania zadań związanych z opieką nad Polonią i Polakami za granicą będzie ponadto spełnieniem wymogu płynącego z art. 216 ust. 1 konstytucji, zgodnie z którym środki finansowe na cele publiczne są gromadzone i wydatkowane w sposób określony w ustawie. Wykonywanie zadań związanych ze wspieraniem Polonii koresponduje także z wyrażoną w art. 6 ust. 2 konstytucji zasadą udzielania przez Rzeczpospolitą Polską pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym.

Co do celowości ustawowej regulacji przedmiotowej materii - wprawdzie dotychczasowa praktyka funkcjonuje bez większych zastrzeżeń, jednak, zdaniem wnioskodawców, jednoznaczne i konsekwentnie działania prowadzone wobec Polaków zamieszkałych za granicą nie mogą być uzależnione od zmiennych zapatrywań politycznych. Przyjęcie projektowanej ustawy ustabilizuje stan prawny i będzie działać stymulująco na siły polityczne, obligując je do przestrzegania zawartych w ustawie zasad.

Jak stwierdzono w uzasadnieniu projektu, skutkiem uchwalenia ustawy będzie kompleksowa regulacja procedury zlecania zadań Senatu w zakresie opieki nad Polonią i Polakami za granicą organizacjom pozarządowym i przyznawania dotacji na ich wykonywanie. Oprócz uporządkowania systemu prawa ustawa przyczyni się do optymalizacji działania organów władzy publicznej na rzecz koordynacji i racjonalnego rozdziału środków budżetowych przeznaczonych na opiekę nad Polonią i Polakami za granicą.

W projekcie zachowano funkcjonujący dotychczas, na podstawie uchwały nr 27 Prezydium Senatu z 23 grudnia 2005 r., trójstopniowy system rozpatrywania wniosków o zlecenie zadań w zakresie opieki nad Polonią i Polakami za Granicą:

• wstępnej oceny wniosku będzie dokonywał szef Kancelarii Senatu zgodnie z zasadami sformułowanymi w art. 13 i 14 projektu; w wypadku wniosku składanego przez organizację zagraniczną w tej wstępnej fazie będzie uczestniczył także konsul właściwy dla siedziby organizacji, którego obowiązkiem będzie przesłanie wniosku szefowi Kancelarii wraz z opinią w zakresie celowości zlecenia zadania (art. 24);
• drugim etapem będzie rozpatrzenie wniosku przez właściwą komisję senacką w celu wydania opinii dla Prezydium Senatu (art. 15);
• w następnej kolejności wniosek będzie przedmiotem obrad Prezydium Senatu, które będzie podejmowało decyzję w przedmiocie zlecenia zadania i wysokości udzielonej dotacji (art. 16); na podstawie uchwały prezydium szef kancelarii będzie zawierał z organizacją pozarządową umowę w sprawie zlecenia zadania (art. 18).

Ustawa szczegółowo reguluje kwestie kontroli wykorzystania dotacji udzielonych na wykonanie zleconych zadań, do sprawowania której zobowiązuje przepis art. 153 ust. 2 ustawy o finansach publicznych. Celem kontroli przeprowadzanej przez Kancelarię Senatu będzie sprawdzenie prawidłowości wykorzystania otrzymanej dotacji pod względem zgodności z przeznaczeniem oraz stosunku pomiędzy wysokością wykorzystanej dotacji a stopniem wykonania zadania przewidzianego do finansowania dotacją, prawidłowości i terminowości realizacji zleconego zadania oraz wykonania innych obowiązków wynikających z umowy.

Nowością w stosunku do obecnej praktyki jest umożliwienie w projekcie zlecania przez Prezydium Senatu zadań "polonijnych" zagranicznym organizacjom zrzeszającym mniejszość polską, zarejestrowanym zgodnie z przepisami prawa obcego. Obecnie zadania w zakresie opieki nad Polonią i Polakami za granicą są zlecane wyłącznie organizacjom pozarządowym (tj. podmiotom utworzonym na podstawie prawa polskiego). Umożliwienie ich zlecania także organizacjom zagranicznym - poprzez bezpośredni kontakt dysponenta środków publicznych z faktycznym wykonawcą zadania - przyczyni się, w opinii wnioskodawców, do bardziej efektywnego, celowego i oszczędnego dokonywania wydatków z budżetu państwa. Projekt przewiduje, iż organizacji zagranicznej będzie można zlecić wyłącznie zadanie o charakterze programowym (nie mające charakteru inwestycyjnego), a w składaniu przez organizację zagraniczną wniosku o zlecenie zadania będzie pośredniczył konsul (stąd niezbędna zmiana ustawy o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej). W myśl projektu dotacja przyznana organizacji zagranicznej nie będzie mogła obejmować kosztów niezbędnych do poniesienia w celu prawidłowej realizacji zadania.

W zakresie nowelizacji ustawy o finansach publicznych projekt zmierza do wyłączenia stosowania jednej z zasad gospodarki finansowej obowiązującej w toku wykonywania budżetu państwa, w myśl której zlecanie zadań powinno następować na zasadzie wyboru najkorzystniejszej oferty - w odniesieniu do zlecania zadań w zakresie opieki nad Polonią i Polakami za granicą. Wspomniana zasada wyboru najkorzystniejszej oferty nie jest adekwatna do zlecania tego rodzaju zadań. Szczególny tryb ich zlecania opiera się bowiem na inicjatywie organizacji pozarządowych będącej rezultatem postulatów środowisk polonijnych, a nie na ogłaszaniu konkursu ofert. Odmienność tę respektuje wspomniany art. 3 ust. 5 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

Projekt ustawy nie pociąga za sobą obciążenia budżetu państwa, nie licząc nieznacznych skutków finansowych, które być może będą związane z dodatkowymi obowiązkami nałożonymi na konsulów. Przedmiot projektowanej ustawy pozostaje poza obszarem regulacji prawa Unii Europejskiej.

Podczas posiedzenia doradca premiera ds. Polonii i Polaków Michał Dworczyk poinformował, że w 2006 roku na rzecz Polonii wyasygnowano około 135 mln zł, ale środki te są rozproszone między Senat, 7 ministerstw i Kancelarię Prezydenta. Jak stwierdził, nie jest to skoordynowane i środki wydawane są mało efektywnie. Poinformował ponadto, że 12 grudnia zostanie opublikowany raport opisujący politykę państwa wobec Polonii i Polaków za granicą.

Senator P. Zientarski podkreślał, że udzielanie pomocy Polakom zamieszkałym za granicą ma rangę konstytucyjną (jest zapisane w art. 6 konstytucji), stąd - jak mówił - konieczność specjalnej ustawy, która regulowałaby wydatkowanie pieniędzy na ten cel.

W dyskusji propozycje poprawek zgłosili m.in. senatorowie Jerzy Szymura i Piotr Zientarski. Zaproponowano m.in., aby do projektu wprowadzić zapisy dotyczące uprawnień Polaków mieszkających za granicą.

Na zakończenie posiedzenia połączone komisje postanowiły kontynuować pierwsze czytanie projektu ustawy o opiece Senatu nad Polonią i Polakami za granicą 22 listopada br.