Podczas wspólnego posiedzenia Komisji Praw Człowieka i Praworządności oraz Komisji Ustawodawczej odbyło się pierwsze czytanie projektu ustawy o zmianie ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.

W imieniu wnioskodawców, Komisji Ustawodawczej, projekt przedstawił senator Jarosław Chmielewski. Pozytywną opinię przekazał wicedyrektor Departamentu Legislacyjno-Prawnego w Ministerstwie Sprawiedliwości Jan Bołonkowski.

Przedstawiony projekt stanowi wykonanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał 13 grudnia 2005 r. orzekł o niezgodności art. 19 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi w zakresie, w jakim ogranicza przesłankę wyłączenia sędziego jedynie do stosunku osobistego, pomijając inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na ocenę bezstronności sędziego, z art. 45 ust. 1 konstytucji. Trybunał uznał, że względna przesłanka wyłączenia sędziego przewidziana w ustawie - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, tj. stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać wątpliwości co do bezstronności sędziego, ogranicza wyraźnie zakres sytuacji, które mogą być uwzględniane jako podstawa wyłączenia sędziego. W kodeksie postępowania karnego oraz w ustawie o Trybunale Konstytucyjnym względnymi przesłankami wyłączenia są okoliczności, które mogłyby wywołać uzasadnione wątpliwości co do bezstronności sędziego w danej sprawie.

Od momentu wejścia w życie wyroku, tj. od 21 grudnia 2005 r., przepis art. 19 ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, w zakwestionowanym zakresie jest niezgodny z konstytucją. Trybunał Konstytucyjny wskazał, że zmiana ustawodawcza powinna nastąpić w możliwie krótkim terminie, ponieważ utrzymywanie istniejącego stanu rzeczy, a więc bez wskazanej interwencji ustawodawczej, przez dłuższy okres może naruszać zasadę zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, wyrażoną w art. 2 konstytucji.

W związku z tym istniała konieczność podjęcia inicjatywy ustawodawczej, zgodnie ze wskazaniami Trybunału Konstytucyjnego. W projekcie nowelizacji rozpatrywanym przez połączone komisje przewidziano, iż względną przesłanką wyłączenia sędziego będzie istnienie okoliczności tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. Przesłanka ta będzie na tyle szeroka, że swym zakresem pojęciowym obejmie także dotychczasową względną przesłankę wyłączenia sędziego.

Przedstawiony projekt przewiduje, że ustawa wejdzie w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia i nie wymaga wydania aktów wykonawczych do ustawy.

Jak stwierdzono w uzasadnieniu, ustawa przywróci stan konstytucyjności w zakresie instytucji iudex suspectus, nie wywoła negatywnych skutków społecznych, gospodarczych, finansowych i prawnych, a jej przedmiot pozostaje poza obszarem regulacji prawa Unii Europejskiej.

W głosowaniu połączone komisje, po rozpatrzeniu w pierwszym czytaniu projektu ustawy, wniosły o przyjęcie bez poprawek przedstawionego przez wnioskodawcę projektu ustawy o zmianie ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi oraz projektu uchwały w sprawie wniesienia do Sejmu tego projektu ustawy.

Postanowiono także upoważnić senatora J. Chmielewskiego do reprezentowania komisji podczas drugiego czytania i do reprezentowania stanowiska Senatu w dalszych pracach nad projektem.

W drugim punkcie porządku dziennego posiedzenia Komisji Praw Człowieka i Praworządności oraz Komisji Ustawodawczej przeprowadzono pierwsze czytanie projektu uchwały Senatu dotyczącej udostępniania pomocy archiwalnych w archiwach Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

W imieniu wnioskodawcy, Komisji Praw Człowieka i Praworządności, projekt przedstawił senator Zbigniew Romaszewski. Zapoznano się także z pozytywną opinią przedstawicieli Instytutu Pamięci Narodowej z jego prezesem Januszem Kurtyką.

W głosowaniu połączone komisje postanowiły zarekomendować Senatowi przyjęcie bez poprawek przedstawionego projektu uchwały, wzywającej do udostępnienia archiwów Instytutu Pamięci Narodowej historykom spoza IPN. Projekt uchwały poparli wszyscy obecni na wspólnym posiedzeniu członkowie komisji.

Od 30 sierpnia 2005 r. na podstawie decyzji generalnego inspektora ochrony danych osobowych - osoby spoza IPN nie mają dostępu do jawnych katalogów i innych pomocy ewidencyjnych instytutu. Decyzja GIODO, mająca rygor natychmiastowej wykonalności, była wynikiem kontroli, podjętej w IPN po sprawie "listy Wildsteina". Stwierdzono szereg uchybień i uznano, że dane osobowe w IPN są źle zabezpieczone, np. dostęp do nich mają osoby nieuprawnione, które mogą nie tylko kopiować katalogi, ale nawet je zmieniać.

Zamknięcie dostępu do archiwów dla historyków spoza IPN (co było wynikiem decyzji GIODO) ostro krytykowali pracownicy instytutu, którzy uznali, że uniemożliwi ona prowadzenie badań naukowych w IPN: historycy spoza IPN nie mogą bowiem sami prowadzić poszukiwań archiwalnych, co godzi w wolność badań. We wrześniu 2005 r. IPN złożył skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (WSA) na decyzję GIODO, wnosząc o stwierdzenie jej nieważności jako "rażąco naruszającej prawo". 16 maja br. odbył się proces w tej sprawie. WSA odroczył wydanie orzeczenia do 30 maja.

W zaakceptowanym przez połączone komisje projekcie uchwały napisano, że wprowadzony zakaz "uniemożliwia instytucjom powołanym do ujawnienia prawdy o najnowszej historii Polski kontynuowanie badań, wprowadzając standardy właściwe dla archiwów sowieckich tajnych służb". Jak stwierdzono, w ten sposób, w znacznym zakresie, zahamowane zostały prace nad najnowszą historią Polski, naruszając jeden z głównych celów powołania IPN. "Arbitralnie wprowadzony podział historyków na lepszych - tych z IPN-u - i gorszych - z zewnątrz, stoi w oczywistej sprzeczności z konstytucyjną zasadą równości podmiotów relewantnych" - podkreślono.

Jak napisano: "Senat Rzeczpospolitej Polskiej, przekonany o konieczności ujawnienia całej prawdy o bolesnej przeszłości, zwraca się do wszystkich osób, organów władzy publicznej i instytucji o podjęcie zdecydowanych działań w celu zmiany tej sytuacji i przywrócenia w archiwach IPN standardów godnych cywilizowanego, europejskiego państwa, chcącego poznać i ujawnić pełnię prawdy o swojej przeszłości".

Ustalono, że połączone komisje podczas drugiego czytania projektu uchwały Senatu w sprawie udostępniania pomocy archiwalnych w archiwach Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu będzie reprezentować senator Z. Romaszewski.