W swoim wystąpieniu prezes M. Safjan omówił niektóre kwestie związane z orzecznictwem trybunału, m.in. skutki uchylenia przepisu niekonstytucyjnego, odroczenia terminu uchylenia mocy obowiązującej, a także stosowania w praktyce sądów wyroków interpretacyjnych (kontrowersje wokół uznania uprawnienia TK do wydawania takich wyroków, usztywnienie stanowiska sądów i SN w tym zakresie).

Prezes Trybunału Konstytucyjnego omówił przykładowo niektóre orzeczenia dotyczące ratyfikacji traktatu akcesyjnego, cudzoziemców (problem stwierdzenia pochodzenia polskiego), zawodów prawniczych, zawodu notariusza i opłat notarialnych, dostępności do aplikacji radcowskich i adwokackich, ochrony praw rodziny, ustalenia ojcostwa i ochrony zdrowia - ustawa o NFZ. Ponadto wskazał na przykłady błędnego bezpośredniego stosowania przepisów konstytucyjnych przez sądy.

Dyskusję na temat projektu, który przedstawiła przewodnicząca komisji senator Teresa Liszcz, przeprowadzono z udziałem ministra i wiceministra sprawiedliwości Marka Sadowskiego i Tadeusza Wołka, zastępcy prokuratura generalnego Ryszarda Stefańskiego, zastępcy dyrektora generalnego Służby Więziennej Marka Szostka oraz prezesa Stowarzyszenia Pomocy Społecznej, Rehabilitacji i Resocjalizacji im. H.Ch. Kofoeda w Siedlcach Pawła Nasiłkowskiego.

Zwrócono uwagę na dramatyczną sytuację w zakładach karnych, gdzie ogromne przeludnienie uniemożliwia działalność resocjalizacyjną, a cały wysiłek służby więziennej skupia się na zapewnieniu spokoju i bezpieczeństwa osadzonych i personelu. Jak stwierdzono, kompromitacją państwa grozi istniejąca sytuacja, gdy około 25 tys. skazanych na karę pozbawienia wolności z różnych przyczyn nie odbywa tej kary, a w razie ustąpienia tych przyczyn nie pomieściłyby ich istniejące zakłady karne. Jednocześnie w zakładach tych przebywają skazani na karę pozbawienia wolności za uchylanie się od płacenia alimentów, którzy nie pracują i nadal nie płacą alimentów, oraz sprawcy drobnych przestępstw, którym zamieniono nieuiszczoną grzywnę na zastępczą karę pozbawienia wolności oraz tymczasowo aresztowani podejrzani o drobne przestępstwa, którzy uchylają się od wymiaru sprawiedliwości.

W projekcie podkreślono, że naprawa tego stanu rzeczy wymaga zmiany polityki karnej. Nowa polityka karna powinna być oparta na idei sprawiedliwości naprawczej, zgodnie z którą postępowanie karne nie koncentruje się na odwecie, lecz zmierza do zadośćuczynienia pokrzywdzonemu i społeczności oraz do poprawy sprawcy. W opinii wnioskodawców, najlepszymi środkami realizacji idei sprawiedliwości naprawczej są kary nieizolacyjne, związane z poddaniem sprawcy okresowi próby, w którym powinien on wypełnić nałożone nań przez właściwy organ obowiązki. Egzekwowanie orzeczonych kar nieizolacyjnych oraz warunków probacji wymaga odpowiedniej organizacji i środków finansowych. Wykonywanie kary ograniczenia wolności powinno być wsparte ze środków budżetowych, co przyczyniłoby się do skuteczniejszego jej egzekwowania, a przez to do częstszego jej orzekania zamiast kosztownej dla budżetu kary pozbawienia wolności.

Konieczne jest stworzenie zintegrowanego modelu probacji, w którym przy wykonaniu kar i środków probacyjnych współdziałałyby sądy, kuratorzy sądowi, mediatorzy, prokuratura i policja, służby penitencjarne i służby socjalne, terenowe organy administracji rządowej i samorządowej, kościoły i związki wyznaniowe oraz organizacje pozarządowe. Konieczne jest również utworzenie w resorcie sprawiedliwości centralnego urzędu do spraw probacji, którego zadaniem byłoby koordynowanie i nadzorowanie wykonywania kar nieizolacyjnych oraz środków probacyjnych.

Wzmocnienie skuteczności egzekucji kar i warunków probacji wymaga dalszego zwiększenia liczby kuratorów zawodowych i społecznych oraz poprawy warunków ich pracy oraz permanentnego ich szkolenia.

W projekcie uchwały zapisano, że realizacji idei wszechstronnego naprawienia szkód wynikłych z przestępstwa i zapobiegania powtórnemu popełnianiu przestępstw dobrze służy mediacja. Należy zapewnić powszechną dostępność mediacji w sprawach karnych oraz w sprawach o czyny karalne nieletnich na każdym etapie postępowania, w szczególności w postępowaniu przygotowawczym oraz wyjaśniającym, a także w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności. Wymaga to stworzenia odpowiednich warunków dla prowadzenia mediacji, w szczególności organizowania ośrodków mediacyjnych, wspieranych przez władze centralne i lokalne oraz obowiązkowego szkolenia mediatorów. Konieczne jest także ustawowe zagwarantowanie poufności postępowania mediacyjnego.

Jak stwierdzono w projekcie, preferowanie kar nieizolacyjnych oraz środków probacyjnych, jako skuteczniejszych, a przy tym tańszych, instrumentów przeciwdziałania przestępczości i naprawiania jej skutków, nie oznacza negowania potrzeby stosowania bezwzględnej kary pozbawienia wolności. Kara ta powinna być jednak stosowana tylko wobec sprawców przestępstw, których izolacja jest konieczna dla dobra społeczeństwa lub ich samych oraz wykonywana z poszanowaniem godności i praw człowieka.

W opinii wnioskodawców, całkowicie nieracjonalne jest stosowanie bezwzględnej kary pozbawienia wolności wobec osób skazanych za uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego oraz zbyt częste stosowanie zastępczej kary pozbawienia wolności za nieuiszczoną grzywnę. Wskazane jest stworzenie prawnej możliwości odstąpienia przez sąd od obligatoryjnego zarządzania wykonania kary pozbawienia wolności.

Konieczne jest również podjęcie skutecznych działań w celu rozwiązania problemu wielkiej liczby skazanych na karę pozbawienia wolności, oczekujących na jej wykonanie. W szczególności należy rozważyć szersze niż dotychczas stosowanie rozwiązań prawnych przewidzianych w art. 152 kkw. Wymaga to uprzedniego zbadania przyczyn niewykonywania tych kar.

Ponadto stwierdzono, że konieczne jest podjęcie i systematyczne prowadzenie, adresowanych do szerokiego kręgu odbiorców, intensywnych działań informacyjnych mających na celu przełamanie stereotypowych przekonań społeczeństwa, że skuteczne zwalczanie przestępczości wymaga zwiększenia represyjności karania, a w szczególności szerokiego stosowania tymczasowego aresztowania i długookresowych kar pozbawienia wolności. Należy propagować w nich ideę sprawiedliwości naprawczej i system środków probacyjnych. W projekcie zwrócono się przede wszystkim do osób kierujących publicznymi środkami masowego przekazu oraz do wszystkich dziennikarzy, którym leży na sercu dobro publiczne, o udział w tych działaniach.

W uzasadnieniu przyjętego projektu uchwały przypomniano, że Komisja Ustawodawstwa i Praworządności, zaniepokojona rosnącą przestępczością w Polsce oraz sytuacją w więziennictwie, dokonała w 2003 r. wizytacji zakładów karnych w Małopolsce oraz na Pomorzu. Potwierdziła ona katastrofalne ich przeludnienie i wynikające z niego trudności w prowadzeniu resocjalizacji, która jest przecież głównym celem kary pozbawienia wolności. Jednocześnie członkowie komisji przekonali się, jak dobre rezultaty daje umożliwienie skazanym wykonywania pracy społecznie użytecznej, np. w zakładach opiekuńczych dla głęboko upośledzonych dzieci. Komisja odbyła też posiedzenie wyjazdowe w Instytucie im. H.Ch. Kofoeda w Siedlcach. Instytut ten od lat realizuje w praktyce zadania prewencji i resocjalizacji, pomocy postpenitencjarnej we współdziałaniu z samorządem lokalnym, administracją rządową i kościołami. Jest też miejscem wykonywania kary ograniczenia wolności.

Po tych doświadczeniach komisja zorganizowała konferencję, poświeconą zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości w Polsce przy zastosowaniu probacyjnych środków karania. Jej uczestnicy powzięli przekonanie o konieczności zmiany polskiej polityki karnej w kierunku szerszego zastosowania kar nieizolacyjnych oraz innych środków probacyjnych, zgodnie z ideą sprawiedliwości naprawczej, któremu dali wyraz w przyjętych rekomendacjach.