Bez względu na przyjmowane kryteria wyodrębnienia obszarów wiejskich, które definiuje się jako terytoria pozostające poza granicami administracyjnymi miast, nie ulega wątpliwości, że obejmują ponad 80% powierzchni Polski i około 40% jej ludności. Kwestia dostępu mieszkańców obszarów wiejskich do dóbr kultury jest konstytucyjnym prawem około 15 milionów obywateli. Odmienność regionalna wiejskiej kultury jest istotnym elementem rozwoju wsi, wpływa na jej mieszkańców stymulując rozwój gospodarczy obszarów wiejskich. W wielu regionach Polski dorobek kulturowy stanowi ważny element rozwoju turystyki wiejskiej. Jednak na różnych poziomach organizacji życia społecznego różnorodność tradycji kulturowej wsi jest nie doceniana i marginalizowana. W konsekwencji, mimo deklaracji, w wyniku pogorszenia sytuacji mieszkańców wsi oraz scedowania obowiązków finansowych na coraz mniejsze budżety samorządów gmin - coraz wyraźniej i często w dramatycznym wymiarze obserwuje się spadek uczestnictwa w kulturze, likwidację instytucji kulturalnych i edukacyjnych, ograniczony (ekonomicznie, geograficznie) dostęp do kultury. Wycofanie się de facto państwa, mimo spektakularnych i scentralizowanych działań (na przykład projekty Narodowego Centrum Kultury), jak również rygorystyczne zasady polityki fiskalnej, zniechęcające potencjalnych sponsorów, mogą prowadzić do wyrazistego różnicowania kraju, w tym obszarów wiejskich, oraz do coraz bardziej rozszerzających się liczbowo i terytorialnie enklaw upośledzenia kulturowego, swoistych "białych plam".

W warunkach zagrożenia egzystencji zanika świadomość potrzeby uczestnictwa w życiu kulturowym. Także szkoły z tych samych względów tracą coraz częściej znaczenie i charakter centrów życia kulturowego. Zanika rola nauczycieli jako animatorów tej aktywności. Zagadnienie to powinno być przedmiotem analiz i opracowań. Tym bardziej, że w znakomitej większości krajów europejskich, właśnie na obszarach wiejskich szkoła i nauczyciel spełniają ważkie funkcje kulturotwórcze.

Nie bez znaczenia jest zmieniający się w niektórych regionach kraju dosyć radykalnie obraz polskiej wsi. Coraz częściej wieś staje się terytorium życiowym na czas dłuższy lub krótszy, czasem na stałe, mieszkańców miast, mających znaczne - także i ekonomiczne - możliwości uczestniczenia w kulturze. Prowadzi to do wyraźnego rozwarstwienia dzieci i młodzieży mieszkającej na wsi. Względy ekonomiczne powodują że spada liczba dzieci i młodzieży na wsi podejmującej studia; wysokie koszty wiążą się również z nauką w bezpłatnych, państwowych uczelniach. W dużo lepszej sytuacji znajdują się dzieci i młodzież zamieszkująca rozwinięte gospodarczo obszary kraju, a także w pobliżu dużych ośrodków miejskich, centrów kultury edukacyjnej. Dla młodzieży wiejskiej nawet edukacja na poziomie szkoły podstawowej czy gimnazjalnej oznacza znaczący wydatek z budżetu rodzinnego. Ponadto zwiększa czas pozostawania poza domem rodzinnym, spowodowany m.in. koniecznością wydłużających się dojazdów z powodu dysfunkcjonalności komunikacji.

Przedstawione powyżej najważniejsze wnioski i refleksje wynikające z obrad Komisji i dyskusji, powinny stanowić z jednej strony podstawę dla działań legislacyjnych oraz inicjatyw społecznych; z drugiej zaś - powinny stać się inspiracją dla podjęcia skutecznych działań.

Komisja Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Senatu RP

Warszawa, dnia 5 sierpnia 2003 r.