U C H W A Ł A
SENATU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
z dnia 19 grudnia 2002 r.
w sprawie wniesienia do Sejmu projektu ustawy o równym statusie
kobiet i mężczyzn
Na podstawie art. 118 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Senat
wnosi do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej projekt ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn.Jednocześnie upoważnia senatora Andrzeja Jaeschkego do reprezentowania stanowiska Senatu w dalszych pracach nad projektem.
MARSZAŁEK SENATU
Longin PASTUSIAK
P r o j e k t
USTAWA
z dnia
o równym statusie kobiet i mężczyzn
Pełna realizacja zasady równych praw kobiet i mężczyzn jest konieczna w demokratycznym państwie szanującym godność i prawa człowieka. Realizacja tej zasady przynosi korzyści całemu społeczeństwu i jest jednym z celów Rady Europy oraz Unii Europejskiej. W przekonaniu, że niniejsza ustawa przyspieszy proces eliminacji dyskryminacji ze względu na płeć i osiągnięcie rzeczywistej równości praw kobiet i mężczyzn, stanowi się, co następuje:
Art. 1.
Art. 2.
Art. 3.
Art. 4.
Art. 5.
Kobieta i mężczyzna mają równe pra
wa w zatrudnieniu, o których mowa w przepisach Kodeksu pracy.Art. 6.
Art. 7.
Art. 8.
Art. 9.
Art. 10.
Art. 11.
Do zakresu działania Prezesa Urzędu należy:
Art. 12.
W ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm.
1) w art. 183a po §1 dodaje się §11 i §12 w brzmieniu:"§11. Pracodawca nie może zadawać osobie kandydującej do pracy pytań dotyczących jej stanu cywilnego oraz planów w tym zakresie.
§12. Pracodawca nie może żądać od kobiety kandydującej do pracy informacji ani orzeczenia lekarskiego co do stanu ciąży, chyba że kobieta ma być zatrudniona u pracodawcy zatrudniającego mniej niż 20 pracowników przy pracy wzbronionej kobietom.".
Art. 13.
Organy kolegialne powołane albo mianowane przez organy władzy publicznej przed dniem wejścia w życie ustawy, których skład narusza przepisy art. 7 ust. 1 lub ust. 2, mogą działać w niezmienionym składzie do końca swojej kadencji, a jeżeli obowiązujące przepisy nie określają kadencji - do upływu roku od dnia wejścia w życie ustawy.
Art. 14.
Ustawa wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia, z wyjątkiem art. 9-11, które wchodzą w życie z dniem 1 stycznia 2004 r.
1) Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 1998 r. Nr 106, poz. 668 i Nr 113, poz. 717, z 1999 r. Nr 99, poz. 1152, z 2000 r. Nr 19, poz. 239, Nr 43, poz. 489, Nr 107, poz. 1127 i Nr 120, poz. 1268, z 2001 r. Nr 11, poz. 84, Nr 28, poz. 301, Nr 52, poz. 538, Nr 99, poz. 1075, Nr 111, poz. 1194, Nr 123, poz. 1354, Nr 128, poz. 1405 i Nr 154, poz. 1805 oraz z 2002 r. Nr 74, poz. 676, Nr 135, poz. 1146 i Nr 196, poz. 1660.
UZASADNIENIE
Zagadnienia związane z równym statusem kobiet i mężczyzn oraz ogólnie z sytuacją kobiet w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym i rodzinnym znajdują odzwierciedlenie w szeregu regulacji prawa międzynarodowego. O równouprawnieniu kobiet jest mowa w Karcie Narodów Zjednoczonych, a zakaz dyskryminacji kobiet wynika także z ogólnego ujęcia zasady równości, tak jak zostało ono wyrażone w art. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z dnia 19 grudnia
1966 roku i w art. 14 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 roku.Do międzynarodowego porządku prawnego należy także zaliczyć szereg konwencji, w tym przede wszystkim Konwencję w sprawie likwidacji
wszelkich form dyskryminacji kobiet z 1979 roku.W prawodawstwie Unii Europejskiej równość praw kobiet i mężczyzn należy do fundamentalnych zasad wspólnotowego porządku prawnego. Zasada ta wynika z Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE), zgodnie z którym jednym z zadań Wspólnoty jest popieranie równości mężczyzn i kobiet (art. 2 TWE), a celem Wspólnoty, w toku podejmowania jej działań, powinno być eliminowanie nierówności i popieranie równości mężczyzn i kobiet.
Istotne znaczenie dla sformułowania zasady równości kobiet i mężczyzn ma także art. 141 TWE, zgodnie z którym państwa członkowskie zobowiązane są przestrzegać zasady równej płacy mężczyzn i kobiet za równą pracę lub pracę równej wartości. Charakter równości praw mężczyzn i kobiet, jako
zasady fundamentalnej, wielokrotnie podkreślał Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich w swoich orzeczeniach.Zasada ta została także rozwinięta w kilku dyrektywach wspólnotowych, z których najistotniejsze to: dyrektywa Rady 75/117/EWG w sprawie dostosowania przepisów prawnych państw członkowskich dotyczących stosowania zasady równej płacy dla kobiet i mężczyzn, dyrektywa Rady 76/207/EWG w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do zatrudnienia, k
ształcenia zawodowego i awansu zawodowego oraz w zakresie warunków pracy oraz dyrektywa Rady 97/80/WE w sprawie ciężaru dowodu w przypadkach dyskryminacji ze względu na płeć.Ponadto należy wspomnieć, że 7 czerwca 2001 roku Komisja Europejska przedstawiła projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniający dyrektywę Rady 76/207/EWG. Projekt ten w poważnym stopniu przebudowuje system stworzony przez dyrektywę 76/207/EWG w kierunku jego zbliżenia do systemu europejskiego prawa antydyskryminacyjnego,
ustanowionego dyrektywami 2000/78/WE i 2000/43/WE, który odnosi się do zakazu dyskryminacji ze względu na określone kryteria poza kryterium płci.W ustawodawstwie polskim uregulowanie kwestii równego traktowania kobiet i mężczyzn znalazło wyraz w art. 32 i
33 Konstytucji.W praktyce ich realizacja, podobnie jak w innych państwach, napotyka na liczne przeszkody. Ich przyczyny tkwią najczęściej w silnie zakorzenionych tradycjach traktowania kobiety jako własności rodu lub mężczyzny oraz sprowadzania roli kobiety wyłącznie do roli matki.
Często, w myśl założenia mającego swe początki jeszcze w końcu XVIII wieku, kobiety są z założenia traktowane jako potencjalnie gorszy pracownik. Z tego też powodu płace kobiet wykonujących tę samą pracę co mężczyźni są rażąco niższe, natomiast ich awans zawodowy znacznie utrudniony. Często trudno jest kobietom znaleźć pracę właśnie dlatego, że są kobietami. Dyskryminacja dotyka kobiety z uwagi na ich wiek i stan rodzinny. Ponadto kobiety w niewystarczającym stopniu uczestnic
zą w życiu publicznym.Z drugiej strony w ostatnim okresie zaczęły pojawiać się tendencje do ograniczania praw mężczyzn w zakresie opieki nad dziećmi.
Ten stereotyp kulturowy dotyczący statusu płci - silnie zakorzeniony w świadomości społecznej - jest bardzo często utrwalany w procesie edukacyjnym. Autorzy podręczników, nauczyciele oraz rodzice poprzez teksty zawarte w podręcznikach szkolnych, własne zachowania i wypowiedzi utrwalają w świadomości dziecka pogląd o zróżnicowanym traktowaniu ze względu na płeć
.Projektowana ustawa zmierza do zapobiegania takim zachowaniom społecznym.
Ratyfikowane przez Polskę umowy międzynarodowe oraz prawodawstwo Unii Europejskiej nakładają na państwo obowiązek podjęcia działań legislacyjnych mających na celu zapewnienie przestrzegania zasady równych praw kobiet i mężczyzn.
Jednym z kroków w tym kierunku było uchwalenie ustawy z dnia 22 czerwca 2001 roku o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz ustawy o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 89, poz. 973). Dodawany nowelizacją przepis (art. 6c ust. 1 pkt 3 ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu) uzupełnia katalog zadań wojewody w zakresie przeciwdziałania bezrobociu. Ustalane przez wojewodę kryteria wydawania cudzoziemcom przyrzeczeń i zezwoleń na
pracę nie mogą zawierać wymagań dyskryminujących kandydatów, m.in. ze względu na płeć. Podobnie informacja pracodawcy o wolnym miejscu zatrudnienia lub miejscu przygotowania zawodowego nie może zawierać wymagań dyskryminujących kandydatów z tego względu (art. 12 ust. 3a).W 2001 roku została także uchwalona rozległa nowelizacja Kodeksu pracy dostosowująca ustawodawstwo polskie do prawodawstwa Unii Europejskiej. Nowelizacja ta recypuje m.in. dyrektywę z dnia 10 stycznia 1975 roku (75/117/EWG) w sprawie dostosowania przepisów prawnych państw członkowskich dotyczących stosowania zasady równej płacy dla mężczyzn i kobiet oraz dyrektywę z dnia 15 grudnia 1997 roku (97/80/EWG) w sprawie ciężaru dowodu w przypadkach dyskryminacji ze względu na płeć.
Przedstawiona nowelizacja Kodeksu pracy została uchwalona 24 sierpnia 2001 r. (Dz. U. Nr 128, poz. 1405) i podobnie jak nowela ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu weszła w życie z dniem 1stycznia 2002 roku.
Istotną zmianą (dodany nowelizacją art. 183a) jest wprowadzenie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu (w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych). Do sytuacji naruszających zasadę równego traktowania kobiet i mężczyzn ustawodawca zalicza m.in. odmowę nawiązania lub kontynuowania stosunku pracy, różnicowanie wynagrodzenia lub innych warunków zatrudnienia, pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych świadczeń związanych z pracą czy też pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe (art. 183b k.p.). Powyższe sytuacje nie będą traktowane jako przejaw dyskryminacji, jeżeli pracodawca udowodni, że kierował się innymi względami niż płeć. Jest to niezwykle istotna zmiana w przepisach, bowiem ciężar dowodu przerzuca na pracodawcę.
Ustawodawca nakłada ponadto na pracodawcę obowiązek równego wynagradzania za jednakową pracę lub za pracę o jednakowej wartości (art. 183c k.p.).
Niezwykle istotną zmianą wprowadzoną przez ustawę jest uprawnienie osoby, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania kobiet i mężczyzn, do odszkodowania w wysokości nie niższej niż najniższe wynagrodzenie za pracę i nie wyższej niż sześciokrotność tego wynagrodzenia (art. 183d k.p.).
Przedstawione powyżej uregulowania prawne stanowią wraz z normami konstytucyjnymi podstawowe rozwiązania normatywne w zakresie równego statusu kobiet i mężczyzn. Zgodnie z przepisami ustawy zasadniczej jej unormowania znajdują bezpośrednie zastosowanie. Zdaniem wnioskodawców zachodzi jednak konieczność stworzenia dodatkowych ustawowych gwarancji pełnej realizacji zasady równych praw kobiet i mężczyzn. Projektowana ustawa jest uzasadniona także z tego względu, że w art.
33 ust. 2 Konstytucji zawarto jedynie przykładowe sytuacje, w których ma być realizowana zasada równości wobec prawa kobiet i mężczyzn (równe prawo do kształcenia, do zatrudnienia i awansowania, do jednakowego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń). Projekt ustawy pokazuje, że sfera stosunków, w których należy zapewnić równe prawa kobiecie i mężczyźnie jest o wiele bardziej rozległa.Biorąc pod uwagę fakt, że w świetle postanowień prawa unijnego promowanie równego statusu kobiet i mężczyzn jest jednym z priorytetów we Wspólnocie Europejskiej oraz uwzględniając potrzebę przyspieszenia procesu dostosowywania systemu prawa polskiego do standardów unijnych uznano za konieczne sprecyzowanie obowiązków władz publicznych w tym zakresie. Tym celom ma służyć przedkładany projekt ustawy.
W projekcie tym wnioskodawcy konkretyzują przepisy Konstytucji, w myśl których kobieta i mężczyzna mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. Zasada równości praw podlega ochronie prawnej.
W projekcie zaproponowano przyjęcie definicji dyskryminacji ze względu na płeć. Dyskryminacją w rozumieniu przepisów projektu byłoby zróżnicowane traktowanie kobiety i mężczyzny z powodu ich przynależności do określonej płci, prowadzące do tego, że osoba danej płci znajduje się w bezpodstawnie gorszej sytuacji faktycznej lub prawnej niż osoba płci przeciwnej.
Projekt zawiera ponadto zakaz stosowania dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej.
W rozumieniu projektowanych przepisów definicja dyskryminacji bezpośredniej będzie się odnosić nie tylko do sytuacji aktualnej dyskryminacji, ale obejmie także swoim zakresem sytuację dyskryminacji, która została usunięta oraz sytuację potencjalnej dyskryminacji. Proponowana definicja dyskryminacji bezpośredniej zawiera kryterium porównawcze i jest zbieżna z uregulowaniami zawartymi w przytoczonym powyżej projekcie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającym dyrektywę Rady 76/207/EWG.
Z kolei definicja dyskryminacji pośredniej jest wzorowana na definicji funkcjonującej w prawodawstwie Unii Europejskiej (m.in. w najnowszych dyrektywach unijnych - dyrektywie Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie stosowania zasady równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne oraz w dyrektywie Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne ramy na rzecz równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy).
Projektowana ustawa wprowadza zakaz molestowania seksualnego definiując je jako powszechnie nieakceptowane zachowanie o podłożu seksualnym, które narusza godność osoby molestowanej lub wywołuje atmosferę zastraszenia, upokorzenia lub wrogości, w sytuacji gdy akceptacja takiego zachowania lub jej brak będzie stanowić podstawę podjęcia decyzji dotyczącej osoby molestowanej.
Z drugiej strony należało uwzględnić fakt, że biologiczne predestynowanie kobiety do roli matki znajduje odzwierciedlenie w szeregu obowiązujących aktów prawnych. Z tego względu projektodawca przesądza, że szczególne uprawnienia przyznane kobietom na podstawie odrębnych przepisów, związane z ciążą, porodem i macierzyństwem nie stanowią dyskryminacji.
W projekcie ustawy znalazł się przepis, w myśl którego organy władzy publicznej mają obowiązek popierania równego statusu kobiet i mężczyzn oraz stwarzania warunków umożliwiających realizację tej zasady.
Ponadto ministrowie oraz kierownicy urzędów administracji publicznej zostaną obowiązani do przeglądu obowiązujących aktów prawnych, oceny ich funkcjonowania oraz do podjęcia działań zmierzających do osiągnięcia równego statusu kobiet i mężczyzn.
Kolejne przepisy projektu dotyczą równych praw kobiet i mężczyzn we wszystkich sferach życia. Rozwinięcie zasady równości praw nastąpiło nie tylko w odniesieniu do pracy zawodowej, ale także do procesu kształcenia oraz sfery zabezpieczenia społecznego.
Kompleksowość projektowanej ustawy oraz jej swoisty dydaktyzm w przekonaniu projektodawców są uzasadnione faktem, że często dyskryminacja ze względu na płeć nie jest rezultatem celowego działania lecz wynika z niewiedzy i braku wrażliwości.
Projekt ustawy dotyczy równych praw kobiety i mężczyzny do kształcenia w szkołach wszystkich typów i profili zawodowych oraz w szkołach wyższych. Zakłada równy dostęp kobiet i mężczyzn do pomocy udzielanej przez państwo w związku z kształceniem się. Ponadto, zdaniem wnioskodawców, konieczne jest aby podręczniki szkolne i inne środki dydaktyczne uwzględniały zasadę równych praw kobiet i mężczyzn.
Jednocześnie przesądzono w projekcie, że przepisy związane z równym statusem kobiet i mężczyzn w procesie kształcenia nie będą miały zastosowania do szkół wyższych i wyższych seminariów duchownych prowadzonych przez Kościół Katolicki lub przez inne kościoły i związki wyznaniowe.
W dalszej części projektu znalazły się przepisy dotyczące równych praw kobiet i mężczyzn do zabezpieczenia społecznego. Wnioskodawcy za konieczne uznali zamieszczenie regulacji, w myśl którego osiągnięcie przez pracownika niższego wieku emerytalnego, w przypadku zróżnicowania tego wieku ze względu na płeć, nie może stanowić samoistnej podstawy rozwiązania z pracownikiem stosunku pracy.
Poza przedstawionymi powyżej sferami życia jednostki ważnym polem działania jest szeroko pojęta działalność publiczna. Rozwiązania projektu nawiązują w tym zakresie do rozpowszechniającej się w państwach członkowskich Unii Europejskiej praktyki gwarantowania z mocy prawa równego udziału kobiet i mężczyzn w sprawowaniu władzy. W projekcie ustawy zakłada się, że w składzie organów kolegialnych powoływanych albo mianowanych przez organ władzy publicznej udział przedstawicieli każdej z płci powinien wynosić co najmniej 50% składu tego organu.
50-procentowy parytet jest rozwiązaniem docelowym, które ma obowiązywać od 1 stycznia 2012 roku. Projekt ustawy zakłada stopniowe dochodzenie do takiego parytetu, w związku z czym od dnia wejścia w życie ustawy do dnia 31 grudnia 2003 roku ustala go na poziomie 30%, natomiast od dnia 1 stycznia 2004 roku do dnia 31 grudnia 2011 roku - na poziomie 40%.
Odmiennie, w myśl przepisów projektu, będzie przebiegało dochodzenie do 40-procentowego parytetu w przypadku zapewnienia przedstawicielom każdej z płci odpowiedniej liczby miejsc na listach osób kandydujących do kolegialnych organów przedstawicielskich. Od dnia wejścia w życie ustawy do dnia 31 grudnia 2003 r. udział przedstawicieli każdej z płci będzie wynosił na listach kandydatów co najmniej 30% miejsc, a od dnia 1 stycznia 2004 r. - co najmni
ej 40%.Powołanie albo mianowanie organu z naruszeniem przedstawionej zasady byłoby z mocy prawa nieważne.
W przypadku wyborów bezpośrednich nazwiska kobiet i mężczyzn powinny być zamieszczane na listach osób kandydujących przemiennie, jeżeli nie istnieje obowiązek umieszczania nazwisk w porządku alfabetycznym.
Projekt ustawy konkretyzuje przepis konstytucyjny traktujący o równych prawach kobiety i mężczyzny w życiu rodzinnym - wykonywanie praw i obowiązków jakie przysługują kobiecie i mężczyźnie w tej sferze aktywności człowieka nie może być powodem dyskryminacji.
Ponadto przepis ten konkretyzuje istotę równych praw i obowiązków w życiu rodzinnym, poprzez wyraźne określenie, że równouprawnienie w tym względzie oznacza zakaz dyskryminacji tych mężczyzn, którzy pragną zająć się wychowaniem lub opieką nad dziećmi po rozwodzie albo w sytuacji, gdy rodzice dziecka nie zawarli małżeństwa.
Projekt ustawy powołuje do życia Urząd do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn jako centralny organ administracji rządowej właściwy w sprawach równego statusu.
Zdaniem wnioskodawców obecnie obowiązujące regulacje prawne w tym zakresie są niewystarczające. Rada Ministrów, na podstawie art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 roku o Radzie Ministrów (Dz. U. z 1999 r. Nr 82, poz. 929 z późn. zm.) może ustanowić pełnomocnika Rządu do określonych spraw. Na tej podstawie działa w chwili obecnej Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn (rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 października 2001 r. w sprawie us
tanowienia Pełnomocnika Rządu do Spraw Rodziny oraz Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn - Dz. U. Nr 122, poz. 1331 - oraz rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 listopada 2001 r. zmieniające powołany akt wykonawczy - Dz. U. Nr 140, poz. 1572). Funkcjonowanie Pełnomocnika w strukturze Rządu jest osłabieniem jego rangi. Jednocześnie jest to urząd "wrażliwy politycznie" - jego powołanie jest uzależnione od woli Rady Ministrów ("Rada Ministrów może ustanowić").Zdaniem wnioskodawców zaproponowane rozwiązanie dotyczące Urzędu do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn jest rozwiązaniem optymalnym, zapewniającym niezależność działania Urzędu. Miałoby o tym przesądzać jego umocowanie ustawowe (w przypadku likwidacji Urzędu konieczna byłaby zmiana omawianej ustawy).
Projektowana ustawa zakłada działanie Prezesa Urzędu do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn na szczeblu centralnym oraz na szczeblu regionalnym (jednostki terenowe).
Powołanie Urzędu i stworzenie struktur organizacyjnych zapewniających jego działanie rodzi określone skutki finansowe dla budżetu państwa.
Roczne koszty funkcjonowanie Urzędu wyniosą 8,8 mln złotych, przy czym funkcjonowanie urzędu na szczeblu centralnym będzie się wiązało z kwotą 4 mln złotych, a funkcjonowanie jednostek terenowych - 4,8 mln złotych.
Powyższe kwoty zostały skalkulowane przy założeniu, że struktura zatrudnienia w Urzędzie będzie następująca: na szczeblu centralnym - 20 etatów, na szczeblu jednostek terenowych - 5 etatów w każdej z jednostek.
W toku prac nad projektem wiele uwagi poświęcono postępowaniu kwalifikacyjnemu jako etapowi poprzedzającemu nawiązanie stosunku pracy. Zdaniem projektodawców na tym etapie pracodawca nie może zadawać kandydatowi pytań dotyczących jego stanu cywilnego oraz planów w tym zakresie (art. 13 wprowadzający zmiany do Kodeksu pracy). Projektowane zmiany do Kodeksu pracy wprowadzają zakaz żądania od kobiety kandydującej do pracy informacji co do stanu ciąży, przy czym zakaz ten nie będzie dotyczył przypadków, w których kobieta ma być zatrudniona u pracodawcy zatrudniającego mniej niż 20 pracowników przy pracy wzbronionej kobietom.