Warszawa, 2004-01-12

Z wyrazami szacunku

Izabela Jaruga-Nowacka

Po pierwsze: Polska jest sygnatariuszem dokumentów końcowych Konferencji ONZ W sprawach kobiet z roku 1995 oraz Pekin plus 5. Kraj nasz podpisał najważniejszy dokument końcowy Konferencji w Pekinie - Platformę Działania, dobrowolnie i bez wyłączeń. Polska znalazła się tym samym w gronie 188 państw całego świata, które uznały, że prawa kobiet są niezbywalną częścią praw człowieka i że obszar ten wymaga zdecydowanego zaangażowania Rządów, organizacji i instytucji międzynarodowych. Zobowiązania Rządów w tym względzie najpełniej określa punkt 38 Deklaracji Pekińskiej:

"Niniejszym przyjmujemy poniższą Platformę działania i jako Rządy zobowiązujemy się do jej realizacji, zapewniając, że we wszystkich naszych strategiach i programach będziemy uwzględniać podejście z perspektywy kulturowej tożsamości płci (gender). Wzywamy organa Narodów Zjednoczonych, regionalne i międzynarodowe instytucje finansowe, odpowiednie regionalne i międzynarodowe instytucje o innym charakterze, jak również wszystkie kobiety i wszystkich mężczyzn oraz wszelkie organizacje pozarządowe, przy pełnym poszanowaniu ich niezależności, a także wszystkie podmioty społeczeństwa obywatelskiego do pełnego zaangażowania się i wniesienia, we współpracy z Rządami, swojego wkładu w realizację niniejszej Platformy Działania".

Pełnomocnik Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn niezwykle pozytywnie ocenia decyzję rządu RP o podpisaniu Platformy Działania, a także fakt, iż w coraz większym stopniu Polska realizuje zalecenia ONZ, w zakresie praw kobiet oraz przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć (w ramach Konwencji ONZ O eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet).

Po drugie: W Rozdziale II Platformy działania, w punkcie 9, znajduje się - zgodnie z sugestią zawartą w pytaniu Pana Senatora - zapis odnoszący się do wartości religijnych i kulturowych każdego kraju.

"Celem Platformy działania, która jest w pełni zgodna z celami i zasadami Karty Narodów Zjednoczonych oraz prawa międzynarodowego, jest uwłasnowolnienie (empowerment) wszystkich kobiet. Warunkiem koniecznym uwłasnowolnienia kobiet jest pełne korzystanie przez wszystkie kobiety z wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności, przy uwzględnieniu specyfiki krajowej i regionalnej, jak również uwarunkowań historycznych, kulturowych i religijnych. Realizacja niniejszej Platformy, w szczególności poprzez ustawodawstwo krajowe oraz dzięki określeniu strategii, polityki, programów oraz priorytetów rozwojowych, stanowi podstawowy obowiązek każdego z Państw, wynikający z obowiązku przestrzegania przez nie wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności, a pełne respektowanie różnych wartości religijnych i etycznych, uwarunkowań kulturowych oraz przekonań filozoficznych jednostek i ich środowisk społecznych powinno mieć pozytywny wpływ na korzystanie w pełni przez kobiety z przysługujących im praw człowieka, w celu osiągnięcia równości, rozwoju i pokoju".

Należy podkreślić, iż poprzez przyjęcie tego zapisu, Państwa kładą nacisk na wolność światopoglądową, religijną, kulturową oraz przekonań filozoficznych, która wydaje się niezbędnym warunkiem osiągnięcia równouprawnienia kobiet i mężczyzn.

Po trzecie: Prawodawstwo Unii Europejskiej nie nakazuje krajom członkowskim przyjęcia wspólnych regulacji w zakresie praw seksualnych i reprodukcyjnych. Przykładem odrębnych uregulowań w tej dziedzinie jest prawodawstwo Irlandii. Rezolucje ogłaszane przez Parlament Europejski, takie jak rezolucja opublikowana w sierpniu 2002 roku, są więc rodzajem wskazań i zaleceń, które proponowane są krajom członkowskim bez obowiązku ich bezwzględnego realizowania.

Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie zdrowia oraz praw seksualnych i reprodukcyjnych "apeluje do rządów Państw Członkowskich oraz Krajów Kandydujących, żeby zapewniły specjalistyczne usługi w dziedzinie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, obejmujące profesjonalną pomoc i poradnictwo na wysokim poziomie, przystosowane do potrzeb określonych grup społecznych (...) zaleca, by aborcje były legalne, bezpieczne i ogólnie dostępne, gdyż tylko wówczas prawa reprodukcyjne kobiet będą chronione (...) Wzywa Państwa członkowskie do zapewnienia osobom żyjącym w nędzy lepszego dostępu do usług w dziedzinie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, w szczególności do udostępnienia im wyboru środków antykoncepcyjnych oraz badań profilaktycznych dotyczących chorób przenoszonych drogą płciową".

Pełnomocnik Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn jest przekonany, że te zalecenia Parlamentu Europejskiego, polegające nie na restrykcyjnych rozwiązaniach prawnych, ale przede wszystkim na promowaniu edukacji i prewencji w tym zakresie, staną się dla Polski w dobie wejścia do UE ważnym wskazaniem prowadzenia polityki planowania rodziny i ochrony praw seksualnych i reprodukcyjnych.

Po czwarte: Zainteresowanie Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn problematyką zawartości podręczników szkolnych wynika z przepisów Rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 25.06.2003 r., które stanowi, iż Pełnomocnik obowiązany jest inicjować działania zapobiegające nierównemu traktowaniu i dyskryminacji ze względu na płeć oraz z powodu rasy, pochodzenia etnicznego, religii, przekonań, wieku i orientacji seksualnej. W wypełnianiu tego zadania Pełnomocnik współpracuje z właściwymi organami administracji publicznej, organizacjami społecznymi i instytucjami w zakresie ich odpowiedzialności za realizację programów edukacyjnych i wychowawczych, związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji z wszelkich przyczyn.

Konwencja ONZ "W sprawie eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet" stanowi w art. 5, że państwa-strony podejmą wszelkie odpowiednie środki, aby zmienić społeczne i kulturowe wzorce zachowań mężczyzn i kobiet w celu likwidacji przesądów i zwyczajów oraz wszelkich innych praktyk, które opierają się na przekonaniu o niższości lub wyższości jednej z płci, albo na stereotypach roli mężczyzn i kobiet. W art. 10 mówi się natomiast, że w celu zapewnienia równych szans kobiet i mężczyzn w dziedzinie kształcenia jednym ze środków powinna być: "likwidacja wszelkich stereotypowych koncepcji, roli mężczyzn i kobiet na wszystkich szczeblach i we wszystkich formach nauczania poprzez rewidowanie podręczników i programów rolnych oraz adaptacje metod nauczania".

W celu dokonania wstępnej analizy realizacji tych zobowiązań Pełnomocnik zorganizował w październiku 2002 roku konferencję "Równość i tolerancja w podręcznikach szkolnych", z udziałem przedstawicieli MENiS, kuratoriów, Ośrodków Doskonalenia Nauczycieli, ekspertów, parlamentarzystów i organizacji pozarządowych. Podczas konferencji poddano analizie zawartość podręczników i programów szkolnych pod kątem kształtowania postaw otwartości, tolerancji i odpowiedzialności za życie społeczne i prywatne, rodzinne - wśród młodzieży. Wiele osób biorących udział w debacie - m.in. dr Magdalena Środa, prof. Renata Siemieńska - podkreślało stereotypowe podejście autorów podręczników szkolnych do problemu podziału ról w rodzinie, promowanie przestarzałego, nie odpowiadającego wyzwaniom XXI wieku wizerunku kobiet, brak treści przygotowujących młodzież do rozwiązywania problemów, które napotyka we współczesnym świecie, takich jak bezrobocie, patologie społeczne, ubóstwo, dyskryminacja itd. Po konferencji zespół roboczy opracował i przedstawił wnioski, przesłane do MENiS, wśród których znalazł się m.in. postulat "stworzenia listy kryteriów i standardów dotyczących równego statusu kobiet i mężczyzn, które posłużą ekspertom MENiS do oceny programów i podręczników szkolnych, a także stworzenia kryteriów do zawodowego doskonalenia nauczycieli".

Jednym z podstawowych zadań realizowanych przez Pełnomocnika jest opracowanie i monitorowanie realizacji Krajowego Programu Działań na rzecz Kobiet - II etap na lata 2003-2005. Program przyjęty został przez Radę Ministrów 19 sierpnia 2003 roku. Jest on konsekwencją podpisania przez Polskę Platformy Pekińskiej ONZ, która stanowi, iż "rządy, władze światowe i inne instytucje oświatowe oraz akademickie mają opracować w porozumieniu ze wszystkimi zainteresowanymi stronami - wydawcami, nauczycielami, władzami państwowymi i stowarzyszeniami rodziców - zalecenia i programy, podręczniki oraz pomoce dydaktyczne nie obciążone kulturowymi stereotypami dotyczącymi tożsamości płci na wszystkich poziomach kształcenia, łącznie z kształceniem nauczycieli". Dlatego też w rozdziale V Programu - Edukacja - zawarto działanie "wprowadzenia zasady równego statusu kobiet i mężczyzn do podstaw programowych, podręczników szkolnych i pomocy dydaktycznych na wszystkich poziomach kształcenia", a także zadanie "zobowiązania rzeczoznawców do uwzględniania w swoich opiniach oceny przestrzegania zasady równego statusu kobiet i mężczyzn przez autorów podręczników i wytwórców środków dydaktycznych, czyniąc odpowiedzialnym za jego wykonanie MENiS, z terminem do końca 2004 roku. Pełnomocnik z zespołem monitorującym koordynuje wdrażanie Programu i realizację zapisanych w nim zadań.

Po piąte: W krajowym Programie Działań na rzecz Kobiet - II etap, w ramach celu strategicznego "Zagwarantowanie kobietom prawa do jak najlepszego zdrowia fizycznego i psychicznego", zapisano zadanie nr 7 w brzmieniu: "Sukcesywne zwiększanie obsady pielęgniarskiej w szkołach wszystkich szczebli, począwszy od 2004 r. oraz szkolenie pielęgniarek szkolnych przygotowujące do pomocy uczennicom w rozwiązywaniu problemów związanych z dojrzewaniem seksualnym oraz dostępie do informacji o uzależnieniach, chorobach przenoszonych drogą płciową i antykoncepcji". Za wykonanie tego zadania odpowiedzialne jest Ministerstwo Zdrowia z terminem wykonania do 2005 roku.

Pełnomocnik w ramach monitorowania realizacji Krajowego Programu zwróci się do resortu zdrowia o przedstawienie informacji na temat konkretnych kroków podejmowanych w tym obszarze. Podczas międzynarodowych konferencji ONZ w Kairze i Pekinie wypracowano standardy w zakresie prawa do wiedzy w dziedzinie seksualności. Państwa uczestniczące uznały, że młodzież powinna otrzymać rzetelną tj. zgodną ze stanem wiedzy medycznej informację na temat seksualności człowieka, nowoczesnych i skutecznych metod zapobiegania ciąży, chorób przenoszonych drogą płciową oraz sposobów ich uniknięcia. Młodzież powinna mieć także zapewnione usługi, które byłyby zgodne z ich potrzebami i przyczyniały się do kształtowania pozytywnego i odpowiedzialnego podejścia do własnej seksualności. Rząd polski ratyfikował dokumenty końcowe tych konferencji bez zastrzeżeń i wyłączeń.

Po szóste: Z formalnego i praktycznego punktu widzenia, resorty zobowiązane są do zabezpieczenia środków w swoich budżetach na realizację zadań zapisanych w I etapie Krajowego Programu działań na rzecz Kobiet. Dlatego większość zadań II etapu, które są kontynuacją zadań I etapu, ma zapewnione finansowanie, co zostało zapisane we Wprowadzeniu do Programu i uzgodnione z poszczególnymi resortami i Ministerstwem Finansów. Zadania nowe, których realizację zapisano w taki sposób, by mogły być uwzględniane w budżetach na rok 2004, mogą być także realizowane w ramach programów przedakcesyjnych i strukturalnych UE. Pełnomocnik Rządu przystąpił do realizacji programu Phare 2002 "Doskonalenie polityki równego traktowania kobiet i mężczyzn", pozyskując w ten sposób kwotę 2 mln. Euro na zadania m.in. wymienione w Programie. Pełnomocnik uczestniczy także w programach strukturalnych, takich jak Sektorowy Program Operacyjny, którego zadania w znacznej części zbliżone są zakresem merytorycznym do założeń Krajowego Programu, a w szczególności w części dotyczącej aktywizacji zawodowej kobiet na rynku pracy. Pełnomocnik informuje o własnych programach i pomocy w poszukiwaniu źródeł finansowania z innych programów Wspólnotowych i od partnerów zagranicznych, w ramach współpracy międzynarodowej (np. Norwegia). Kwestia wyrównywania szans kobiet i mężczyzn jest sprawą priorytetową w całej Wspólnocie Europejskiej i wszelkie zadania związane z prowadzeniem polityki gender mainstreamingu we wszystkich zakresach polityki rządu, mają bardzo duże szanse na akceptację przez partnerów unijnych i pozyskanie środków finansowych.

Po siódme: Przedsięwzięcia Pełnomocnika Rządu na rzecz Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn dotyczące równych szans i możliwości kobiet i mężczyzn finansowane są --jak wszystkie ważne zadania realizowane przez Radę Ministrów - z budżetu państwa. Środki przeznaczone w roku 2004 na całość zadań realizowanych przez Pełnomocnika wynoszą ok. 2 mln zł. Należy jednak podkreślić, że wielkość środków finansowych, jakimi dysponuje, zostanie w roku 2004 pomnożona dzięki uczestnictwu w programach przedakcesyjnych i strukturalnych. Na znaczne wsparcie finansowe działań na rzecz równego statusu kobiet i mężczyzn można też liczyć w ramach przystąpienia Pełnomocnika do Finansowego Mechanizmu Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego.