Pan
Longin Pastusiak
Marszałek Senatu RP

I. Ustosunkowując się do podniesionej w oświadczeniu propozycji przekazania ksiąg wieczystych prywatnym kancelariom prowadzonym przez rejestratorów, działających na warunkach rynkowych na własny rachunek, z uwzględnieniem zasad konkurencyjności, należy przede wszystkim zauważyć, że w żadnym z państw z kręgu europejskiej kultury prawnej rozwiązania takie nie występują. Sama koncepcja przekazania prowadzenia rejestrów publicznych, za które państwo ponosi odpowiedzialność w ręce prywatne, jest sprzeczna wewnętrznie.

Zatem wyłącznie powszechne "przekonanie o ogromnych zaległościach w dokonywaniu wpisów", na które powołuje się Pan senator R. Smoktunowicz oraz gołosłowne stwierdzenie, że "problemy sądów mają charakter trwały, systemowy, strukturalny i nieodwracalny" nie możne stanowić wystarczającego i wiarygodnego uzasadnienia wprowadzania fundamentalnych zmian w systemie prawa cywilnego, którego częścią ze wszystkimi zasadami, jakie obowiązują w tym zakresie są księgi wieczyste.

Wspólne dla tych wszystkich projektów jest to, że zasadniczym ich celem jest sprywatyzowanie dochodów z opłat za wpis do księgi wieczystej, co ma jednocześnie służyć stworzeniu atrakcyjnego pozasądowego zawodu prawniczego, a nadto zawsze ich autorzy przedstawiają w formie haseł wyłącznie pozytywne skutki proponowanych zmian. Jest to ewidentnym dowodem braku wyobraźni i wiedzy co do rangi publicznego rejestru, czynności orzeczniczych i organizacyjnych wykonywanych w ramach jego prowadzenia czy wręcz lekceważenia tej dziedziny wymiaru sprawiedliwości, a być może jest również działaniem mającym na celu ukrycie rzeczywistych celów wynikających z prywatyzacji prowadzenia ksiąg wieczystych dla uzyskania akceptacji propozycji przez opinię publiczną.

Stanowisko Ministerstwa Sprawiedliwości na temat ewentualnego przekazania prowadzenia rejestrów prywatnych podmiotom było i jest zdecydowanie negatywne. Dotychczas przedkładane projekty bądź ich założenia były przedmiotem analizy i żaden z nich ze wzglądów ustrojowych i systemowych nie mógł być przedmiotem poważnych rozważań, a tym samym uzyskać akceptacji czy pozytywnej oceny. Każda bowiem z przedstawionych propozycji spowoduje osłabienie ochrony prawa własności jako dobra szczególnie chronionego w Konstytucji, z uwagi na przekazanie prowadzenia publicznych rejestrów w ręce osób fizycznych prowadzących działalność na własny rachunek.

Przedstawione w oświadczeniu włączenie pozytywne następstwa ustrojowej zmiany w zakresie prowadzenia ksiąg wieczystych można najogólniej określić jako powierzchowne, pozbawione uzasadnienia tezy, których realizacja pozostaje w rażącej sprzeczności z przyjętym porządkiem prawnym w Państwie i nie jest z tych zasadniczych względów dopuszczalna.

Takim rodzajem następstwa prywatyzacji jest choćby konkurencyjność, która w przypadku prowadzenia ksiąg wieczystych nie jest możliwa. Taka koncepcja stanowi bowiem ewidentne zaprzeczenie podstawowej zalety naszego systemu wyrażającej się w tym, że dla każdej nieruchomości może być prowadzona tylko jedna księga wieczysta przez organ wyłącznie właściwy miejscowo do jej prowadzenia. Zatem nawet w razie prywatyzacji, nie może być mowy o konkurencyjności, a jedynie wystąpi monopol prywatnego rejestratora na danym terenie.

W tym miejscu uważam za stosowne jeszcze raz przypomnieć, że wpis do księgi wieczystej jest orzeczeniem sądu, a nie rejestracją zdarzenia. Przy zmianie postulowanej w oświadczeniu byłoby niemożliwe zachowanie zasady rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych oraz hipoteki jako ograniczonego prawa rzeczowego powstającego z mocy orzeczenia sądowego, jakim jest wpis w księdze wieczystej. Taka zaś sytuacja musiałaby spowodować powstanie innego, dalece bardziej kosztownego mechanizmu zabezpieczania własności nieruchomości, np. znanego w systemie amerykańskim ubezpieczenia ryzyka nieważnych kontraktów.

Nadto utrata dochodów Skarbu Państwa z pobieranych opłat sądowych w postępowaniu wieczystoksięgowym jest całkowicie pewna i wymierna. Dochody z tytułu tych opłat (tj. wpisów i opłat kancelaryjnych) wyniosły np. za 2001 r. - ok. 580.000.000 zł., gdy tymczasem wydatki sądów związane z prowadzeniem ksiąg wieczystych (w tym również płace) za ub. rok kształtowały się w granicach 1/5 tej kwoty. Są one zatem niewielkie w porównaniu z osiąganymi dochodami.

Pogląd, iż środki przeznaczone na utrzymanie wydziałów ksiąg wieczystych po ich prywatyzacji będzie można przeznaczyć na usprawnienie innych działów sądownictwa jest całkowicie błędny w świetle zasad finansów publicznych. Likwidacja w pionie sądów wydziałów ksiąg wieczystych spowoduje bowiem niemal automatyczne zmniejszenie budżetu sądownictwa, przy utracie dochodów z tego zakresu działalności.

Niczym nie uzasadniona ani nie sprawdzona jest teza o zasileniu budżetu podatkiem dochodowym płaconym przez rejestratorów oraz pracowników zatrudnionych w kancelarii w takim stopniu, że zrównoważy to aktualne wpływy z opłat sądowych. Natomiast niewątpliwie obecnie wszystkie osoby zatrudnione w sądach: sędziowie, referendarze sądowi, pracownicy administracyjni płacą taki podatek, bez możliwości jakichkolwiek odliczeń, a nawet jest możliwa do ustalenia wysokość wpływu z tego tytułu do budżetu państwa. Jest to zatem dochód budżetowy stały, wymierny i pewny.

Uzasadnieniem dla prywatyzacji prowadzenia ksiąg wieczystych nie może być również wizja stworzenia nowego, atrakcyjnego pozasądowego zawodu prawniczego "rejestratora". Nie temu bowiem służy prowadzenie ksiąg wieczystych. Warto natomiast zauważyć, że właśnie dla prowadzenia rejestrów wykształcił się nowy sądowy (a nie pozasądowy) zawód prawniczy, jakim jest referendarz sądowy i doświadczenia w zakresie wykonywania przez tę grupę zawodową zadań z zakresu ochrony prawnej, są wobec wyrażonej w oświadczeniu opinii, pozytywne. Liczba referendarzy sądowych zatrudnianych w sądach z roku na rok zwiększa się, a nadto zdobyte doświadczenia pozwalają planowanie stopniowego rozszerzania ich kompetencji.

Pozytywne doświadczenia reprywatyzacji notariatu nie mogą być również argumentem za prywatyzacją prowadzenia ksiąg wieczystych. W odróżnieniu od ksiąg wieczystych, które w przeważającej liczbie państw europejskich, posiadających ten instrument prawny, należą do domeny sądów, a we wszystkich są prowadzone przez instytucje państwowe - notariat typu łacińskiego jest wszędzie prywatny. To właśnie upaństwowienie notariatu było rozwiązaniem sprzecznym z europejską kulturą, a zatem reprywatyzacja stanowiła przywrócenie normalności. Jednakże notariat spełnia inne funkcje niż księgi wieczyste, a nadto przy istnieniu prywatnego notariatu nie można uznać za dopuszczalne, powierzenie czynności kontrolnych wobec obrotu notarialnego - a takie funkcje również pełni sąd w postępowaniu o wpis w księdze wieczystej - innej prywatnej instytucji.

O ile bowiem należy zgodzić się z wnioskiem, że stan w księgach wieczystych nie jest jeszcze w pełni zadowalający, niemniej jednak nie można uznać za prawdziwą tezy o "stale pogłębiającej się zapaści wydziałów ksiąg wieczystych". Teza ta nie tylko, że nie odzwierciedla rzeczywistości, ale wręcz jest krzywdząca dla środowiska sędziów, referendarzy sądowych i pracowników administracyjnych, a także kierownictwa tych wielu sądów, w których olbrzymim wysiłkiem podjęto starania dla udrożnienia i usprawnienia postępowania wieczystoksięgowego osiągając z roku na rok coraz lepsze wyniki w tej pracy.

Organizacja ksiąg wieczystych, prowadzonych od 1964 r. przez notariuszy w państwowych biurach notarialnych, nie odpowiadała potrzebom gospodarki wolnorynkowej, a przede wszystkim nie stanowiła gwarancji dostatecznej ochrony przez państwo prawa własności. Przywróceniu zasady sądowej ochrony gwarancji własności nieruchomości towarzyszył dynamiczny i stały wzrost niezbędnych regulacji stanu prawnego nieruchomości oraz wykorzystania ich dla potrzeb zabezpieczenia kredytów i innych wierzytelności. Poza zwykłym wzrostem obrotu prawnego, nastąpiła konieczność regulacji spraw własnościowych związanych z przekształceniem ustrojowym w kraju, obejmująca m.in. komunalizację mienia i uwłaszczenie dawnych jednostek państwowych.

W zdecydowanej zatem większości wydziały ksiąg wieczystych funkcjonują prawidłowo albowiem sprawy o wpis do księgi wieczystej rozpoznawane są w terminach do 3 miesięcy, a odpisy ksiąg wieczystych wydawane są niezwłocznie, a najdłużej do 14 dni.

Dane statystyczne dotyczące I półrocza 2002 r. wskazują na to, iż na 41 okręgów sądów okręgowych, w 33 okręgach spraw załatwiane są w terminie do 3 miesięcy, co stanowi 80% okręgów, przy czym w tym w 26 okręgach termin ten jest krótszy albowiem wynosi do 2 miesięcy, a w 10 okręgach poniżej 1 miesiąca.

Oczywiście nie oznacza to, że taki jest okres oczekiwania na rozpoznanie i załatwienie każdej sprawy o wpis w księdze wieczystej w Polsce. W sądach prowincjonalnych z reguły sprawy te załatwiane są bardzo szybko, niemal "od ręki" zaś w ośrodkach wielkomiejskich czas trwania postępowania jest relatywnie dłuższy.

Najistotniejszym aktem prawnym, mającym na celu poprawę stanu ksiąg wieczystych jest uchwalona w dniu 11 maja 2001 r. ustawa o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy Prawo o notariacie, która weszła w życie z dniem 23 września 2001 r.

Na podstawie delegacji zawartej w ustawie zostało wydane przez Ministra Sprawiedliwości w dniu 17 września 2001 r. rozporządzenie w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów, które w sposób systemowy, precyzyjny i uporządkowany określa rodzaje i sposób wykonywania czynności w wydziałach ksiąg wieczystych, co pozwala na ujednolicenie treści dokonywanych wpisów i ułatwia realizację zasady zgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.

Wspominana ustawa stworzyła również prawne możliwości wprowadzenia informatycznego systemu prowadzenia ksiąg wieczystych, a ich rozwinięciem i uzupełnieniem jest skierowany przez Rząd w dniu 24 lipca 2002 r. do Sejmu, projekt ustawy o przenoszeniu treści księgi wieczystej do struktury księgi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym oraz o zmianie ustawy - kodeks postępowania cywilnego i ustawy o księgach wieczystych i hipotece wraz z pakietem aktów wykonawczych.

Modernizacja ksiąg wieczystych jest celem długofalowym i działania Ministerstwa Sprawiedliwości w tym zakresie doprowadziły do uzyskania z Komisji Europejskiej środków finansowych na rozpoczęcie realizacji programu informatyzacji systemu ksiąg wieczystych stanowiącego część programu realizowanego w ramach Phare 2000, którego celem jest poprawa efektywności działania instytucji publicznych w zakresie ewidencjonowania praw własności nieruchomości.

Wprowadzenie sytemu informatycznego ksiąg wieczystych ze względu na skalę przedsięwzięcia będzie realizowane etapami. Dotychczas zaplanowane i zabezpieczone zostało finansowanie systemu umożliwiające objęcie nim 58 wydziałów ksiąg wieczystych o największych zaległościach, zlokalizowanych w największych aglomeracjach. Harmonogram działań opiera się na następujących projektach wchodzących w pakiety programów pomocowych Unii Europejskiej:

Tylko bowiem brak znajomości zagadnień informatycznych może pozwalać na przekonanie, że informatyzacja ksiąg wieczystych sprowadza się do postawienia komputera w biurze. Warto zauważyć, iż stworzenie samego systemu zabezpieczeń jest bardzo kosztowne, podobnie jak jego utrzymywanie, tymczasem dochody z prowadzenia rejestru byłyby przejmowane przez prywatne podmioty, a Skarb Państwa obciążony zostałby kosztami utrzymywania systemu jako jego właściciel i obarczony dodatkowo obowiązkiem spłaty zaciągniętych w celu jego budowy zobowiązań. Najczęściej brak jest odpowiedzi na pytanie czy najpierw prywatyzacja a potem informatyzacja, czy odwrotnie. W obydwu jednak sytuacjach koszty zostaną poniesione przez Państwo, a dochody przejęte przez prywatne podmioty.

Ministerstwo Sprawiedliwości podejmuje szereg działań w zakresie zmian organizacyjnych, szczególnie w tych sądach, w których stan ksiąg wieczystych stanowi największy problem. Przede wszystkim uznano za niezbędne dokonywanie podziału wielkich jednostek, w których nie można stosować racjonalnej organizacji pracy, zaś sprawowanie i egzekwowanie czynności nadzorczych jest utrudnione, a wręcz niemożliwe. W ramach tych zmian utworzono w miejsce dwóch wydziałów ksiąg wieczystych Sądu Rejonowego dla Warszawy-Mokotowa - cztery wydziały, co spowodowało usprawnienie obsługi interesantów i skrócenie czasu oczekiwania zarówno na rozpoznanie wniosku jak i wydanie odpisu księgi wieczystej. Proces ten w zakresie struktury Sądu Rejonowego dla Warszawy-Mokotowa nie został jeszcze zakończony i w najbliższym czasie będą przeprowadzone dalsze zmiany organizacyjne, w ramach których planuje się utworzenie jeszcze jednego wydziału oraz zmianę w zakresie właściwości miejscowej pomiędzy wydziałami tego sądu.

W ramach działalności nadzorczej przeprowadzane są wizytacje i lustracje wydziałów, opracowywane są półroczne i roczne analizy, na podstawie których w odniesieniu do poszczególnych wydziałów ksiąg wieczystych podejmowane są czynności nadzorcze resortu systematycznie i konsekwentnie zmierzające do poprawy i usprawnienia postępowania wieczystoksięgowego, polepszenia obsługi interesantów, zmniejszenia a wręcz zlikwidowania stanu zaległości. Szczególnej analizie poddaje się przyczyny, które powodują pogorszenie w zakresie sprawności i jakości pracy wydziałów ksiąg wieczystych i opracowuje dla likwidacji tych skutków programy naprawcze pod nadzorem resortu.

Natomiast nie może nawet podlegać dyskusji propozycja przekazania rejestracji działalności gospodarczej w ręce prywatnych rejestratorów. Jest ona sprzeczna z prawem Unii Europejskiej w odniesieniu do spółek handlowych. Problem wielu rejestrów i obowiązków rejestracyjnych (Regon, NIP, VAT, ZUS) jest przedmiotem prac Rządu, w ramach Programu gospodarczego. Nie może on jednak być rozważany, jako przekazanie jednolitej i skutecznej we wszystkich tych obszarach rejestracji, w ręce prywatne.