Oświadczenie
Wyjaśnienie w związku z oświadczeniem senatorów Stanisława Niciei i Apolonii Klepacz, złożonym na 74. posiedzeniu Senatu ("Diariusz Senatu RP" nr 77), przekazał Minister Kultury:
Warszawa, dnia 14 stycznia 2005 r.
Pan
Prof. Longin Pastusiak
Marszałek Senatu
Rzeczypospolitej Polskiej
Szanowny Panie Marszałku!
W związku z oświadczeniem złożonym przez Senatorów Stanisława Sławomira Nicieję i Apolonię Klepacz na 74 posiedzeniu Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 grudnia 2004 r. w sprawie niszczenia zamku w Kopicach (gm. Grodków, pow. brzeski, woj. opolskie) skierowanym do Ministra Kultury, przy piśmie Marszałka Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 grudnia 2004 r. (Nr. BPS/DSK-043-586/04), uprzejmie proszę o przyjęcie poniższych wyjaśnień.
Należy stwierdzić, że przeniesienie własności zamku w Kopicach (wraz z parkiem o pow. 54 ha) na państwo Adama i Violettę K. nastąpiło na podstawie umowy sprzedaży zawartej z Urzędem Gminy w Grodkowie w dniu 13 lutego 1990 r., w której nabywcy zobowiązali się doprowadzić zabytek, w ciągu czterech lata od dnia jego nabycia, do stanu użytkowego. W akcie notarialnym zawarto również klauzulę upoważniającą organ reprezentujący Skarb Państwa do wystąpienia z żądaniem przeniesienia za odpowiednim odszkodowaniem własności nabytej nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa, w razie uchylania się nabywców od obowiązków określonych w umowie.
W 2000 r. na skutek systematycznie pogarszającego się stanu zachowania zamku oraz uporczywego uchylania się właścicieli zabytku od wykonania zobowiązań wynikających z umowy, ówczesny Opolski Wojewódzki Konserwator Zabytków wydał decyzję nakazującą przywrócenie zamku do stanu zgodnego z zasadami opieki nad zabytkami, a następnie postanowienie o nałożeniu na jego właścicieli grzywny w celu przymuszenia wykonania tej decyzji. Działania te nie przyniosły jednak pożądanego rezultatu.
W najbliższym czasie obecny Opolski Wojewódzki Konserwator Zabytków podejmie na nowo próbę wyegzekwowania od właścicieli zamku ciążących na nich obowiązków w stosunku do tego zabytku.
W związku ze stanem trwałego zagrożenia zniszczeniem bądź nieodwracalnym uszkodzeniem rzeźb znajdujących się na terenie ww. nieruchomości, Wojewódzki Konserwator Zabytków podjął kroki zmierzające do przekazania ich w depozyt Muzeum Śląska Opolskiego, wydając w tej sprawie decyzję o ustanowieniu czasowego zajęcia tych rzeźb. W 2004 r. przeprowadzono konserwację rzeźby Św. Krzysztofa, na którą Muzeum Śląska Opolskiego uzyskało dotację od Ministra Kultury w wysokości 80 tys. zł.
Pytania zawarte w Oświadczeniu, skierowane bezpośrednio do Ministra Kultury ("Co - zdaniem ministerstwa - powinno się zrobić z rzeźbami, które bardzo okaleczone znajdują się jeszcze gdzieniegdzie w ruinach rozpadających się zamków? Czy nie powinno się ich przewidzieć i przekazać w depozyt takim instytucjom, które zapewnią im renowację i zabezpieczenie przed unicestwieniem?) dotykają bardzo ważnych kwestii, dotyczących roli zabytków w krajobrazie kulturowym.
Translokacja zabytków jest jednym z podstawowych dylematów ochrony zabytków. Działanie to, którego celem nadrzędnym jest uruchomienie zabytku od całkowitego zniszczenia, traktować należy jako ostateczność (powinno się przy tym zostawić możliwość powrotu zabytku do miejsca pierwotnej lokalizacji, gdy nastąpią ku temu sprzyjające okoliczności). Miejsce przeznaczenia lub pierwotnego usytuowania jest istotnym elementem kształtującym warstwę kulturową zabytku. Zabytek pozbawiony "kontekstu miejsca" traci swą autentyczność, również miejsce, z którego zabytek został usunięty, ubożeje pod względem kulturowym. Dlatego też decyzje dotyczące przeniesienia zabytków w nowe miejsce (np. do skansenu, lapidarium czy muzeum) powinno być bardzo wyważone, poprzedzone wszechstronną analizą argumentów przemawiających za translokacją lub przeciw niej. Przede wszystkim zaś nie powinny to być zadania planowe, lecz wynikające z zagrożenia zabytku, w sytuacji, gdy pozostawienie takiego zabytku in situ grozi trwałymi i nieodwracalnymi skutkami. Instytucje, którym powierza się przeniesione zabytki powinny zapewniać im jak najlepsze warunki przechowywania, konserwacji i bieżącego utrzymania oraz informować o miejscu pochodzenia.
Oświadczenie złożone przez Panią Senator Apolonię Klepacz i Pana Senatora Stanisława Nicieję dotyczy konkretnie świadomego niszczenia zamku w Kopicach przez jego właścicieli, lecz w mojej ocenie problem ma wymiar znacznie szerszy. Oświadczenie to, będące wyrazem troski Senatorów o polskie dziedzictwo kulturowe, porusza w gruncie rzeczy kwestię efektywności działań organów ochrony zabytków.
Ze swej strony dołożę wszelkich starań, ażeby służby konserwatorskie skuteczniej realizowały przysługujące im uprawnienia w zakresie kontroli i egzekucji obowiązku przestrzegania prawa, wszędzie tam, gdzie jest ono naruszane.
Z wyrazami szacunku
Waldemar Dąbrowski