Minister Sprawiedliwości przekazał odpowiedź na oświadczenie senator Genowefy Ferenc, złożonym na 56. posiedzeniu Senatu ("Diariusz Senatu RP" nr 56):
Warszawa, dnia 17 marca 2004 r.
Pan
Ryszard Jarzembowski
Wicemarszałek Senatu
Rzeczypospolitej Polskiej
Szanowny Panie Marszałku,
Odpowiadając na pismo nr BPS/DSK-043-89-04, z dnia 17 lutego 2004 r., uprzejmie przedkładam odpowiedź na oświadczenie Pani Senator Genowefy Ferenc, złożone podczas 56. posiedzenia Senatu RP w dniu 12 lutego 2004 r. w sprawie regulacji stwarzających możliwość korzystania z pomocy prawnej najbiedniejszym obywatelom.
Problematyka pomocy prawnej, w tym nieodpłatnej pomocy dla osób ubogich, znana jest i pozostaje w sferze zainteresowania Ministerstwa Sprawiedliwości. Istotne badania w tej sprawie przeprowadziła Helsińska Fundacja Praw Człowieka w 2002 r., wyrażając ogólny pogląd, że świadczenia ze strony Państwa dla zapewnienia dostępu do pomocy prawnej dla osób ubogich nie są wystarczające.
Z poglądem tym należy się zgodzić, tym bardziej w warunkach znacznego wzrostu zapotrzebowania społeczeństwa na pomoc prawną oraz oczekiwań w tym przedmiocie związanych z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej.
I. Kwestia nieodpłatnej pomocy prawnej w procesie sądowym (tzw. pomocy prawnej z urzędu), jest uregulowana przepisami Kodeksu postępowania karnego, Kodeksu postępowania cywilnego, Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, ustawy - Prawo o adwokaturze i ustawy o radcach prawnych.
Obowiązujące przepisy postępowania cywilnego, karnego i administracyjnego przewidują instytucję tzw. "prawa ubogich". Polega ona na tym, że sąd może ustanowić pełnomocnika (obrońcę) z urzędu dla strony czy oskarżonego, nie dysponujących środkami finansowymi na opłacenie zastępstwa prawnego.
W postępowaniu cywilnym jest to uzależnione od trzech przesłanek. Strona musi złożyć stosowny wniosek i być w całości lub w części zwolniona od kosztów sądowych, a nadto sąd uzna udział pełnomocnika za potrzebny (art. 117 k.p.c.).
Jednocześnie sąd odmówi uwzględnienia wniosku w razie oczywistej bezzasadności powództwa.
Zakres pełnomocnictwa z urzędu nie różni się od zakresu umocowania pełnomocnika z wyboru i obejmuje całe postępowanie do jego prawomocnego zakończenia, postępowanie ze skargi o wznowienie oraz egzekucyjne (art. 71 k.p.c.).
Może być także ustanowiony pełnomocnik do określonej czynności, np. do wniesienia kasacji, objętej "przymusem adwokackim".
W postępowaniu karny
m art. 78 § 1 k.p.k. przewiduje możliwość powołania obrońcy z urzędu dla osoby niezamożnej, nie mogącej ponieść kosztów ustanowienia obrońcy z wyboru. Przepis ten stanowi realizację wymogów stawianych przez art. 6 ust. 3 lit. c Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, który zakłada prawo każdego, kto nie ma dostatecznych środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy, jeżeli wymaga tego interes społeczny. Skorzystanie z obrońcy z urzędu w wypadkach określonych w tym przepisie wymaga wykazania niemożności poniesienia kosztów obrony "bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny". Ocena, czy zaistniała sytuacja uzasadnia wyznaczenie obrońcy z urzędu, należy do prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy (art. 81 k.p.k.).Przepis art. 78 k.p.k. odnosi się nie tylko do ustanawiania obrońcy w postępowaniu karnym dla całego procesu czy też jego stadium, ale także do wyznaczania go dla dokonania określonej czynności objętej tzw. przymusem adwokackim, np. dla sporządzenia kasacji do Sądu Najwyższego, czy wniosku o wznowienie postępowania.
Zasady otrzymywania pomocy prawnej przez oskarżonego odnoszą się też do innych osób występujących w procesie karnym w charakterze strony (oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny, powód cywilny).
W postępowaniu przed sądami administracyjnymi prawo pomocy może być przyznane stronie na jej wniosek złożony przed wszczęciem postępowania lub w toku postępowania. Wniosek ten wolny jest od opłat sądowych. Przyznanie prawa pomocy przed lub w toku postępowania rozpoznawczego obejmuje także postępowanie egzekucyjne (art. 243 i następne ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi). Prawo pomocy obejmuje zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwok
ata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego stanowi uprawnienie strony do udzielenia pełnomocnictwa wyznaczonemu adwokatowi, radcy prawnemu, doradcy podatkowemu lub rzecznikowi patentowemu bez ponoszenia przez nią wynagrodzenia i wydatków adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego.Udzielanie pomocy prawnej z urzędu jest finansowane przez Skarb Państwa, przy czym o rozmiarach tej pomocy świadczy wielkość środków finansowych wydatkowanych na ten cel (w 2003 r. - ok. 60 mln złotych).
II. Nie została natomiast uregulowana i ujęta w odpowiednie ramy organizacyjne pozaprocesowa pomoc prawna dla ubogich (nieodpłatne porady prawne
, pisanie pism procesowych i inne).Działalność w tym zakresie prowadzą niektóre instytucje i organizacje pozarządowe np. uniwersyteckie poradnie prawne, związki zawodowe, organizacje kombatanckie i inne. Jest to jednak działalność daleko niewystarczająca
i nie zaspokaja potrzeb w tym przedmiocie.Nie ma wątpliwości, że istnieje potrzeba usprawnienia i rozszerzenia zakresu pomocy prawnej, szczególnie na rzecz osób ubogich.
Jednak opracowanie i wdrożenie do praktyki nowego systemu tej pomocy wymaga wielu działań i analiz zarówno w sferze organizacyjnej jak i legislacyjnej a także wymaga zapewnienia znacznych środków finansowych. Niezbędna też będzie szeroka konsultacja w środowisku sędziowskim, prawniczych korporacji zawodowych oraz innych instytucji i organ
izacji pozarządowych. Należy podkreślić, że już w roku 2002 - Ministerstwo Sprawiedliwości podjęło współpracę z ekspertami z państw członkowskich Unii Europejskiej celem wymiany informacji i doświadczeń dotyczących omawianej problematyki.W 2002 r. miała mi
ejsce wizyta ekspertów Unii Europejskiej w ramach Programu Horyzontalnego Phare.W roku 2003 w ramach umowy bliźniaczej "Wsparcie dla wymiaru sprawiedliwości" (Program Phare 2002) odbyło się 14 spotkań ekspertów francuskich z grupami prawników polskich (10 w Polsce i 4 we Francji). Na spotkaniach dokonano prezentacji systemów pomocy prawnej w Polsce i Francji, wymieniono poglądy, dokonano porównań i oceny. Realizacja umowy trwa nadal.
Dokonano też w środowisku adwokatów wstępnej konsultacji dot. przyszłego modelu pomocy prawnej i uzyskano założenia rozwiązań systemowych w tym zakresie opracowane przez Naczelną Radę Adwokacką.
Można więc stwierdzić, że Ministerstwo Sprawiedliwości podziela - wyrażany w wielu środowiskach, a także przez Panią Senator - pogląd o potrzebie zreformowania istniejących zasad pomocy prawnej i podjęło wstępne działania dla realizacji tego celu.
Łączę wyrazy szacunku
z upoważnienia
MINISTRA SPRAWIEDLIWOŚCI
Marek Sadowski
PODSEKRETARZ STANU