Warszawa, 08.01. 2003 r.

Z wyrazami szacunku

Cezary Banasiński

System sprzedaży lawinowej jest szczególną odmianą tzw. piramid finansowych, które pojawiły się w Polsce już na początku lat dziewięćdziesiątych w postaci łańcuszków powiązań finansowych zbudowanych na zasadzie piramid. Wspólną cechą wszystkich odmian systemów o charakterze piramid jest zależność zysku od pozyskiwania nowych uczestników inwestujących pieniądze. Przykładowo, osoby organizujące łańcuszki organizują spotkania promocyjne, które cechują się dużym profesjonalizmem i stosowaniem różnego rodzaju metod socjotechnicznych. Celem takich spotkań jest skłonienie osób do uczestnictwa w systemie, a przede wszystkim do wpłacenia z tego tytułu określonej kwoty pieniężnej na rzecz organizatorów. Zysk uczestnika systemu jest uzależniony od liczby zwerbowanych osób. Te osoby, które decydują się na udział w systemie otrzymują do zapoznania się i zaakceptowania regulamin, bądź warunki uczestnictwa, po czym wpłacają pieniądze. Podpisując formularz udziału w systemie, uczestnicy akceptują ustalenia regulaminu, z którego wynika wprost, że zysk mogą osiągnąć wyłącznie w przypadku wprowadzania nowych uczestników. Największe procentowo premie otrzymują osoby na szczycie piramidy. Natomiast z uwagi na szybki wzrost liczby uczestników koniecznych dla podtrzymania systemu, większość z nich z założenia znajduje się na ostatnim i przedostatnim poziomie. Wynik ich uczestnictwa w systemie będzie oczywiście negatywny.

System oparty na budowaniu piramid finansowych wykorzystywany jest często przez firmy oferujące sprzedaż samochodów, mieszkań i innych przede wszystkim kosztownych inwestycji - tzw. system taniego nabywania różnego rodzaju dóbr. Zjawisko sprzedaży lawinowej stanowi ogromne zagrożenie dla potencjalnych nabywców. Przy rekrutowaniu nowych uczestników naruszane są niejednokrotnie przepisy zakazujące nieuczciwej reklamy - w efekcie potencjalni uczestnicy rzadko kiedy mają pełną świadomość ryzyka, tym bardziej że prezentowana oferta z reguły jest bardzo atrakcyjna. Są oni wprowadzani w błąd co do osiągnięcia korzyści majątkowych oraz często co do możliwości zatrudnienia.

W polskim porządku prawnym organizowanie tego rodzaju struktur zostało zakazane w drodze nowelizacji ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (ustawa z dnia 5 lipca 2002 r. o zmianie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji). Nowy przepis art. 17 c ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji zawiera odpowiednie postanowienia w przedmiotowym zakresie. Mianowicie, za czyn nieuczciwej konkurencji uznaje organizowanie systemu sprzedaży lawinowej, polegającego na proponowaniu nabywania towarów lub usług poprzez składanie nabywcom tych towarów lub usług obietnicy uzyskania korzyści materialnych w zamian za nakłonienie innych osób do dokonania takich samych transakcji, które to osoby uzyskałyby podobne korzyści materialne wskutek nakłonienia kolejnych osób do udziału w systemie (art. 17 c ust. 1).

Zakaz organizowania systemu sprzedaży lawinowej dotyczy zarówno przedsiębiorców, jak i osób nie prowadzących działalności gospodarczej. Konsekwencją tego zakazu jest sankcja karna określona w art. 24 c nowelizacji.

Oprócz typowych piramid finansowych istnieją metody sprzedaży, które wykazują pewne podobieństwa, i które często są mylone. Metody te zwane często "multilevel marketing" bądź też "network marketing", czyli tzw. marketing wielopoziomowy, jako metody sprzedaży bądź marketingu polegają na tym, że nabywca jakiegoś towaru nabywa jednocześnie prawo sprzedaży określonych produktów w zamian za prowizję lub odsetki od obrotu. To samo dotyczy następnych nabywców. Struktura multilevel marketing przypomina strukturę o charakterze piramidy. Jednakże cel tej formy marketingu jest inny niż cel systemu o charakterze piramidy. Marketing wielopoziomowy to metoda sprzedaży. Prowizja lub odsetki od obrotu stanowią gratyfikację za sprzedaż określonych produktów i są częścią systemu.

W tym przypadku w grę nie wchodzi wpłacenie określonej kwoty w celu uzyskania prawa uczestnictwa, gdyż podstawowym elementem jest sprzedaż towarów. Uczestnik kupuje za określoną cenę produkty, a jego celem jest sprzedaż z zyskiem. Odbiorca nie płaci za uczestnictwo, lecz za produkt. Odbiorcy, którzy nie chcą lub nie mogą sprzedać produktów, nie są pokrzywdzeni.

Należy zwrócić uwagę, że z działalnością piramid wiąże się szereg innych naruszeń przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, m.in. zatajanie ryzyka jakie niesie ze sobą uczestnictwo w piramidzie, rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji o sytuacji prawnej firmy czy wprowadzająca w błąd reklama. Ponadto, poważnym problemem jest nieuchwytność samych organizatorów, którzy najczęściej działają poprzez skrytki pocztowe, oraz - sporadycznie znane przypadki - wykorzystują nowe medium jakim jest internet.

Prezes UOKiK jest organem administracji rządowej właściwym w sprawach ochrony konkurencji, jak i interesów konsumentów. Uprawnienia Prezesa obejmują między innymi: przeciwdziałanie antykonkurencyjnym zachowaniom przedsiębiorców, w tym ze szkodą dla konsumentów oraz prawo do występowania (w interesie ogółu konsumentów) przeciwko przedsiębiorcom dopuszczającym się czynów nieuczciwej konkurencji w trybie ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, której głównym celem jest ochrona rynku przed zachwianiem lub wypaczeniem reguł konkurencji pomiędzy przedsiębiorcami i nadanie jej charakteru uczciwego. Zwalczanie nieuczciwej konkurencji, jest zapewnione środkami prawa cywilnego, karnego oraz w wyniku nowelizacji ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów z dnia 5 lipca 2002 r. (Dz.U. Nr 129, poz. 1209) środkami prawa administracyjnego, ale wyłącznie w interesie ogółu konsumentów. Kontrola, w ścisłym tego słowa znaczeniu, stosowania znowelizowanej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji nie jest prowadzona zarówno przez UOKiK, jak i Ministerstwo Gospodarki. Niemniej w ww. zakresie Prezes UOKiK swoje działania przeciwko czynom nieuczciwej konkurencji podejmuje z urzędu. Ponadto, podstawą działań UOKiK w tym przedmiocie, są otrzymywane z całej Polski informacje: od delegatur UOKiK, jednostek Inspekcji Handlowej, bądź zawarte w skargach poszkodowanych czynami nieuczciwej konkurencji. W takim zakresie prowadzony jest monitoring oraz podejmowane są działania odnośnie do przestrzegania ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.