Warszawa, dnia 21 marca 2005 r.
KANCELARIA SENATU
BIURO LEGISLACYJNE
Opinia do ustawy o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz o zaliczce alimentacyjnej
(druk senacki nr 902)
Ustawa przyjęta przez Sejm w dniu 4 marca 2005 r. stanowiła przedłożenie rządowe. Wprowadza ona do systemu prawnego uregulowania, które zmierzają do zwiększenia ochrony interesów uprawnionych do świadczeń alimentacyjnych na podstawie tytułu wykonawczego, jeżeli egzekucja prowadzona przez komornika jest bezskuteczna. Dla osób samotnie wychowujących dzieci, uprawnionych jak wyżej, wprowadza się instytucję zaliczki alimentacyjnej. Ustawa definiuje bezskuteczność egzekucji jako egzekucję, w wyniku której nie wyegzekwowano należności alimentacyjnych za okres ostatnich 3 miesięczny. Organy samorządu terytorialnego podlegają obowiązkowi współpracy z komornikiem w zakresie związanym z niewywiązywaniem się dłużnika z obowiązku alimentacyjnego (przekazywanie komornikowi wszelkich informacji istotnych dla skuteczności egzekucji, zwrócenie się do urzędu pracy o informację dotyczącą możliwości aktywizacji zawodowej dłużnika i w razie ich braku - występowanie z wnioskiem do starosty o skierowanie dłużnika do prac organizowanych na zasadach robót interwencyjnych). Ustawa przewiduje zwiększenie swobody komornika przy ustalaniu majątku dłużnika i sposobu egzekucji, samodzielne występowanie komornika z wnioskiem o wyjawienie majątku dłużnika, przeprowadzanie egzekucji wierzytelności z rachunku bankowego na zaspokojenie alimentów w pełnej wysokości, obowiązek złożenia do Krajowego Rejestru Sądowego wniosku o wpis dłużnika do rejestru dłużników niewypłacalnych.
Zaliczka alimentacyjna przyznawana jest, jeżeli wysokość dochodu na osobę w rodzinie nie przekracza 583 zł, przysługuje do wysokości świadczenia alimentacyjnego (albo różnicy pomiędzy świadczeniem alimentacyjnym a kwotą wyegzekwowaną), przy czym ustawa zakreśla jej górną wysokość w zależności od liczby osób uprawnionych i stopnia ich niepełnosprawności. Zaliczkę przyznaje organ właściwy dla wierzyciela tj. wójt, burmistrz lub prezydent miasta, odpowiednio do miejsca zamieszkania wierzyciela. Zaliczka podlega zwrotowi tym organom w wysokości powiększonej o 5% i podlega egzekucji komornika sądowego.
Ustawa dokonuje rozbudowanej nowelizacji ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. Nr 228, poz. 2255 z późn. zm.), zmierzając do wyrównania zaistniałej na gruncie ustawy o świadczeniach rodzinnych sytuacji uprzywilejowania rodzin niepełnych w stosunku do rodzin wielodzietnych. Aczkolwiek było to od początku przedmiotem prac legislacyjnych, z punktu widzenia poprawności legislacyjnej, zmiany te nie stanowią niezbędnego zharmonizowania ustawy z uregulowaniami art. 27.
Uwagi
1) art. 3 ust. 3 - powstaje pytanie o jaki organ chodzi - "organ właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dłużnika alimentacyjnego"? Ustawa w art. 2 zawiera definicję organu właściwego dłużnika (pkt 3) oraz organu właściwego wierzyciela (pkt 4) i taką terminologią się posługuje,
2) w art. 3 w ust. 3 mowa jest o obowiązku informowania sądu (raczej prezesa sądu?) o "wszelkich przejawach opieszałości komornika". Biorąc pod uwagę uregulowanie art. 3 ust. 6 (przekazywanie prezesowi sądu przez komornika nie rzadziej niż co pół roku informacji o działaniach podejmowanych w toku postępowań) oraz art. 19, (zmieniającego Kodeks postępowania cywilnego w zakresie egzekucji świadczeń alimentacyjnych, a dotyczącego art. 1086 §2 K.p.c., który skraca z roku do okresu półrocznego, częstotliwość dochodzenia przeprowadzanego przez komornika w celu ustalenia zarobków i stanu majątkowego dłużnika) budzi wątpliwość jak należy rozumieć "wszelkie przejawy opieszałości komornika" (ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji Dz. U. Nr 133, poz. 882 z późn. zm. posługuje się pojęciem rażącej zwłoki i nieuzasadnionej przewlekłości),
- w związku z powyższymi uwagami budzi wątpliwość celowość uregulowania art. 3 ust. 3.
3) art. 4 ust. 3 - powstaje pytanie, co wchodzi w zakres pojęciowy "uporczywego uchylania się od prac" i jak należy je rozumieć w odróżnieniu od "odmowy podjęcia prac". Pojęcie "uporczywości " w systemie prawnym funkcjonuje w obrębie przepisów karnych i należy do tzw. ustawowych znamion przestępstwa, polegającego na działaniu lub zaniechaniu, które podlega badaniu w postępowaniu karnym. Znaczenie "uporczywości" zostało ustalone w orzecznictwie sądowym, zakłada ono wielokrotność, istnienie realnej, obiektywnej możliwości i nieczynienie, lekceważenie obowiązku, negatywny stosunek psychiczny lub wykazywanie złej woli (wyrok SN - III KKN 586/98 i III KRN 137/95, postanowienie SN II KRN 204/96). Jeżeli w ustawie niniejszej chodzi o odróżnienie uchylania się od prac od odmowy, to określenie "uporczywe" pogłębia niejasność tego rozróżnienia. O ile w postępowaniu karnym jest podmiot i tryb w jakim uporczywość podlega ustalaniu, na gruncie ustawy niniejszej budzi to poważną wątpliwość.
4) art. 4 ust. 4 - Kodeks karny zawiera katalog kar (art. 32) oraz środków karnych (art. 39) przewidzianych przez polskie prawo, zaś Kodeks karny wykonawczy reguluje wykonanie orzeczonych. Nie ma kary "pracy społecznie użytecznej", której istnienie można by wnosić z redakcji art. 4 ust. 4 ustawy (zawartej w druku nr 902), dotyczącego "pracy wykonywanej przez skazanych, na karę ograniczenia wolności oraz pracę społecznie użyteczną". Nie można mówić o skazaniu na "pracę społecznie użyteczną, jest to określenie wyrażone językiem potocznym, nie zaś prawnym. W art. 4 w ust. 4 chodzi o karę grzywny, przewidywaną w art. 32 pkt 1 K.k., wykonywaną w (zastępczej) formie pracy społecznie użytecznej (zgodnie z art. 45 §1 K.k.w. - w razie bezskutecznej egzekucji grzywny lub zgodnie z art. 46 §2 K.k.w., gdy grzywna został uiszczona lub ściągnięta tylko w części).
5) art. 5 wprowadza do systemu prawnego uregulowanie stojące w sprzeczności z Kodeksem karnym. Zakaz prowadzenia pojazdów występuje jako środek karny (art. 39 pkt 3 K.k.), fakultatywny lub obligatoryjny (art. 42 K.k, art. 43 K.k.), zawsze jednak orzekany przez sąd w razie skazania za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji (przestępstwa określone w art. 173, 174, 177 i 355 K.k.). Art. 5 (ustawy z druku nr 902) wprowadza instytucję zatrzymania prawa jazdy dłużnika w trybie administracyjnym i to już na etapie złożenia wniosku o ściganie za przestępstwo z art. 209 §1 K.k. (przestępstwo niealimentacji). Trzeba podkreślić, że chodzi o samo złożenie wniosku o ściganie, nawet przed wszczęciem postępowania karnego. I ma daleko idący skutek w sferze praw podmiotowych. Złożenie wniosku o ściganie w następstwie jedynie odmowy/uchylania się od podjęcia prac organizowanych na zasadach robót publicznych, a więc w oderwaniu od prawnokarnych przesłanek art. 209 §1 K.k., budzi zastrzeżenia. Tym bardziej, że uregulowanie art. 5 idzie bardzo daleko, bo zakłada obligatoryjne wydanie decyzji o zatrzymaniu prawa jazdy przez starostę w przypadku złożenia wniosku o ściganie przestępstwa z art. 209 § 1 K.k.
Powstaje pytanie na jaki okres można "zatrzymać" prawo jazdy? Co należy uznać za "ustanie przyczyn zatrzymania" ? Co w sytuacji postanowienia o odmowie wszczęcie postępowania przygotowawczego? albo umorzenia lub zawieszenia postępowania? czy "ustanie przyczyn" to tylko podjęcie prac publicznych albo rozpoczęcie alimentowania osoby uprawnionej? Kto ma stwierdzić "ustanie przyczyn" i w jakim trybie? Jedynie sąd jest uprawniony do orzekania kar i środków karnych, a "zatrzymanie prawa jazdy" o którym mowa w art. 5 ma charakter środka niewątpliwie represyjnego.
Trzeba zauważyć, że nie wszyscy dłużnicy alimentacyjni mają uprawnienie do prowadzenia pojazdów, w związku z tym następuje nieuzasadnione zróżnicowanie pomiotów mających cechę wspólną (obowiązek alimentacyjny) i rodzi się wątpliwość dotycząca respektowania Konstytucyjnej zasady równości podmiotów (art. 32 Konstytucji).
Art. 5 budzi kolejną wątpliwość w świetle przepisów prawnokarnych. Jeżeli przestępstwo z art. 209 §1 K.k. będzie ścigane z urzędu (nie tylko na wniosek), a tak dzieje się, jeżeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenie rodzinne lub zaliczkę alimentacyjną - art. 209 §3 (art. 23 ustawy zawartej w druku nr 902), to złożenie wniosku o ściganie, warunkującego decyzję o zatrzymaniu prawa jazdy, czyli istotę uregulowania art. 5, będzie mogło stanowić jedynie zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa i brak będzie podstaw do stosowania art. 5.
Uregulowanie art. 5 budzi zastrzeżenia nie tylko natury prawnej, ale i konstytucyjnej. Wprawdzie Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wypowiadał się w swoim orzecznictwie na korzyść nieabsolutyzowania zasady ochrony praw nabytych, zasada ta nie wyklucza stanowienia regulacji ograniczających lub znoszących prawa podmiotowe, ale ocena dopuszczalności wyjątków wymaga rozważenia, na ile oczekiwanie jednostki dotyczące ochrony jest usprawiedliwione, ponieważ zasada ochrony praw nabytych chroni wyłącznie oczekiwania usprawiedliwione i racjonalne (wyrok z 4 stycznia 2000 r. K 18/99). Z pewnością ochrona interesów wierzycieli alimentacyjnych jest usprawiedliwiona i zasadna. Ale ochrona praw nabytych w zakresie posiadania prawa jazdy jest zarówno usprawiedliwiona, jak i racjonalna na gruncie prawa polskiego, które przewiduje zakaz prowadzenia pojazdów jedynie na podstawie wyroku sądu. Konstytucja RP w art. 77 w ust. 2 gwarantuje prawo do sądu (prawo drogi sądowej dochodzenia naruszonych praw i wolności). Zakres prawa do sądu ujmowany jest w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego szeroko i obejmuje wszelkie sytuacje, w których pojawia się konieczność rozstrzygania o prawach danego podmiotu (Informacja o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w 2003 r, str. 59, druk senacki nr 676). Sposób uregulowania w art. 5 instytucji "zatrzymania prawa jazdy" nie zapewnia należytej ochrony praw nabytych, modyfikuje je na niekorzyść bez respektowania zasad obowiązujących w systemie prawnym i wprowadzając uregulowanie represyjne.
Tym samym powstaje poważna wątpliwość co do zgodności art. 5 w/w ustawy z art. 2 Konstytucji (zasada demokratycznego państwa prawnego, zasada ochrony praw nabytych), z art. 32 Konstytucji (zasada równości podmiotów) oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji (prawo do sądu).
6) zawarte w art. 8 w ust. 1 w pkt 2 określenie "jest trzy lub więcej osób" zawiera błąd gramatyczny.
7) w art. 10 ust. 2 dotyczy wniosku o ustalenie prawa do zaliczki alimentacyjnej, a ust. 3 - wniosku o przyznanie zaliczki. Czy chodzi o dwa różne wnioski i czy jest taki sam krąg uprawnionych do ich składania (ust. 3 stanowi, że wniosek składa się)?
8) co oznacza zawarty w art. 10 w ust. 4 termin "poświadczenie o bezskuteczności egzekucji" - czy ma to być zaświadczenie? i jak należy rozumieć uregulowanie ust. 4 w kontekście ust. 5 pkt 2, który mówi o informacji komornika o bezskuteczności egzekucji świadczeń?
9) w art. 27 w pkt 8 w lit. b), użyto określenia "przebywa w areszcie albo w więzieniu", które w systemie prawnym używane jest bardziej w kontekście historycznych zdarzeń, rzutujących na prawa nabyte, niż na bieżące uprawnienia - bardziej prawidłowe jest :"odbywa karę pozbawienia wolności lub jest tymczasowo aresztowany" (przebywanie w więzieniu jest bliskie językowi potocznemu, a miejscem pobytu podmiotów, o których mowa w tym uregulowaniu jest areszt śledczy lub zakład karny).
Bożena Langner