5 maja 2003 r.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Przedstawiona informacja odzwierciedla podstawowe kierunki pracy oraz najważniejsze problemy działalności Sądu Najwyższego w minionym roku.

Zasadnicze znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania Sądu Najwyższego
w 2002 r. miały zmiany spowodowane nowelizacją przepisów kodeksów postępowania cywilnego i karnego, które zracjonalizowały i usprawniły postępowanie kasacyjne oraz doprowadziły do przekształcenia jego modelu.

Praktyka potwierdza trafność przyjętych rozwiązań, ograniczających dostępność kasacji do spraw problemowych, ważnych społecznie i jurydycznie. Kasacja staje się szczególnym (nadzwyczajnym) środkiem prawnym, sprzyjającym rozwojowi systemu prawnego oraz jednolitości orzecznictwa.

Tendencje te utrzymywały się w okresie sprawozdawczym, umożliwiając Sądowi Najwyższemu prawidłowe wykonywanie funkcji nadzoru nad orzecznictwem sądów niższych instancji, znaczne skrócenie terminów oczekiwania na rozpoznanie sprawy, wydatne zmniejszenie nagromadzonych zaległości.

Ogółem w tym okresie wpłynęło do Sądu Najwyższego 7.911 spraw
(w 2001 r. - 8.328; 2000 r. - 11.351), w tym 5.420 kasacji (2001 r. - 5.653; 2000 r. - 8.599). Struktura i dynamika tych spraw była zróżnicowana. Najwięcej, bo 2.498 kasacji wniesiono do Izby Cywilnej (2001 r. - 2.582), 1.808 - do Izby Karnej (2001 r. - 1.749), 1.063 - do Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (2001 r. - 1.284) oraz 51 - do Izby Wojskowej (2001 r. - 38). Dane dotyczące tej ostatniej Izby są o tyle nieporównywalne, że właściwość i struktura sądownictwa wojskowego jest oparta na odmiennych zasadach niż sądownictwa powszechnego.

W porównaniu z poprzednim okresem sprawozdawczym nastąpił więc dalszy, sukcesywny spadek spraw (łącznie o 417 spraw), spowodowany zmniejszeniem liczby wnoszonych kasacji (o 233 sprawy mniej) oraz rewizji nadzwyczajnych od orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego (o 71 spraw mniej).

Łącznie w okresie sprawozdawczym Sąd Najwyższy rozpoznał 12.296 spraw (2001 r. - 14.511; 2000 r. - 8.233), w tym 9.713 kasacji (2001 r. - 11.817; 2000 r. - 5.590) oraz 1.516 - zażaleń (2001 r. - 1.725; 2000 r. - 1.497). Na pozostałą liczbę spraw składają się: kwestie prawne (175), rewizje nadzwyczajne wniesione od orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego (295), apelacje od orzeczeń i zarządzeń okręgowych sądów wojskowych (73), protesty wyborcze (31), spory kompetencyjne (14) oraz inne sprawy poddane właściwości Sądu Najwyższego. W tej ostatniej kategorii mieszczą się m. in. wnioski: o przekazanie sprawy innemu sądowi, o stwierdzenie nieważności orzeczeń, o wznowienie postępowania, o ułaskawienie oraz wnioski incydentalne.

Załatwienie tak znacznej liczby spraw pozwoliło na istotne zmniejszenie zaległości z 14.481 spraw w 2000 r. - do 8.298 w 2001 r. i 3.913 - w 2002 r. (w tym odpowiednio kasacji z 13.843 spraw do 7.679 w 2001 r. i 3.386 w 2002 r.)

Osiągnięte wyniki pracy pozwalają przypuszczać, że funkcjonowanie nowych przepisów postępowania cywilnego i karnego umożliwi Sądowi Najwyższemu prawidłowe i sprawne wykonywanie ustawowego nadzoru nad orzecznictwem sądów niższych instancji, całkowite zlikwidowanie do końca bieżącego roku pozostałych jeszcze - w niewielkim zakresie - zaległości oraz utrzymanie osiągniętego standardu rozpoznawanie kasacji w rozsądnym terminie.

Dla oceny działalności Sądu Najwyższego równie ważny jest jakościowy aspekt jego pracy, mierzony wagą rozpoznawanych spraw, rozwiązywaniem zawartych w nich problemów, umiejętnością i trafnością wypracowywanej wykładni prawa, wkładem w ogólny rozwój myśli prawniczej oraz stopniem ujednolicającego wpływu na praktykę orzeczniczą sądów niższych instancji.

Szereg nowych problemów w tym zakresie wyłoniła problematyka znowelizowanych przepisów procedury cywilnej i karnej, zwłaszcza w zakresie tzw. przedsądu (art. 393³ w zw. z art. 393³ § 1 pkt 3 k.p.c.), formy i dopuszczalności kasacji od poszczególnych kategorii orzeczeń, postępowania referendarskiego, przepisów znowelizowanego kodeksu karno-skarbowego, nowego prawa o ustroju sądów powszechnych, ustawy o prokuraturze.

Ważne zagadnienia, wymagające zajęcia stanowiska przez Sąd Najwyższy, występowały w sprawach związanych z prywatyzacją i komercjalizacją zakładów pracy na tle roszczeń pracowników żądających zawarcia umowy o nieodpłatne nabycie akcji, odszkodowanie z powodu ich nieotrzymania, lub ustalenia stażu pracy,
w związku z podziałem pracowników na grupy uprawnionych do otrzymania akcji.

Zasadnicze problemy pojawiły się w sprawach dotyczących prywatyzacji banków państwowych, na tle umów pomiędzy Skarbem Państwa a Spółką Banku Polska Kasa Opieki, w których rozszerzono - poza zakres przewidziany ustawą - krąg osób uprawnionych do nabycia akcji.

Istotne kwestie interpretacyjne powstawały w związku z funkcjonowaniem nowych regulacji, zawartych w kodeksach karnych (prawa materialnego, procesowego i wykonawczego), ustaw reformujących ustrój Państwa w zakresie administracji publicznej, samorządu terytorialnego i ochrony zdrowia, reformy systemu szkolnego i ubezpieczeń społecznych, znowelizowanych przepisów prawa pracy, unormowań z zakresu emerytur i rent.

Nowe zagadnienia orzecznicze wyłoniła problematyka następstw prawnych rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego stwierdzających sprzeczność ustawy (przepisu) z Konstytucją.

Podobnie jak w latach ubiegłych, na działalność Sądu Najwyższego wpływały przekształcenia systemowe w życiu gospodarczym i społecznym oraz związane z tym zmiany prawa, łączące się z rozszerzeniem zakresu jego regulacji, a także z koniecznością wielokrotnych zmian przepisów.

Szereg nowych instytucji i rozwiązań prawnych, zawartych w tych przepisach, a także problemy wynikające z aktywności normodawczej Parlamentu, szybkości i częstotliwości zmian licznych instytucji prawnych oraz niedostatków procesu legislacyjnego, powodowały trudności w prawidłowym rozumieniu i stosowaniu prawa. Wykładnikiem tych trudności były - przedstawiane Sądowi Najwyższemu - wnioski o wyjaśnienie przepisów prawnych lub rozstrzygnięcie kwestii prawnych wymagających zasadniczej wykładni ustawy, kierowane zarówno przez sądy, jak i przez organy wyposażone w inicjatywę uchwałodawczą. Ogółem w 2002 r. wpłynęło 186 takich pytań. Podobnie jak w roku ubiegłym większość z nich zgłoszona została przez sądy odwoławcze w konkretnych sprawach (art. 390 k.p.c., 441 § 1 k.p.k.).

W okresie sprawozdawczym Sa d Najwyższy rozstrzygnął 175 zagadnień prawnych, w tym 119 przez podjęcie uchwał zawierających wykładnię przepisów
z różnych dziedzin prawa. Zarówno tryb ich podejmowania, angażujący intelektualnie
w dyskusję sędziów danej Izby, jak i wysoki poziom merytoryczny przygotowywanych referatów (geneza, rozwój historyczny badanej instytucji prawnej lub zespołu norm, samodzielna wykładnia przepisów, aktualne tendencje w orzecznictwie i literaturze prawa) sprawiają, że wiele z nich zawiera twórczy wkład w prawidłowe stosowanie nowego prawa. Niejednokrotnie na podstawie dokonanej wykładni ustawodawca nowelizował niejasne lub sprzeczne przepisy, inkorporując poglądy Sądu Najwyższego do systemu prawa.

Szereg uchwał obejmowało nowe, skomplikowane zagadnienia prawne dotyczące m. in. różnych aspektów znowelizowanych przepisów Kodeksu postępowania cywilnego i karnego, zagadnień związanych z funkcjonowaniem podmiotów gospodarczych właściwych dla gospodarki rynkowej, problemów prawnych wynikających z przepisów ustaw reformujących ustrój Państwa w zakresie administracji publicznej, samorządu terytorialnego i służby zdrowia, a także reformy systemu szkolnego i ubezpieczeń społecznych, kompleksu zagadnień z zakresu prawa lokalowego na tle nowej ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie Kodeksu cywilnego, problematyki zasiedzenia nieruchomości państwowej, przedawnienia roszczeń cywilnoprawnych, skomplikowanych zagadnień prawnych związanych z problematyką zwolnień grupowych, roszczeń o wypłatę świadczeń z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, charakteru stosunku prawnego łączącego ubezpieczonego z Kasą Chorych, interpretacji przepisów prawa podatkowego, prawa do emerytury i renty, wykładni przepisów z zakresu prawa karnego (materialnego i procesowego), odnoszących się do problematyki przestępstw łapownictwa (art. 228 § 1 k.k.), fałszowania pieniędzy i papierów wartościowych (art. 310 § 1 k.k.), konstrukcji "ciągu przestępstw" (art. 91 § 1 k.k.) i przestępstwa ciągłego (art. 12 § 1 k.k.), problematyki zakazu reformationis in peius, przedawnienia wykroczeń oraz innych zagadnień z dziedziny prawa materialnego, procesowego i wykonawczego.

Rozstrzyganie tych problemów wymagal o niejednokrotnie wypracowania nowych kierunków orzecznictwa, krytycznej refleksji przy korzystaniu z dorobku judykatury lub przewartościowania i reinterpretacji dotychczasowej wykładni, uwzględniania norm konstytucyjnych, prawa międzynarodowego i orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.

Działalność ta spełniała szczególnie ważną rolę w zakresie prawidłowej
i jednolitej wykładni prawa, w sytuacji kiedy skomplikowany i niespójny system prawny może powodować błędne rozumienie i stosowanie jego przepisów.

Dotyczy to zarówno uchwał, w których Sąd Najwyższy rozstrzyga problem prawny o charakterze ogólnym (z reguły w składach siedmioosobowych), jak i tych, w których dokonuje zasadniczej wykładni prawa - na tle problemu występującego
w konkretnej sprawie.

Należy mieć na uwadze, że sprawy rozpoznawane przez Sąd Najwyższy mają ogromne znaczenie zarówno w sferze społeczno-gospodarczej i ustrojowej, jak
i w sferze praworządności oraz ochrony dóbr obywateli.

Istotne znaczenie polityczne mają sprawy wyborcze i związane z przeprowadzeniem referendum. Taki lub inny kierunek orzecznictwa Sądu Najwyższego w istotny sposób może wpływać na stabilizację stosunków społecznych lub też przyczyniać się do ich antagonizowania i pogłębiania dysfunkcjonalności. Stąd też ważne jest nie tylko to, by rozstrzygnięcia zapadające w Sądzie Najwyższym prowadziły do ujednolicenia orzecznictwa, ale także, by były one pożyteczne dla obywateli, społeczeństwa i państwa, przy zachowaniu powszechnie uznanych na gruncie naszej kultury prawnej, reguł wykładania i stosowania prawa.

1/ Zgodnie z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 lipca 1998 r. Sąd Najwyższy składa się z 88 sędziów. Do dnia 31 grudnia 2001 r.
w Sądzie Najwyższym zatrudnionych było 86 sędziów.

Okresowo Sąd Najwyższy korzystał z pomocy 12 sędziów, delegowanych przez Ministra Sprawiedliwości - na wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego - do orzekania w Izbie Cywilnej (1), w Izbie Karnej (9) oraz w Izbie Wojskowej (2). Przez cały rok systematycznie wykonywali obowiązki sędziowskie w Izbie Karnej
(w systemie rotacyjnym) sędziowie Izby Wojskowej (10).

2/ W związku z wprowadzoną - ustawą z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo
o ustroju sądów powszechnych - zmianą struktury sądownictwa dyscyplinarnego, zarządzeniem Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2002 r. został utworzony w Izbie Karnej Wydział VI do spraw dyscyplinarnych sędziów. Wydział ten pełni obsługę administracyjną Sądu Najwyższego, działającego jako sąd dyscyplinarny drugiej instancji w sprawach dyscyplinarnych sędziów sądów powszechnych oraz jako sąd pierwszej i drugiej instancji w sprawach dyscyplinarnych sędziów Sądu Najwyższego. Ponadto Wydział przejął funkcję sekretariatu sądów dyscyplinarnych, działających w oparciu o przepisy ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (art. 204 u.s.p. z 2001 r.).

Poza Izbą Karną, która obecnie podzielona jest na 6 wydziałów, Sąd Najwyższy funkcjonował w dotychczasowej strukturze administracyjnej dostosowanej do zakresu zadań i właściwości poszczególnych Izb.

Z końcem 2002 r. zmieniona została nazwa Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych). Zmiana ta związana jest z wprowadzoną reformą sądownictwa administracyjnego, w wyniku której z końcem bieżącego roku Sąd Najwyższy przestanie rozpoznawać rewizje nadzwyczajne od orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Podobnie jak w latach ubiegłych, w ramach poszczególnych Izb organizowano narady poświęcone problemom merytorycznym, zagadnieniom związanym z bieżącym orzecznictwem i sprawom organizacyjnym.

Kontynuowane są prace związane z wprowadzonym w Sądzie Najwyższym od 1 stycznia 2001 r. systemem komputerowej obsługi procesu orzekania oraz tworzenia i udostępniania bazy orzeczeń Sądu Najwyższego "Supremus". Wprowadzenie tego programu wymagało dodatkowego przeszkolenia wszystkich pracowników sekretariatów, w tym także pracowników obsługi.

3/ Tak jak w poprzednich okresach sędziowie SN uczestniczyli w wielu konferencjach i seminariach szkoleniowych dla sędziów sądów powszechnych i wojskowych, adwokatów, radców prawnych, pracowników organów rentowych, notariuszy i komorników. Na konferencjach tych przedstawili zagadnienia z różnych dziedzin prawa, a także wyjaśnili wątpliwości z zakresu orzecznictwa, zwłaszcza na tle nowelizacji przepisów prawa materialnego i procesowego.

W 2002 r. zorganizowano m. in. coroczną, trzydniową konferencję sędziów Izb Karnej i Wojskowej poświęconą omówieniu najistotniejszych problemów orzecznictwa z zakresu prawa karnego (materialnego i procesowego).

Na odnotowanie zasługuje także odbyta w maju ub. r. konferencja sędziów Izby Cywilnej, na której przedyskutowano bardzo ważne problemy odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone działaniem funkcjonariuszy państwowych oraz wybrane kwestie z zakresu postępowania wieczystoksięgowego. Konferencja sędziów Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, przeprowadzona w maju, poświęcona była przygotowaniu sędziów do sprawnego i prawidłowego

Kontynuowano kontakty z Sądami Najwyższymi innych krajów oraz z instytucjami międzynarodowymi.

Sędziowie SN uczestniczyli także w krajowych i międzynarodowych konferencjach, sympozjach i seminariach naukowych.

Więź z nauką prawa, oprócz oczywistego i naturalnego korzystania z dorobku myśli naukowej w codziennej praktyce orzeczniczej, przejawiała się także w udziale sędziów SN w sesjach, konferencjach i seminariach naukowych organizowanych przez szkoły wyższe i inne placówek naukowe.

Podkreślenia wymaga wielostronna działalność naukowa i publicystyczna sędziów SN, którzy są autorami opracowań naukowych typu monograficznego, komentarzowego lub systemowego, artykułów i glos, a także recenzują wydawane prace naukowe i popularno-naukowe. Na szczególną uwagę zasługują m. in. komentarze do nowych kodeksów karnych oraz do ustawy o ustroju sądów powszechnych, podręczniki z zakresu prawa administracyjnego, karnego, cywilnego, pracy i ubezpieczeń społecznych, komentarze do ustaw i zbiorów orzecznictwa, a także opracowania monograficzne i analityczne. Warto także wspomnieć o publikacjach sędziów SN w periodykach polskich i zagranicznych oraz o dydaktycznym i naukowym dorobku sędziów w dziedzinie europejskiego prawa pracy.

Płaszczyznę konfrontacji doktryny i praktyki stanowiły także glosy do orzeczeń SN oraz przeglądy orzecznictwa, publikacje i prace naukowe, w których pracownicy naukowi ustosunkowywali się do poglądów Sądu Najwyższego.

Szeroko publikowano orzeczenia Sądu Najwyższego zarówno na łamach prasy, jak i w tzw. urzędowych zbiorach orzeczeń. Przygotowywanie do druku przez Kolegia Redakcyjne Izb poszczególnych numerów tego zbioru, zapewnia utrzymanie wysokiego poziomu formalnego i redakcyjnego tych orzeczeń.

Uchwały Sądu Najwyższego były publikowane na bieżąco w stałych działach prawnych niektórych pism i czasopism, a także przekazywane za pomocą Internetu. Szybka, bieżąca informacja w zakresie interpretacji przepisów prawa ma ogromne znaczenie nie tylko w sferze oddziaływania Sądu Najwyższego na kształtowanie orzecznictwa sądowego, ale także w sferze profilaktyki, pozwala bowiem na unikanie błędów w stosowaniu prawa przez sądy i inne organy, już na wstępnym, wyprzedzającym proces sądowy, etapie postępowania.

Ważnym elementem tej działalności Sądu Najwyższego jest także popularyzacja prawa wśród obywateli.

4/ Niezależnie od działalności orzeczniczej sędziowie SN i członkowie Biura Orzecznictwa brali udział w pracach legislacyjnych przez opiniowanie projektó w aktó w prawnych, uczestniczenie w konferencjach uzgadniających, przeprowadzanych w resortach, w posiedzeniach Komisji Prawniczej w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, a także w posiedzeniach Komisji Sejmu i Senatu. Sędziowie SN uczestniczą także - w charakterze ekspertów - w pracach na rzecz Parlamentu, Prezydenta RP, Rady Legislacyjnej oraz Komisji Kodyfikacyjnych Prawa Cywilnego i Prawa Pracy.

Sędziowie Biura Nadzoru Pozainstancyjnego Izby Wojskowej zaopiniowali 159 projektów aktów prawnych w ramach uzgodnień resortowych i międzyresortowych, uczestniczyli w posiedzeniach Komisji Prawnej, Kancelarii Prezesa Rady Ministrów oraz Nieetatowych Zespołów Ekspertyz przy Ministrze Obrony Narodowej powołanych do opracowania projektów ustaw o zawodowej służbie wojskowej oraz o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych RP.

5/ Poza praca zawodową, związaną z orzekaniem, wielu sędziów pełni różne dodatkowe funkcje poza Sądem Najwyższym, w tym między innymi profesorów, pracowników naukowych szkół wyz szych, członków Krajowej Rady Sądownictwa, Państwowej Komisji Wyborczej.

Wykładnia Sądu Najwyższego, dokonywana na tle szerokiego zakresu zagadnień występujących w kategoriach poszczególnych spraw, dotyczyła w zasadzie całego systemu prawnego.

1/ Problematyka cywilna, podobnie jak w latach poprzednich, stanowil a wyraźne odbicie aktualnego stanu prawa i tendencji rozwojowych gospodarki rynkowej, co znajdowało wyraz z jednej strony w znacznym zróżnicowaniu spraw, z drugiej zaś w dominacji określonych, charakterystycznych dla tych tendencji problemów.

Do zagadnień, którym Sąd Najwyższy poświęcił wiele uwagi, należały złożone problemy prawa procesowego.

Spośród wyrażonych poglądów największą wagę jurysdykcyjną i najistotniejsze znaczenie dla praktyki ma uchwała połączonych Izb: Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz Izby Cywilnej, wywołana niejednolitością orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie interpretacji znowelizowanego przepisu art. 393³ § 1 k.p.c.

Odnosząc się do tego zagadnienia Sąd Najwyższy przyjął, że przewidziane w tym przepisie wymaganie "przedstawienia okoliczności uzasadniających rozpoznanie kasacji" jest spełnione także w razie wykazania przez skarżącego, że zaskarżone orzeczenie oczywiście narusza prawo, lub że zachodzi nieważność postępowania.

Jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii eliminuje istotne rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego, bowiem w zależności od przyjętej wykładni kasacje oceniano bądź jako niewadliwe, co otwierało drogę do ich rozpoznania, bądź jako wadliwe - co skutkowało ich odrzuceniem.

Znaczenie podjętej uchwały nie ogranicza się jednak tylko do rozstrzygnięcia kontrowersyjnej kwestii jurydycznej i unormowania w tym zakresie praktyki sądowej. Uchwała zaważy także na ocenie modelu kasacji w postępowaniu cywilnym oraz określeniu ustrojowych kompetencji Sądu Najwyższego jako sądu kasacyjnego.

W kilku uchwałach Sąd Najwyższy wyjaśniał pojęcie "sprawy cywilnej" i problematyki drogi sądowej (art. 1 i 2 k.p.c.) kontynuując linię wykładni, według której o dopuszczalności drogi sądowej rozstrzyga cywilnoprawna podstawa roszczenia, nie zaś - wykazanie istnienia tego roszczenia.

Jest charakterystyczne, że w tezach niektórych uchwał wyraźnie zastrzeżono, iż droga sądowa w konkretnej sprawie jest dopuszczalna tylko wówczas, gdy powód opiera swoje żądanie na twierdzeniach wskazujących na konstruowanie roszczenia cywilnoprawnego nawet jeśli bezzasadność tego roszczenia była niewątpliwa. W związku z tym Sąd Najwyższy przyjął m. in. dopuszczalność drogi sądowej do żądania ustalenia wartości niewykorzystanego ekwiwalentu za mienie pozostawione za granicą, gdy roszczenie to oparte jest na twierdzeniu, że w umowie sprzedaży nieruchomości i oddania gruntu w wieczyste użytkowanie cena nabytego mienia określona została niezgodnie z treścią wydanej decyzji administracyjnej, a także w sprawie o zobowiązanie do nieprzeszkadzania w wycince drzewostanu, zmierzającej do poszerzenia pasów pod liniami energetycznymi, gdy podstawą tego żądania jest twierdzenie, że drzewostan stwarza niebezpieczeństwo dla tych linii.

Z kolei Sąd Najwyższy wyłączył drogę sądową dla dochodzenia przez komornika nieuiszczonej opłaty egzekucyjnej za wykonanie zabezpieczenia podkreślając, że zdarzenie na którym oparto żądanie nie może stanowić źródła stosunków cywilnoprawnych.

Dużą doniosłość praktyczną w zakresie sprawności postępowania ma wyjaśnienie, że apelacja od postanowienia co do istoty sprawy, wydanego w postępowaniu wieczystoksięgowym, może być rozpoznana na posiedzeniu niejawnym.

Ważne dla praktyki wskazania zawierają uchwały dotyczące szeroko rozumianej problematyki zaskarżania orzeczeń i postępowania odwoławczego.

Spośród nowych, rozstrzygniętych problemów prawnych istotną rolę spełnia uchwała będąca pierwszą wypowiedzią Sądu Najwyższego w odniesieniu do tzw. postępowania referendarskiego.

Wyjaśniono w niej, że sąd rejonowy rozpoznając wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, w następstwie skargi na orzeczenie referendarza sądowego w postępowaniu wieczystoksięgowym, wszczętym przed wejściem w życie ustawy nowelizacyjnej z dnia 11 maja 2001 r., nie jest związany zakazem reformationis in peius.

W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy dokonał wszechstronnej analizy postępowania referendarskiego oraz określił kategorię orzeczeń na które przysługuje skarga.

W kilku orzeczeniach Sąd Najwyższy zajmował się zagadnieniem przysługiwania środków odwoławczych uznając m. in. niedopuszczalność zażalenia na pobranie przez notariusza opłaty sądowej od wniosku o wpis w księdze wieczystej oraz niedopuszczalność apelacji od postanowienia sądu rejestrowego o wyznaczeniu rewidenta do spraw szczególnych.

Porządkującą i ujednolicającą rolę w zakresie praktyki sądowej spełnia uchwała poświęcona kwestii prawidłowego sporządzania postanowień w postępowaniu nieprocesowym. Stwierdzono w niej, że jeżeli wydane na posiedzeniu niejawnym postanowienie rozstrzygające co do istoty sprawy, zostało skonstruowane w ten sposób, że wraz z uzasadnieniem stanowi jeden dokument, to podpisanie przez sędziego tylko uzasadnienia, powoduje, że postanowienie takie - w znaczeniu prawnoprocesowym - nie istnieje.

Uchwała ta stanowi kolejną wypowiedź Sądu Najwyższego, traktującą rygorystycznie wypełnianie przez sędziego wszystkich warunków formalnych, stawianych orzeczeniom sądowym.

Dla funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości istotne jest wyjaśnienie, że koszty opłat pocztowych, związanych z doręczaniem korespondencji sądowej, wchodzą w skład kosztów sądowych obciążających stronę.

Inny ważny problem interpretacyjny z pogranicza prawa procesowego i materialnego podjęto w uchwale, która stała się okazją do zabrania przez Sąd Najwyższy głosu w ważnej, lecz kontrowersyjnej w praktyce i w piśmiennictwie kwestii rodzaju pełnomocnictwa do sporządzania zapisu na sąd polubowny. Po przeprowadzeniu wszechstronnej analizy tego zagadnienia, Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że wystarczające jest w tym wypadku pełnomocnictwo ogólne.

Wśród rozstrzygniętych zagadnień prawnych z dziedziny prawa materialnego na szczególną uwagę zasługują dwie uchwały siedmiu sędziów odnoszące się do problematyki prawa rzeczowego.

W pierwszej z nich Sąd Najwyższy odniósł się do kwestii nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie na tle skomplikowanych zagadnień prawa międzyczasowego, związanych ze zniesieniem - w 1990 roku - zakazu nabywania w drodze zasiedzenia nieruchomości państwowych.

Uchylając ten zakaz - ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny - ustawodawca zamieścił w niej przepis intertemporalny, którego wykładnia stała się przedmiotem kontrowersji doktrynalnych i orzeczniczych. Rozstrzygając ten problem w składzie siedmiu sędziów Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że okresu posiadania nieruchomości przed wejściem w życie tego zakazu nie uwzględnia się przy ustalaniu czasu niezbędnego do zasiedzenia nieruchomości państwowej, ani też przy skracaniu tego okresu (art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny).

Sąd Najwyższy stwierdził, że przyjętej wykładni nie może stać na przeszkodzie fakt kilkuletniej, odmiennej praktyki sądowej, podkreślając tym samym, że celem działalności uchwałodawczej jest zapewnienie zgodności orzecznictwa z prawem, niezależnie od utrwalonej, lecz niezgodnej z prawidłową wykładnią - praktyki.

Z punktu widzenia obrotu gospodarczego na uwagę zasługuje uchwała siedmiu sędziów, w której przyjęto, że roszczenia wynikające z umów o roboty budowlane przedawniają się w terminach określonych w art. 118 k.c. W uzasadnieniu Sąd Najwyższy podkreślił, że wykładnia przepisów dotyczących terminów przedawnienia wymaga przestrzegania przejrzystej i czytelnej reguły, według której terminów tych należy poszukiwać w przepisach szczegółowych, regulujących określoną instytucję prawną, a dopiero w ich braku - stosować przepisy ogólne.

Wyjaśnienie tej kwestii powinno sprzyjać zarówno ujednoliceniu orzecznictwa w tych sprawach jak i pewności obrotu, co ma istotne znaczenie zarówno dla przedsiębiorców prowadzących działalność budowlaną, jak i ich kontrahentów.

Z problematyką przedawnienia wiąże się uchwała dotycząca umowy sprzedaży, poświęcona wyjaśnieniu terminu dochodzenia roszczeń z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy (art. 568 § 1 k.c.).

Odwołując się do bogatego dorobku judykatury Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że przewidziany w art. 568 § 1 k.c. termin do dochodzenia tych roszczeń, w tym także o obniżenie ceny, jest terminem zawitym, po upływie którego roszczenia te wygasają i nie mogą być skutecznie dochodzone przed sądem. Oznacza to, że dla zachowania tego terminu nie wystarczy zawiadomienie sprzedawcy o wadzie i zażądanie obniżenia ceny, lecz konieczne jest wystąpienie z powództwem do sądu.

Kwestię terminu przedawnienia roszczeń Sąd Najwyższy podjął także w uchwale wyjaśniającej, że roszczenie spółdzielni mieszkaniowej oparte na podstawie określonej w art. 225 k.c. w zw. z art. 224 § 2 k.c. jest roszczeniem "związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej", a zatem przedawnia się w terminie określonym w art. 118 k.c.

Część motywacyjna uchwały zawiera wskazania dotyczące rozumienia, występującego w prawie cywilnym pojęcia "działalności gospodarczej", które - mimo licznych wypowiedzi w piśmiennictwie i judykaturze - nadal nastręcza wiele trudności sądom powszechnym. Odnosząc się do tej kwestii Sąd Najwyższy stwierdził m. in., że do działalności gospodarczej spółdzielni mieszkaniowych należy zarząd nieruchomościami stanowiącymi mienie tych spółdzielni.

Ważną rolę w unormowaniu stosunków sąsiedzkich powinna spełnić uchwała, według której przewidziany w art. 154 § 2 k.c. obowiązek ponoszenia kosztów urządzeń znajdujących się na granicy gruntów sąsiadujących, nie obejmuje kosztów budowy nowego urządzenia.

W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy podkreślił, że wykładnia przepisów tzw. prawa sąsiedzkiego nie może wykraczać poza ich cel i przedmiotowe znaczenie.

Doniosłe znaczenie dla kształtowania praktyki sądowej mają poglądy Sądu Najwyższego wyrażone na tle prawa zobowiązań.

Wśród nowych, istotnych wypowiedzi w tym zakresie wymienić należy uchwałę, w której rozważono kwestię właściwości sądu, ustalonej według kryterium wykonania zobowiązania (art. 34 k.p.c.) oraz skomplikowaną problematykę dotyczącą miejsca spełnienia świadczenia (art. 454 k.c.), w szczególności zaś - świadczenia pieniężnego w drodze rozliczeń bezgotówkowych.

Zinterpretowanie tych przepisów eliminuje wątpliwości i rozbieżności występujące na tle tych zagadnień, ujednolicając orzecznictwo sądowe w zakresie oceny wykonania zobowiązań i skutków prawnych ich niewykonania.

Istotny walor społeczny i prawny ma uchwała wydana na tle wykładni przepisów ustawy z dnia 29 stycznia 1997 r. Prawo Bankowe. Stwierdzono w niej, że czynnością bankową dokonywaną "bezpośrednio z bankiem" (art. 97 ust. 1) jest także czynność dokonana przez pełnomocnika banku.

Udzielona wykładnia ma znaczenie nie tylko dla praktyki bankowej, ale także dla objaśnienia instytucji przedstawicielstwa, wszechstronnie omówionej w uzasadnieniu uchwały.

Spośród nowych problemów, które pojawiły się w pracach uchwałodawczych Sądu Najwyższego z zakresu prawa lokalowego wymienić należy kompleks zagadnień związanych z wykładnią przepisów ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie kodeksu cywilnego. Wypowiedzi Sądu Najwyższego mają tu istotne znaczenie, gdyż wytyczają praktykę sądów powszechnych oraz wyjaśniają wątpliwości występujące na tle stosowania nowych przepisów.

Odnosząc się do niejednolitej interpretacji tego przepisu Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wnuk zmarłego najemcy nie może być uznany za należącego do osób wymienionych w tym przepisie także wtedy, gdy łączyła go z najemcą więź gospodarcza i uczuciowa.

W części motywacyjnej podkreślono, że wprowadzając przepis art. 691 k.c. - w obecnym brzmieniu - ustawodawca po raz pierwszy od czasów unifikacji prawa polskiego ograniczył w sposób jednoznaczny krąg osób, które z chwilą śmierci najemcy wstępują w stosunek najmu. Przesądza to o ścisłej wykładni tego przepisu.

Sąd Najwyższy przeciwstawił się także podejmowanej w praktyce sądowej próbie wpisania w treść pojęcia "wspólne pożycie z najemcą" (art. 691 k.c.) stosunków i układów pomiędzy - mieszkającymi wspólnie - dziadkami i wnukami.

Inny aspekt tego przepisu uwzględnia uchwała, w której wskazano, że art. 691 k.c. nie ma zastosowania do oceny przesłanek wstąpienia w stosunek najmu po najemcy, zmarłym przed wejściem w życie tego przepisu.

Ważne dla praktyki ustalenia interpretacyjne zawiera uchwała wyjaśniające, że art. 36 ust. 1 tej ustawy nie wyłącza możliwości stosowania przepisów kodeksu cywilnego (art. 358¹ § 3 k.c.) w zakresie waloryzacji wierzytelności o zwrot kaucji wpłaconej przez najemcę przed dniem 12 listopada 1994 r.

Istotny problem rozstrzygnięto w uchwale, zgodnie z którą wartość prawa najmu lokalu komunalnego stanowi różnica między czynszem wolnym a czynszem regulowanym z uwzględnieniem - w konkretnych okolicznościach sprawy - okresu prawdopodobnego trwania stosunku najmu.

W szczegółowym uzasadnieniu Sąd Najwyższy przytoczył szereg pragmatycznych argumentów na rzecz zajętego stanowiska, dostrzegając zarazem wszystkie trudności, jakie w praktyce sądów dokonujących podziału majątku, może budzić wyrażony pogląd.

W zakresie prawa rodzinnego doniosłe znaczenie dla kształtowania praktyki sądowej ma uchwała siedmiu sędziów dotycząca unieważnienia małżeństwa z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków (art. 12 § 2 k.r.op.). Wyjaśniono w niej, że w sprawie o takie unieważnienie sąd ma obowiązek ustalenia istnienia okoliczności określonych w art. 12 § 1 zd. 2 k.r.op., decydujących o możliwości wydania zezwolenia na zawarcie małżeństwa przez osobę dotkniętą niedorozwojem umysłowym lub chorobą psychiczną.

Uchwała ta eliminuje istniejącą w orzecznictwie i piśmiennictwie istotną rozbieżność stanowisk, dotyczącą zarówno kwestii samej dopuszczalności udzielenia ex post zezwolenia na zawarcie małżeństwa przez taką osobę, jak i właściwego trybu postępowania dla orzekania o jego udzieleniu.

Problematykę prawa spadkowego podjęto w uchwale wyjaśniającej, że dla skuteczności pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego nie jest konieczny podpis osoby uczestniczącej w akcie testowania, która - według art. 956 i 957 § 1 k.c. - nie może być świadkiem przy jego sporządzaniu.

Podobnie jak w latach ubiegłych wiele uwagi poświęcono wykładni skomplikowanych zagadnień prawnych dotyczących hipoteki i ksiąg wieczystych.

Wśród poglądów wyrażonych na tle tych zagadnień na uwagę zasługuje uchwała, w której Sąd Najwyższy jednoznacznie przesądził, że wpis użytkowania wieczystego do księgi wieczystej ma moc wsteczną od daty złożenia wniosku.

Wiele istotnych zagadnień z dziedziny prawa materialnego i procesowego wyjaśniono w orzeczeniach Sądu Najwyższego, wydanych w postępowaniu kasacyjnym.

Rozpowszechnianie w środkach masowego przekazu informacji o życiu osobistym, działalności czy postawie określonych osób aktualizuje problem odpowiedzialności dziennikarza (wydawcy) za naruszenie dóbr osobistych.

W sprawach o ochronę dóbr osobistych Sąd Najwyższy odwoływał się do przepisów Konstytucji, Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

W orzecznictwie z tego zakresu na uwagę zasługuje orzeczenie, w którym podjęto próbę określenia granic dopuszczalnej krytyki prasowej na tle eksponowania przez dziennikarza w sposób wybiórczy informacji nie sprawdzonych, ale atrakcyjnych dla czytelnika i przyciągających jego uwagę.

Spośród innych wypowiedzi Sądu Najwyższego wymienić należy wyrok, w którym stwierdzono, że sprawowanie funkcji publicznej rozszerza granice dopuszczalnej krytyki, nie otwiera jednak drogi do bezkarnego naruszania dóbr osobistych.

W sprawach kasacyjnych dotyczących prawa zobowiązań na czoło wysuwa się problematyka odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności (art. 417-418 k.c.).

Rozważając przesłanki tej odpowiedzialności na tle wyroku Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego niezgodność art. 418 k.c. z Konstytucją Sąd Najwyższy uznał, że Skarb Państwa odpowiada za szkodę wyrządzoną niezgodnym z prawem działaniem funkcjonariusza przy wykonywaniu powierzonej mu czynności (art. 417 k.c.), niezależnie od jego winy. Zasada ta ma zastosowanie także wówczas, gdy szkoda wynikła na skutek wydania zarządzenia lub orzeczenia.

W uzasadnieniu tego wyroku podkreślono, że w obowiązującym stanie prawnym wykładnia art. 417 i 418 k.c. powinna być dostosowana do konstytucyjnego modelu odpowiedzialności państwa za szkody, według którego - każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody jaka została mu wyrządzona niezgodnym z prawem działaniem organów władzy publicznej (art. 77 ust. 1 Konstytucji).

W pierwszym z nich stwierdzono, że art. 77 ust. 1 Konstytucji może stanowić podstawę roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej w postępowaniu podatkowym przez wydanie decyzji niezgodnej z prawem, następnie uchylonej.

Wobec braku ustawy o reprywatyzacji i konieczności zaspokajania indywidualnych roszczeń odszkodowawczych na drodze sądowej, na uwagę zasługuje problematyka związana z otrzymaniem sprawiedliwego zadośćuczynienia za utratę mienia na rzecz Państwa.

Spośród wyrażonych na tym tle poglądów wymienić należy orzeczenie dotyczące deliktowej odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za bezpodstawne pozbawienie właściciela prawa do nieruchomości na mocy przepisów dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze miasta stołecznego Warszawy.

W sprawie tej Sąd Najwyższy przyjął istnienie związku przyczynowego między bezprawnym działaniem organu administracyjnego a szkodą wyrządzoną byłemu właścicielowi. Stanowisko to oznacza, że na gruncie art. 361 § 1 k.c. w pewnych, wyjątkowych sytuacjach można mówić o adekwatnym związku przyczynowym, nawet w razie wystąpienia znacznej "odległości czasowej" (rzędu kilkudziesięciu lat) między zdarzeniem a wystąpieniem szkody.

Na tle problematyki waloryzacji świadczeń pieniężnych warto wskazać wyrok, w którym wyrażono pogląd, że nie podlega waloryzacji sądowej (art. 358¹ k.p.c.) wierzytelność określona w lokacyjnym bonie oszczędnościowym, wydanym na podstawie § 19 zarządzenia Prezesa NBP z dnia 19 lipca 1983 r. w sprawie rodzajów wkładów oszczędnościowych, wydanych na nie dowodów oraz zasad otwierania
i prowadzenia rachunków tych wkładów.

W okresie sprawozdawczym Sąd Najwyższy kilkakrotnie zajmował stanowisko w przedmiocie wykorzystywania instrumentów cywilnoprawnych w obszarze prawa publicznego. Zagadnienie to z reguły łączy się z kwestią dopuszczalności drogi sądowej do dochodzenia roszczeń przez organ stosujący prawo publiczne. Z tych względów na uwagę zasługuje wyrok, w którym stwierdzono, że przepisy kodeksu cywilnego o zmianie dłużnika nie mają zastosowania do obowiązków podatkowych. W konsekwencji powództwo Skarbu Państwa (Urzędu Skarbowego) zostało oddalone.

W sprawach o odszkodowanie Sąd Najwyższy odniósł się między innymi do wykładni art. 442 § 1 k.c. wskazując, że datę wymagalności roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym (zakażenie wirusem żółtaczki) wyznacza data uzyskania wiedzy o szkodzie oraz o osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Jeżeli zatem poszkodowany dowie się o osobie zobowiązanej do naprawienia szkody później niż o samej szkodzie, to ta późniejsza data określa początek biegu przedawnienia.

Na tle nowych przepisów normujących umowę leasingu istotne jest wyjaśnienie, że rozwiązanie tej umowy za zgodą stron (art. 497 k.c.) uzasadnia - na podstawie art. 410 § 2 k.c. - możliwość żądania przez leasingobiorcę zwrotu pieniężnego wkładu gwarancyjnego, uiszczonego na rzecz leasingodawcy.

W kilku sprawach Sąd Najwyższy zajął się problematyką ubezpieczeń komunikacyjnych i odszkodowań ubezpieczeniowych.

Interesujący pogląd wyrażono w wyroku stwierdzającym, że jeżeli z treści umowy ubezpieczenia auto-casco nie wynika nic innego, ubezpieczający, który nabywa autoryzowane części samochodowe potrzebne do naprawy uszkodzonego w wypadku pojazdu, nie ma obowiązku poszukiwania firmy sprzedającej je najtaniej. Przypisanie mu naruszenia warunku współdziałania z dłużnikiem (art. 354 § 2 k.c.) możliwe jest tylko w razie wykazania, że świadomie lub przez niedbalstwo kupił części droższe.

Istotne znaczenie praktyczne mają także wyroki, w których określono przesłanki "zderzenia się samochodów" (art. 436 § 2 k.c.); rozmiar odszkodowania powypadkowego, w sytuacji gdy koszt naprawy samochodu był wyższy od wartości pojazdu przed uszkodzeniem; podstawę prawną żądania przez ubezpieczyciela zwrotu nadpłaty odszkodowania ubezpieczeniowego oraz problem wymagalności roszczenia
o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (art. 445 § 1 k.c.), związany z wypadkiem komunikacyjnym.

Wyrażone poglądy mają istotne znaczenie społeczne, dotyczą bowiem licznych użytkowników samochodów i ich relacji z zakładami ubezpieczeń w ramach obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.

Przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego była także odpowiedzialność komisanta za wady sprzedanego samochodu w postaci przerobienia ("przebicia") numerów identyfikacyjnych. Znaczenie wyrażonego na tym tle poglądu polega na nowym spojrzeniu na problem kwalifikacji prawnej takiej wady, stanowiącej fizyczne uszkodzenie rzeczy oraz stwarzającej domniemanie jej kradzieży (obciążenia prawem osoby trzeciej).

Analizując obowiązujący stan prawny Sąd Najwyższy uznał, że odmowa udzielenia przez organ samorządu pielęgniarek i położnych pomocy członkowi samorządu w odbyciu przeszkolenia, umożliwiającego podjęcie - po pięcioletniej przerwie - wykonywania zawodu pielęgniarki, może uzasadniać odpowiedzialność tego organu na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych. Wyrok ten ma charakter precedensowy i stawia w nowym świetle stosunki prawne między korporacją zawodową a jej członkami.

Na tle przepisów dotyczących prawnej ochrony konsumentów wyjaśniono, że ochrona przewidziana w prawie antymonopolowym, nie wyklucza dochodzenia roszczeń cywilnoprawnych w postępowaniu sądowym.

W kilku orzeczeniach Sąd Najwyższy odniósł się do wykładni przepisu art. 13 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Istotne ustalenia w tym zakresie zawiera wyrok, w którym stwierdzono, że wyczerpujące i wyraźne oznaczenie producenta na opakowaniu towaru oraz trwałe umieszczenie znaku towarowego bezpośrednio na produkcie wprowadzanym do obrotu, wyłącza możliwość wprowadzenia w błąd zarówno co do tożsamości producenta, jak i produktu.

Wskazano także, że naśladownictwo może być zakwalifikowane jako delikt nieuczciwej konkurencji na podstawie klauzuli dobrych obyczajów, jednakże po wykazaniu istotnych - z punktu widzenia prawa konkurencji - okoliczności, przesądzających o naganności postępowania, w stopniu uzasadniającym zastosowanie tej klauzuli.

Inny aspekt tej problematyki uwzględnia orzeczenie, w myśl którego przepisy tej ustawy nie mają zastosowania w postępowaniu o rejestrację dzienników i czasopism (art. 20 i nast. ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. - Prawo Prasowe).

Na tle wykładni przepisów ustawy z dnia 23 listopada 1990 r. o łączności Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że nie narusza monopolu Poczty Polskiej świadczenie przez przedsiębiorcę w ramach umów o wykonywanie usług kurierskich, usługi przyjmowania, przewozu i doręczania jako przesyłek kurierskich, także przesyłek listowych o masie do 200 g.

W zakresie prawa spółek handlowych na uwagę zasługuje teza, według której wykreślenie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z rejestru handlowego możliwe jest także wtedy, gdy w postępowaniu likwidacyjnym, mimo spieniężenia całego majątku spółki, nie zostały wypełnione wszystkie jej zobowiązania.

W innych orzeczeniach z tego zakresu Sąd Najwyższy zajmował się, między innymi, kwestią wymagalności odsetek za opóźnienie odszkodowania dochodzonego na podstawie art. 298 k.h., a także określił kryteria ustalania rzeczywistej wartości przejmowanych udziałów wspólnika, wyłączonego ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 280 § 3 k.h.).

Do zagadnień prawa rzeczowego odniesiono się w wyroku dotyczącym biegu terminu zasiedzenia nieruchomości organizacji społecznej, zlikwidowanej z rażącym naruszeniem prawa, a następnie reaktywowanej z zachowaniem ciągłości jej bytu. W sprawie tej Sąd Najwyższy uznał, że do dnia 4 czerwca 1989 r. zasiedzenie nie biegło, bowiem istniejące wówczas w Polsce stosunki polityczne wykluczały możliwość wykazania na drodze prawnej ograniczenia, naruszenia lub wyłączenia swobód obywatelskich, a w konsekwencji podjęcia przez tę organizację działań, zapobiegających zasiedzeniu nieruchomości stanowiącej jej własność (art. 121 pkt 4 i art. 175 k.c.).

W sprawach o zniesienie współwłasności w judykaturze Sądu Najwyższego zaznacza się stanowisko, że konflikt osobisty, istniejący między współwłaścicielami budynku mieszkalnego, nie stanowi samodzielnej przesłanki uzasadniającej odmowę zniesienia tej współwłasności (ustanowienia odrębnej własności lokali) z powołaniem się na społeczno-gospodarcze przeznaczenie rzeczy (art. 211 k.c.). Oznacza to odejście od dotychczasowej linii orzecznictwa SN. Wyrazem nowego kierunku jest między innymi postanowienie, w którym wskazano, że w warunkach wolnego i ożywionego rynku nieruchomościami sposób znoszenia współwłasności w drodze sprzedaży nieruchomości, powinien być - zwłaszcza w wypadkach głębokiego konfliktu między współwłaścicielami - stosowany bez żadnych uprzedzeń.

Spośród wypowiedzi odnoszących się do problematyki własności lokali warto odnotować wskazanie, że przepisy ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali nie przewidują możliwości zobowiązania przez sąd wspólnoty mieszkaniowej do podjęcia uchwały o określonej treści, na żądanie właściciela lokalu.

W zakresie prawa zobowiązań na uwagę zasługuje orzeczenie, w którym wyjaśniono, że zastrzeżenia prawa pierwokupu nieruchomości nie wymaga formy aktu notarialnego. W uzasadnieniu podkreślono, że w prawie polskim obowiązuje zasada, zgodnie z którą wymaganie zachowania szczególnej formy czynności prawnej musi wyraźnie wynikać z przepisu ustawy. Nie jest więc dopuszczalne - wbrew odmiennemu stanowisku niektórych przedstawicieli doktryny - kreowanie takiego wymagania w drodze analogicznego stosowania przepisu, odnoszącego się do innych czynności.

Na tle artykułu 178 ust. 1 Konstytucji, który upoważnia sądy do odmowy stosowania aktów podstawowych, niezgodnych z przepisami konstytucyjnymi, Sąd Najwyższy uznał, że odmowa ta może się odnosić do całego okresu obowiązywania tych aktów bez względu na datę stwierdzenia ich niekonstytucyjności przez Trybunał Konstytucyjny oraz datę wejścia w życie orzeczenia Trybunału.

W sprawach z dziedziny prawa spadkowego wyrażono pogląd, że spadkobierca może być uznany za niegodnego dziedziczenia, jeżeli podrobił podpis spadkodawcy pod treścią pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego lub skorzystał z takiego pisma.

Instytucja zadatku była przedmiotem orzeczenia, w którym wskazano, że w stosunkach z konsumentem przyjęcie przez sprzedawcę zadatku w znacznej wysokości nie upoważnia do traktowania go jako zaliczki na poczet ceny. Sąd Najwyższy podkreślił, że w warunkach obfitości towarów na rynku, zadatek dyscyplinuje obie strony umowy do jej wykonania, natomiast zaliczka przynosi jednostronną korzyść sprzedawcy i jest formą bezpłatnego kredytowania go przez kupującego. Nie oznacza to, iż wysokość zadatku może być kształtowana zupełnie dowolnie. W razie bowiem ustalenia zadatku rażąco wysokiego, jego zatrzymanie lub żądanie sumy dwukrotnie wyższej, może być uznane za nadużycie prawa.

W zakresie problematyki prawa procesowego istotne znaczenie mają rozstrzygnięcia zawierające wykładnię przepisów dotyczących kasacji.

Spośród wyrażonych na tym tle poglądów wskazać należy orzeczenie, w którym stwierdzono, że merytoryczne rozpoznanie kasacji na posiedzeniu niejawnym następuje w formie wyroku (art. 393⁸ k.p.c.).

Innej, ważnej kwestii dotyczy wyjaśnienie, że w sytuacji, gdy strona pozwana utraciła zdolność sądową w toku postępowania kasacyjnego i postępowanie z tej przyczyny zawieszono - Sąd Najwyższy - w razie stwierdzenia braku następcy prawnego tej strony - umarza postępowanie.

Wśród poglądów wyrażonych na tle prawa do sądu (drogi sądowej) warto odnotować orzeczenie zawierające analizę tego problemu w kontekście konstytucyjnym.

Sąd Najwyższy stwierdził, że zagwarantowane przepisem art. 45 Konstytucji prawo do sądu ma charakter autonomiczny. Oznacza to, że jest prawem podmiotowym obywatela, tworzącym podstawę roszczenia. Stanowi zatem odrębne i niezależne od innych powiązań normatywnych, prawo przysługujące jednostce w stosunku do państwa. W związku z domniemaniem właściwości sądu powszechnego we wszystkich sprawach (art. 177 Konstytucji) - z wyjątkiem ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów - sąd powszechny odrzucając pozew z powodu niedopuszczalności drogi sądowej zobowiązany jest do wskazania sądu właściwego do rozpoznania tej sprawy. Sądem tym, w większości wypadków, będzie Naczelny Sąd Administracyjny. Rzeczą sądu powszechnego jest jednak wyjaśnienie w każdym konkretnym przypadku, podstawy prawnej właściwości sądu administracyjnego. Tylko bowiem wówczas konstytucyjne prawo do sądu zostanie w sposób konkretny i poddający się kontroli, określone i zapewnione. Także wówczas skonkretyzuje się ewentualny spór kompetencyjny.

Na marginesie tej sprawy Sąd Najwyższy zaapelował do ustawodawcy, aby - respektując stan prawny wynikający z art. 45 ust. 1 i art. 177 Konstytucji - unormował postępowanie w sprawach należących do sądu powszechnego, które nie mieszczą się ani w definicji art. 1 k.p.c. ani też nie toczą się według przepisów kodeksu postępowania karnego (art. 1 k.p.k.).

Prawa do kontroli sądowej (art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji) dotyczy wyjaśnienia, że jeżeli sąd drugiej instancji stwierdzi, iż wstąpienie zainteresowanego do udziału w sprawie dopiero w postępowaniu apelacyjnym (art. 510 § 1 zd. 1 in fine k.p.c.) spowoduje pozbawienia go prawa do zaskarżenia orzeczenia, powinien uchylić zaskarżone postanowienie sądu pierwszej instancji i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Stwierdzenie to nie narusza ograniczeń kasatoryjnych sądu drugiej instancji, przewidzianych art. 368 § 4 k.p.c., gdyż w takiej sytuacji pierwszeństwo mają argumenty wypływające wprost z Konstytucji (art. 8 ust. 2 Konstytucji).

Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że prawo do kontroli sądowej, podobnie jak prawo do sądu, ma na gruncie Konstytucji charakter autonomiczny. Nie chodzi więc tylko o formalne istnienie w danej sprawie dwóch instancji sądowych oraz ustanowienie powszechnie dostępnego środka odwoławczego, lecz o realne zagwarantowanie każdemu możliwości skorzystania z tego środka, przeniesienia sprawy do wyższej instancji i przeprowadzenia merytorycznej kontroli wydanego orzeczenia.

Spośród orzeczeń odnoszących się do ogólnej problematyki procesowej warto odnotować wskazanie, że niedopuszczalność jednoczesnego uwzględnienia zażalenia i wniosku o przywrócenie terminu wynika nie tylko z konkurencyjności zawartych w nich twierdzeń, zmierzających do wywołania przeciwstawnych skutków procesowych, ale i ze sprzeczności wewnętrznej ich podstaw.

Na tle wykładni przepisów ustawy z 1997 r. o partiach politycznych Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wykreślenie partii politycznej z ewidencji i postawienie jej w stan likwidacji nie może nastąpić bez podjęcia postępowania naprawczego, zastosowanego analogicznie do przepisów o wpis do ewidencji tych partii.

Innej kwestii procesowej dotyczy wypowiedź, że rozstrzygnięcie o tym, czy wyrok sądu polubownego uchybia praworządności lub zasadom współżycia społecznego wymaga dokonania oceny uwzględniającej konstytucyjne zasady państwa prawa oraz skonkretyzowane zasady współżycia społecznego.

4/ Do właściwości Izby Wojskowej Sądu Najwyższego należy rozpoznawanie środków odwoławczych (apelacji i zażaleń) od orzeczeń i zarządzeń wydawanych w pierwszej instancji przez wojskowe sądy okręgowe, kasacji od prawomocnych orzeczeń wojskowych sądów odwoławczych oraz innych spraw przewidzianych z kodeksie postępowania karnego i ustawie o Sądzie Najwyższym.

Ponadto od 1 października 2001 r. Sąd Najwyższy - Izba Wojskowa jest sądem dyscyplinarnym drugiej instancji w sprawach dyscyplinarnych wszystkich sędziów wojskowych (art. 39a pkt 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o ustroju sądów wojskowych).

W okresie sprawozdawczym do Izby tej wpłynęło ogółem 196 spraw (w 2001 r. - 153), w tym 77 apelacji (104 osoby) i 51 kasacji. W porównaniu z rokiem ubiegłym prawie dwukrotnie wzrosła liczba wniesionych apelacji (2001 r. - 47 spraw, 62 osoby). Wpływ kasacji utrzymał się na zbliżonym poziomie.

Sąd Najwyższy utrzymał w mocy zaskarżone wyroki wojskowych sądów okręgowych wobec 54 osób (55,1%) i uchylił z przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania sądom pierwszej instancji - w odniesieniu do 23 osób (23,3%).

W stosunku do 10 osób (10,2%) zmieniono wymiar kary zasadniczej, a wobec 9 (9,2%) - ocenę prawną czynu.

W odniesieniu do 2 osób apelacje zostały cofnięte, w związku z czym pozostawiono je bez rozpoznania.

Analiza przedstawionych danych w zasadzie nie pozwala na głębsze uogólnienia w zakresie oceny orzecznictwa wojskowych sądów okręgowych ze względu na niewielką liczbę rozpoznanych spraw.

Z tym zastrzeżeniem odnotować należy niewielki spadek orzeczeń utrzymanych w mocy w stosunku do danych za rok 2001 (2000 r. - 54,4%; 2001 - 61,9%; 2002 - 55,1%) oraz wzrost odsetka uchyleń wyroków z przekazaniem spraw do ponownego rozpoznania (2000 r. - 28,1%; 2001 r. - 19,1%; 2002 r. - 23,3%).

W postępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy rozpoznał 47 spraw dotyczących 58 osób (w 2000 r. - 35 spraw, 45 osób; 2001 r. - 38 spraw, 45 osób).

W 41 sprawach były to kasacje od wyroków wojskowych sądów okręgowych lub sądów pierwszej instancji (obecnych sądów garnizonowych lub byłych sądów wojskowych pierwszej instancji), w 5 - od orzeczeń Izby Wojskowej SN orzekającej jako sąd drugiej instancji oraz w 1 sprawie - od orzeczenia b. Najwyższego Sądu Wojskowego wydanego w 1952 r.

Kasacje wniesione zostały przez: Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego (4 osoby), Rzecznika Praw Obywatelskich (2 osoby), Naczelnego Prokuratora Wojskowego (41 osób) oraz przez strony procesowe (11 osób, w tym 10 kasacji obrońców oskarżonych oraz 1 - prokuratora).

Sąd Najwyższy uwzględnił kasacje w stosunku do 29 osób, oddalił - wobec 25 (w tym wszystkie wniesione od orzeczeń Izby Wojskowej). Dwie kasacje pozostawiono bez rozpoznania, zaś w dwóch sprawach odmówiono ich przyjęcia.

Najskuteczniejsze były kasacje Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego (uwzględniono wszystkie) oraz Naczelnego Prokuratora Wojskowego (uwzględniono je w stosunku do 24 osób, tj. ponad 50%).

Spośród kasacji wniesionych przez obrońców oskarżonych nie uwzględniono żadnej. W związku z wniesieniem kasacji wydano także 9 orzeczeń dotyczących najczęściej wstrzymania wykonania kary.

Odrębną grupę spraw rozpoznanych przez Izbę Wojskową stanowiły zażalenia na postanowienia wojskowych sądów okręgowych lub na zarządzenia prezesów tych sądów (43 sprawy), wnioski o wznowienie postępowania (7) oraz inne sprawy (14), w tym przede wszystkim wnioski o przedłużenie tymczasowego aresztowania.

Jako charakterystyczną tendencję występującą w tej kategorii spraw wymienić należy dwukrotny wzrost liczby zażaleń prokuratora na postanowienia sądów wojskowych o zwrocie akt sprawy w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego oraz zażaleń w sprawach o unieważnienie wyroku na podstawie przepisów ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.

Sprawność postępowania była bardzo wysoka, bowiem spośród 184 spraw wniesionych w 2002 r. do Izby Wojskowej 90% załatwiono w terminie do dwóch miesięcy, przy czym 69 spraw (37,5%) - w terminie nie przekraczającym miesiąca, 103 (56%) - do dwóch miesięcy i 12 (6,5%) powyżej dwóch miesięcy.

Dodać należy, iż sprawy apelacyjne i kasacyjne załatwiane były na bieżąco, w terminie od 1 do 2 miesięcy.

Spośród problemów prawnych z zakresu orzecznictwa karnowojskowego, na uwagę zasługuje pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy przy rozpoznawaniu zagadnienia prawnego przekazanego przez sąd odwoławczy (art. 441 § 1 k.p.k.). Wprawdzie w sprawie tej odmówiono podjęcia uchwały, niemniej w uzasadnieniu orzeczenia Sąd Najwyższy ustosunkował się do przedstawionej wątpliwości związanej z właściwością rzeczową sądu. Wskazał mianowicie, że sprawy o wykroczenia popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie zawodowej podlegają rozpoznaniu przez sądy wojskowe (art. 10 § 1 pkt 1 k.p.w.) także wtedy, gdy postępowanie zostało wszczęte po zwolnieniu żołnierza z tej służby.

Wiele cennych dla praktyki wskazań w zakresie wykładni przepisów prawa materialnego oraz procesowego zawierają orzeczenia wydane w konkretnych sprawach i zakwalifikowane do publikacji (tzw. orzeczenia tezowe), odnoszące się nie tylko do problematyki kodeksów karnych ale także do materii prawnej innych ustaw i aktów normatywnych.

Odnosząc się do wzajemnej relacji tych przepisów Sąd Najwyższy wyjaśnił, iż ustalenie, że oskarżyciel publiczny na rozprawie przed dniem 31 grudnia 1989 r. wnosił o wymierzenie oskarżonemu za popełnione przestępstwo przewidzianej ustawą kary śmierci, nie wystarcza do przyjęcia, iż "podżegał Sąd do popełnienia zbrodni zabójstwa". W sprawach o tzw. zbrodnie komunistyczne i nazistowskie (art. 2 cyt. ustawy) znamiona podżegania są takie same, jak w sprawach o czyny nie mające takiego charakteru (art. 18 § 2 k.k.). Oznacza to, że w postępowaniu karnym o tego rodzaju zbrodnie mają zastosowanie wszystkie obowiązujące reguły i zasady prawne tak w zakresie prawa materialnego, jak i procesowego.

Ważne znaczenie dla praktyki ma orzeczenie dotyczące problematyki przestępstw samowolnego oddalania się (art. 338 § 1 lub § 2 k.k.).

Wyjaśniono w nim, że przepisy dotyczące statusu młodocianego nie mają zastosowania do takiego sprawcy tego przestępstwa, który ukończył 21 lat w czasie jego trwania. W sprawach o tzw. przestępstwa trwałe przez pojęcie "czasu popełnienia czynu zabronionego" (art. 115 § 10 w zw. z art. 6 § 1 k.k.) rozumieć należy cały okres bezprawnego zachowania się sprawcy (samowolnej nieobecności). O ewentualnym przyznaniu sprawcy tego przestępstwa statusu młodocianego, decyduje więc data zakończenia samowolnego oddalenia, nie zaś data jego rozpoczęcia.

Istotną tezę o charakterze ogólnym zawarto w orzeczeniu dotyczącym wykładni art. 115 § 2 k.k., zawierającym katalog okoliczności, które sąd bierze pod uwagę przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu.

Uznając niedopuszczalność rozszerzającej interpretacji tego przepisu Sąd Najwyższy wskazał, że nagminność określonego przestępstwa nie należy do wyznaczników stopnia społecznej szkodliwości czynu, a co za tym idzie, nie powinna być brana pod uwagę przy ocenie stopnia tej szkodliwości.

Inny ważny pogląd wyrażono na tle problematyki przepisu art. 295 k.k., odnoszącego się do tzw. czynnego żalu po dokonaniu przestępstwa. Wyjaśniono, że dla zastosowania tego przepisu nie ma znaczenia fakt, kiedy sprawca wymienionego w nim przestępstwa naprawił szkodę (przed wszczęciem postępowania, czy też w czasie jego trwania), lecz czy uczynił to dobrowolnie, tj. w wyniku własnej, swobodnej decyzji.).

W kilku orzeczeniach zinterpretowano problematykę orzekania kary ograniczenia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania oraz sposób stosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary w przypadku czynów zagrożonych alternatywnie karą ograniczenia lub pozbawienia wolności.

Spośród poglądów wyrażonych w dziedzinie prawa procesowego na uwagę zasługują dwa orzeczenia.

W pierwszym z nich wyjaśniono, że przepisy kodeksu postępowania karnego odnoszące się do kontroli i utrwalania rozmów przy użyciu środków technicznych (art. 237-242 k.p.k.) nie dotyczą prywatnego gromadzenia dowodów. Dlatego taśma magnetofonowa z utrwaloną na niej przez stronę rozmową, może stanowić dowód w sprawie karnej, który podlega ocenie na zasadach ogólnych (art. 7 k.p.k.).

W uzasadnieniu tej tezy Sąd Najwyższy wskazał, iż regulacje zawarte w tych przepisach dotyczą tylko procesowych decyzji sądu i prokuratora, pozwalających na stosowanie podsłuchu, służącego do tajnego rejestrowania rozmów. Również przepisy ogólne o dowodach (art. 167-174 k.p.k.) odnoszą się w całości do organów procesowych i nie regulują gromadzenia dowodów przez osoby prywatne. W związku z tym - na gruncie obowiązującej procedury karnej - nie ma żadnych podstaw do ich odrzucenia.

W drugim orzeczeniu wyjaśniono, że termin do wytoczenia powództwa cywilnego w procesie karnym (art. 62 k.p.k.), nie może być odnoszony do wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody (art. 46 § 1 k.p.k.). Jeżeli na rozprawie głównej pokrzywdzony działa w charakterze strony, to wniosek taki (art. 46 § 1 k.p.k.) może złożyć także po zamknięciu przewodu sądowego, w ramach "głosów stron" (art. 406 k.p.k.).

Odrzucając możliwość stosowania analogii do przepisu art. 62 k.p.k., Sąd Najwyższy stwierdził, że powództwo cywilne odnosi się do cywilnoprawnych konsekwencji przestępstwa, a jego rozpoznanie w procesie karnym ma charakter incydentalny. Natomiast wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody, ma charakter "wniosku o orzeczenie środka karnego", sprowadza się bowiem do żądania orzeczenia określonych, karnoprawnych konsekwencji popełnionego przestępstwa. Wniosek taki może być więc składany do czasu zakończenia rozprawy.

Ważne znaczenie dla praktyki ma wskazanie, że treść pojęcia "obowiązek wynikający ze służby wojskowej", występującego w przepisach wprowadzających nowy kodeks postępowania karnego jest tożsama z pojęciem "wojskowego obowiązku służbowego", zawartego w przepisach dotychczasowych (art. 564 § 2 d. k.p.k.). Należy je zatem wykładać tak samo, czyli jako obowiązek żołnierza wynikający z zajmowanego stanowiska służbowego, pełnionej funkcji, lub służby szczególnej albo z wykonywanego zadania, a niekiedy także z samego faktu pełnienia służby wojskowej.

Na tle przepisów kodeksu wykroczeń Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że orzeczenie środka karnego wbrew zasadzie określonej w art. 28 § 2 k.w. (nieprzewidzianego w przepisach części szczególnej tego kodeksu) nie jest możliwe nawet wtedy, gdy sam obwiniony wnosi o jego orzeczenie (art. 73 k.w.), a oskarżyciel wniosek ten akceptuje (art. 64 k.p.k.).

W innych orzeczeniach zinterpretowano między innymi przepisy dotyczące: kosztów sądowych i kosztów procesu (art. 618 § 1 pkt 1 i 11 k.p.k.), granic zakazu dowodowego, obejmującego treść poprzednio złożonego zeznania świadka, który skorzystał z przysługującego mu prawa do odmowy zeznań lub został zwolniony od ich składania (art. 186 § 1 i art. 185 k.p.k.); niedopuszczalności wznowienia postępowania na podstawie "rażącej niesprawiedliwości" (art. 440 k.p.k.) prawomocnego orzeczenia.

5/ Ustawą z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych zmieniono strukturę sądownictwa dyscyplinarnego. Zgodnie z przepisami tej ustawy sądami dyscyplinarnymi w sprawach dyscyplinarnych sędziów sądów powszechnych są w pierwszej instancji sądy apelacyjne, w drugiej instancji Sąd Najwyższy. Do zakresu właściwości tych sądów należą także sprawy o przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe, gdy wymaga tego wzgląd na powagę stanowiska oraz o zezwolenie na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej sądowej.

Funkcjonowanie tego modelu sądownictwa dyscyplinarnego znacznie usprawniło postępowanie dyscyplinarne. Sprawy dyscyplinarne są obecnie rozpoznawane bez zwłoki.

Podkreślić należy, że 85% spraw rozpoznano w terminie nie przekraczającym 2 miesięcy, tj. zgodnie z wymaganiem określonym w art. 121 § 2 ustawy o ustroju sądów powszechnych. Ponadto załatwiono 40 spraw dotyczących wyznaczenia sądu dyscyplinarnego w trybie art. 110 § 3 u.s.p. Sprawy te były rozpoznawane na bieżąco (z reguły w ciągu jednego dnia).

Wydział VI Izby Karnej Sądu Najwyższego pełnił także funkcję sekretariatu Sądu Dyscyplinarnego oraz Wyższego Sądu Dyscyplinarnego w odniesieniu do spraw wszczętych pod rządami ustawy z 1985 r. o ustroju sądów powszechnych.

W orzecznictwie dyscyplinarnym Sąd Najwyższy przyjmował niejednokrotnie odmienną, od dotychczas funkcjonującej, wykładnię przepisów. Dotyczyło to m. in. dopuszczalności orzeczenia kary dyscyplinarnej przeniesienia na inne miejsce służbowe wobec sędziego, który nie pełnił funkcji; konieczności określania terminu zawieszenia sędziego w czynnościach służbowych w sytuacji wydania uchwały w tej sprawie (art. 130 § 2 u.s.p.) oraz poglądu, iż wyrażenie przez sąd dyscyplinarny zgody na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej sądowej otwiera drogę do stosowania wszystkich instytucji kodeksu postępowania karnego, w tym również tymczasowego aresztowania.

Wskazano także, iż w toku rozpoznawania wniosku o zezwolenie na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej sądowej zadaniem sądu dyscyplinarnego jest skontrolowanie - w oparciu o zebrane dowody - czy zaistniały przesłanki do przedstawienia zarzutu popełnienia czynu karalnego (art. 313 § 1 k.p.k.), a następnie podjęcie uchwały w zależności od wyniku tej oceny.

Część orzeczeń Sądu Najwyższego orzekającego jako sąd dyscyplinarny była publikowana w urzędowym zbiorze orzeczeń.

6/ Kolegium Kompetencyjne, rozstrzygające spory między sądami powszechnymi a organami administracji, rozpoznało 14 spraw.

Duże znaczenie praktyczne z uwagi na rozbieżność poglądów wyrażanych przez urzędy pracy z jednej strony a sądy rejonowe z drugiej mają orzeczenia Kolegium określające dopuszczalność wystąpienia z roszczeniem o ustalenie wykonywania pracy w szczególnym charakterze lub szczególnych warunkach. Precedensowe znaczenie w tym zakresie miało postanowienie, w którym Kolegium Kompetencyjne odchodząc od przyjętego wcześniej poglądu stwierdziło, że w odniesieniu do fakty wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze organ administracji, który ustalał i przyznawał prawo do zasiłku przedemerytalnego nie mógł prowadzić postępowania w zakresie przewidzianym w art. 75 k.p.a. Wykonywanie takiej pracy mogło być udowodnione tylko świadectwem pracy lub prawomocnym wyrokiem sądu.

Stanowisko to zostało potwierdzone w kolejnych postanowieniach, w których wyrażono pogląd, że do rozpoznania powództwa pracownika przeciwko pracodawcy o ustalenie, że zatrudnienie było wykonywane w szczególnych warunkach właściwy jest sąd pracy.

7/ Do Kolegium Arbitrażu Społecznego przy Sądzie Najwyższym nie wpłynęła w okresie sprawozdawczym żadna sprawa.

1/ Działalność Sądu Najwyższego w 2002 r. oraz uzyskane wyniki pracy tak ze względu na poziom orzecznictwa, jak i liczbę rozpoznanych spraw należy ocenić pozytywnie.

W okresie tym rozpoznano ogółem 12.296 spraw. Zmniejszono zaległości z 8.298 spraw - w 2001 r. do 3.913 - w 2002 roku. Skrócono okres oczekiwania na rozstrzygnięcie kasacji, urealniając rozpoznawanie ich w rozsądnym terminie, wymaganym przez Konstytucję RP i wiążące Polskę konwencje międzynarodowe. Rozstrzygnięto szereg ważnych problemów o istotnym znaczeniu dla kształtowania prawidłowej praktyki sądowej. Osiągnięcie tych wyników, związane niewątpliwie z funkcjonowaniem nowych regulacji procesowych, nie byłoby jednak możliwe bez ogromnej mobilizacji i wysiłku wszystkich sędziów Sądu Najwyższego oraz całego zespołu jego pracowników.

2/ Wiele uwagi poświęcono działalności uchwałodawczej.

W okresie sprawozdawczym Sąd Najwyższy rozpoznał 175 wniosków o udzielenie wykładni prawa. W podjętych uchwałach wyjaśniono nowe, skomplikowane zagadnienia o istotnym znaczeniu dla jednolitości orzecznictwa oraz dla praktyki sądów powszechnych i wojskowych, organów ścigania, adwokatury, kolegiów do spraw wykroczeń, organów celnych i finansowych, a także dla prawidłowego funkcjonowania zakładów pracy, instytucji ubezpieczeniowych, podmiotów gospodarczych, organów rentowych, administracji państwowej i samorządów terytorialnych.

Uchwały Sądu Najwyższego wzbogacają dorobek judykatury w zakresie wykładni prawa materialnego i procesowego oraz cieszą się żywym zainteresowaniem przedstawicieli nauki i organów stosujących prawo. Wskazują na to liczne, aprobujące komentarze i glosy w piśmiennictwie prawniczym.

Pozytywnie oceniana jest praktyka dokonywania w uzasadnieniach orzeczeń, krytycznej analizy dotychczasowego orzecznictwa i piśmiennictwa, stanowiącej punkt wyjścia do zajęcia stanowiska przez poszczególne składy orzekające. W coraz szerszym zakresie powoływane są przepisy Konstytucji, która stała się istotnym źródłem prawa stosowanego przez Sąd Najwyższy. Dla uzasadnienia przyjętej wykładni Sąd Najwyższy odwoływał się także do norm prawa międzynarodowego, orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.

3/ Wiele istotnych, trudnych problemów prawnych i wątpliwości interpretacyjnych z dziedziny prawa materialnego i procesowego rozstrzygnięto także w orzeczeniach wydanych w trybie kasacji, apelacji (sprawy karno-wojskowe) lub zażalenia, a w sprawach z zakresu prawa administracyjnego - w rewizjach nadzwyczajnych od orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego. Podkreślić należy, że zagadnienia prawne podejmowane przez Sąd Najwyższy w tych sprawach niejednokrotnie, ze względu na zakres rozważań, oraz bogatą, wszechstronną argumentację bliskie są uchwałom.

4/ W świetle praktyki kasacyjnej Sądu Najwyższego nadal aktualne są wnioski dotyczące niskiego poziomu formalnego i merytorycznego kasacji.

Szereg zastrzeżeń nasuwa treść wnoszonych kasacji, które nie odpowiadają szczególnym warunkom formalnym wymaganym dla skargi kasacyjnej, zwłaszcza w zakresie respektowania ustawowych podstaw kasacji.

Niski jest poziom skuteczności kasacji w sprawach karnych i karno-wojskowych.

W sprawach cywilnych zwraca uwagę wysoki wskaźnik kasacji, które nie spełniają ustawowych wymagań formalnych (art. 393³ § 1 pkt 3 k.p.c.), są wadliwie sformułowane i uzasadnione lub wręcz niedopuszczalne. W wyniku selekcji - w ramach tzw. przedsądu - przechodzi do dalszego rozpoznania 25,5% ogółu wniesionych spraw.

Podobnie kształtują się wskaźniki w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych

Wstępne badanie tych spraw przez Sąd Najwyższy sprawia, że do rozpoznania trafia coraz więcej spraw trudnych, skomplikowanych, wymagający wszechstronnego i pracochłonnego przygotowania sędziów. Coraz wyższy jest procent uwzględnianych kasacji (ok. 46% w 2002 r.; ok. 32% - 2001 r.). Praktyka potwierdza trafność rozwiązań przyjętych w nowelizacji przepisów z dnia 24 maja 2000 r., które podkreślają szczególny charakter kasacji, jako środka realizującego ochronę interesu publicznego, ograniczając jej dostępność do spraw istotnych, sprzyjających rozwojowi prawa i ujednolicających orzecznictwo sądów powszechnych. Ponadto instytucja przedsądu stała się racjonalnym środkiem, umożliwiającym rozpoznawanie kasacji w rozsądnym terminie.

5/ Najważniejszym zadaniem Sądu Najwyższego w bieżącym roku jest prawidłowe wykonywanie podstawowych funkcji naczelnego organu sądowego w zakresie nadzoru nad orzecznictwem sądów niższych instancji, w tym przede wszystkim sprawnego funkcjonowania w charakterze instancji kasacyjnej.

Znaczący spadek spraw wnoszonych do Sądu Najwyższego spowodowany funkcjonowaniem znowelizowanych przepisów prawa procesowego karnego i cywilnego, zlikwidowanie nagromadzonych zaległości oraz znaczne skrócenie terminów oczekiwania na rozpoznanie sprawy, stwarzają dobrą perspektywę na rok bieżący. Ponad dwuletni okres obowiązywania tych przepisów potwierdza trafność wprowadzonych zmian, które miały decydujący i bezpośredni wpływ na sprawność oraz racjonalizację postępowania kasacyjnego. W wyniku tych zmian wnoszone kasacje są obecnie rozpoznawane na bieżąco, w ciągu kilku miesięcy (w Izbie Cywilnej - kilkunastu miesięcy).

6/ W związku z wprowadzeniem reformy sądownictwa administracyjnego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych przestanie rozpoznawać - z końcem bieżącego roku - rewizje nadzwyczajne od orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego, wzrośnie natomiast liczba spraw dotyczących funkcjonowania partii politycznych. Likwidacji ulegnie także Kolegium Kompetencyjne. Brak więc będzie organu, który ujednolicałby wykładnię przepisów, istotnych dla określenia (rozgraniczenia) właściwości sądów powszechnych - z jednej strony i organów administracji publicznej oraz sądów administracyjnych - z drugiej.

Rozważane jest także przekazanie z tej Izby wszystkich spraw dyscyplinarnych, w których postępowanie toczy się na podstawie przepisów postępowania karnego - Wydziałowi VI ds. Sądów Dyscyplinarnych Izby Karnej.

7/ Szereg nowych zadań Sądu Najwyższego w bieżącym roku wiąże się z wejściem w życie ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, która dostosowuje wewnętrzną strukturę organizacyjną tego Sądu do zmian wprowadzonych tą ustawą.

Dodać należy, że nowa ustawa zmienia status sędziów Izby Wojskowej, którzy podlegają zwolnieniu z zawodowej służby wojskowej. Przewiduje się, że w pierwszym półroczu b.r. zapadnie w tym zakresie odpowiednia decyzja Ministra Obrony Narodowej.

Wprowadzone zmiany organizacyjne wymagają opracowania i uchwalenia - na podstawie tej ustawy - szeregu aktów wykonawczych.

Powołany przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego Zespół do spraw Projektów Aktów Wykonawczych opracował - przyjętą przez Kolegium Sądu Najwyższego - uchwałę w sprawie regulaminu losowania składów Sądu Najwyższego, orzekającego w sprawach dyscyplinarnych sędziów Sądu Najwyższego i sądów powszechnych oraz w sprawie wyboru Rzecznika Dyscyplinarnego i jego zastępcy.

Na opracowanie oczekują dalsze, niezbędne akty wykonawcze, w tym m. in. regulaminy organizacyjne Kancelarii Pierwszego Prezesa SN oraz Biura Studiów i Analiz.

8/ W roku minionym ze względu na stosunkowo krótki okres obowiązywania nowych regulacji prawa pracy, dostosowujących je do prawa Unii Europejskiej, nie ujawniły się jeszcze problemy związane z ich wykładnią. W założeniach na rok bieżący należy zatem mieć na uwadze przygotowanie sędziów do sprawnego i prawidłowego stosowania w najbliższej przyszłości - prawa unijnego.

9/ Nadal aktualny jest problem ujednolicenia i uporządkowania prawa dyscyplinarnego. Sprawy dyscyplinarne funkcjonariuszy, pracowników, członków korporacji i innych grup zawodowych w zakresie prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) uregulowane są bowiem w sposób przypadkowy i fragmentaryczny. Problem ten wymaga odpowiednich zmian ustawodawczych, w tym także proceduralnych.

Konieczna jest całościowa interwencja ustawodawcza, która nadałaby tym regulacjom charakter przejrzysty, spójny oraz nie budzący zastrzeżeń natury ustrojowej (konstytucyjnej).

10/ W dziedzinie prawa pracy zwraca uwagę nadaktywność normodawcza Parlamentu w tworzeniu nowego prawa i związane z tym pogorszenie jego jakości oraz brak koherencji. Jest to dotkliwie odczuwane w tak wrażliwej społecznie dziedzinie jaką jest prawo pracy. Niedobrym zwyczajem, sprzecznym z zasadami tworzenia prawa, staje się nowelizowanie prawa, które jeszcze nie weszło w życie (w okresie vacatio legis)

11/ Wprowadzony w 2001 r. i kontynuowany w 2002 r. program Supremus wymaga dalszego praktycznego wdrażania, bowiem nie wszystkie jego zalety są w praktyce w pełni wykorzystywane. Nie udało się także uniknąć pewnych błędów przy wprowadzaniu do bazy danych - orzeczeń i ich uzasadnień. Mankamenty te powinny być jednak usunięte w najbliższych miesiącach.

12/ Wykorzystywanie w szerokim zakresie techniki informatycznej oraz przyspieszenie obiegu informacji, umożliwia szybkie ujawnianie ewentualnych niejednolitości w orzecznictwie Sądu Najwyższego, a w konsekwencji podejmowanie odpowiednich środków zaradczych w celu przeciwdziałania temu zjawisku.

13/ Osiągnięte wyniki pracy pozwalają nie tylko na korzystną ocenę dotychczasowej działalności, ale także na optymistyczną prognozę realizacji, wyznaczonych ustawami, funkcji Sądu Najwyższego w roku bieżącym i w latach następnych. Dotyczy to przede wszystkim poziomu orzecznictwa, organizacyjnej sprawności działania oraz skoncentrowania uwagi Sądu Najwyższego na rozwiązywaniu najważniejszych problemów w zakresie wykładni prawa.

2. Załatwienie spraw w latach 2000 - 2002