Dziecko w ramach swojej aktywności życiowej znajduje się czasami w sytuacjach, które doprowadzają do jego bezpośredniej styczności z sądem, organami pomocniczymi wymiaru sprawiedliwości (kuratorzy, pracownicy ośrodków diagnostycznych, pracownicy schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych) oraz organami wykonującymi polecenia sądu (funkcjonariusze policji). Bezpośrednie kontakty dzieci z osobami dorosłymi, wykonującymi działania na rzecz wymiaru sprawiedliwości, uświadamiają potrzebę analizy regulacji prawnych oraz sposobu ich realizacji w zakresie przestrzegania praw dzieci w tym obszarze.

Dziecko przed organami wymiaru sprawiedliwości może występować w roli świadka zdarzenia, składającego wyjaśnienia lub zeznania przed funkcjonariuszem policji, prokuratorem, sądem, lub w roli pokrzywdzonego (ofiary), świadka, sprawcy czynu karalnego, nadzorowanego przez kuratora, badanego przez pracownika ośrodka wychowawczego, wychowanka zakładu poprawczego, poddanego oddziaływaniom wychowawczym i resocjalizacyjnym.

Traktowanie dziecka w kontakcie z organami wymiaru sprawiedliwości, uregulowane zostało w art. 37 Konwencji, gdzie zobowiązuje się Państwa - Strony do szczególnej ochrony dziecka przed torturowaniem, nieludzkim czy poniżającym traktowaniem lub karaniem. Żadne dziecko nie może być pozbawiane wolności w sposób bezprawny lub arbitralny. Aresztowanie, zatrzymanie lub uwięzienie dziecka winno być zgodne z prawem i zastosowane jedynie jako środek ostateczny i na właściwy, możliwie jak najkrótszy czas.

Każde dziecko pozbawione wolności (np. umieszczone w zakładzie poprawczym) winno być traktowane humanitarnie i z poszanowaniem wrodzonej godności jednostki ludzkiej, w sposób uwzględniający jego potrzeby, charakterystyczne dla jego wieku. W szczególności każde dziecko pozbawione wolności odseparowane od osób dorosłych powinno mieć możliwość utrzymywania kontaktów ze swoją rodziną poprzez korespondencję i wizyty. Dziecko takie winno także mieć prawo do uzyskania niezwłocznego dostępu do prawnej lub innej pomocy, zakwestionowania legalności pozbawienia go wolności przed sądem oraz domagania się decyzji w tej sprawie.

Szereg gwarancji dotyczących traktowania dziecka przez organy wymiaru sprawiedliwości zawiera art. 40 Konwencji, który uznaje prawo każdego dziecka podejrzanego, oskarżonego bądź uznanego winnym pogwałcenia prawa karnego do traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości, umacnianiu w nim poszanowania podstawowych praw i wolności innych osób oraz uwzględnia jego wiek, co sprzyja jego reintegracji ze społeczeństwem.

• domniemania niewinności do chwili udowodnienia winy zgodnie z prawem;
• poinformowania o stawianych mu zarzutach;
• zapewnienia prawnej lub innej pomocy w przygotowaniu i prezentowaniu swojej obrony;
• rozpatrzenia sprawy bez zwłoki przez organ sądowy w uczciwym procesie, przeprowadzonym zgodnie z prawem;
• zapewnienia obecności rodziców lub opiekunów prawnych;
• nie stosowania przymusu do składania zeznań lub przyznania się do winy,
• posiadania prawa odwołania się od orzeczenia oraz innych związanych z nim środków do wyższej, kompetentnej, niezawisłej i bezstronnej władzy lub organu sądowego;
• poszanowania spraw z zakresu życia osobistego we wszystkich etapach procesowych.

Konwencja zobowiązuje do tworzenia praw, procedur, organów oraz instytucji odnoszących się specjalnie do dzieci podejrzanych, oskarżonych bądź uznawanych winnymi pogwałcenia prawa karnego. Różnorodność przedsięwzięć, takich jak opieka, probacja, umieszczenie w rodzinie zastępczej, programy edukacyjne i szkolenia zawodowego oraz inne rozwiązania alternatywne w stosunku do opieki instytucjonalnej - winny być tworzone i dostępne w celu zapewnienia właściwego postępowania z dziećmi, zgodnie z ich dobrem, a także proporcjonalnie do okoliczności i charakteru popełnionego wykroczenia.

Wskazania powyższe na gruncie prawa polskiego reguluje i uszczegóławia ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (upn) (¹ Dz. U. 02. Nr 11 poz. 109.). Celem ustawy jest przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich, stwarzanie warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem lub zasadami współżycia, oraz dążenie do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej rodziny i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie. Ustawa w zakresie procedur rozpoznawania spraw dzieci odsyła do przepisów k.p.c. oraz, szczególnie w sprawach o popełnienie czynu karalnego przez nieletniego, do przepisów k.p.k.

Grupę spraw wnoszonych do Rzecznika przez rodziców dzieci stanowiły skargi na sposób prowadzenia przesłuchań małoletnich przez funkcjonariuszy policji, prokuratorów i sędziów. Sprawy powyższe dotyczyły sytuacji przesłuchiwania dziecka w toku postępowania karnego lub cywilnego. Szczególną grupę stanowiły sprawy, w których świadek przestępstwa był jego ofiarą. Dziecko, będące świadkiem, a zarazem pokrzywdzonym, może być poddawane oględzinom oraz badaniom psychologicznym i medycznym. W sprawach dotyczących znęcania się nad dzieckiem lub nadużyć seksualnych - zeznanie dziecka może być jedynym dowodem winy sprawcy.

W sprawach powyższych rodzice byli zaniepokojeni reakcją dzieci na przesłuchanie, wskazywali na występujący u dziecka silny lęk, niepokój, zaburzenia snu, niechęć do nauki, kontaktów z rówieśnikami, wymioty oraz inne objawy nerwicowe. Rodzice, obawiając się o zdrowie dzieci, zwracali się do Rzecznika z pytaniami o możliwość rezygnacji z obowiązku składania zeznań przez dziecko.

Z analizy wpływającej do Rzecznika korespondencji w powyższych sprawach wynikało, że istniały prawne gwarancje zabezpieczające dzieci przed łamaniem ich praw w toku prowadzonych postępowań. Istniejące procedury w praktyce nie były stosowane. W sprawach powyższych Rzecznik wystąpił do Ministra Sprawiedliwości (² Patrz niżej - wystąpienia generalne.)

Rzecznik podjął działania zmierzające do oceny stanu przestrzegania praw dzieci przebywających wraz z matkami w Domach Matki i Dziecka w zakładach karnych. W toku przeprowadzonych wizyt badano warunki do wychowywania dziecka w zakładach karnych, przygotowanie kobiet do pełnienia obowiązków macierzyńskich, pomoc uzyskiwaną przez kobiety ze strony zakładu karnego itp (³ Artykuł 71 Konstytucji RP określa prawo każdej matki przed i po urodzeniu dziecka do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych. Uzupełnienie tego zapisu stanowi art. 68 § 3 mówiący o tym, że władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku. Konstytucja wskazuje na szczególną pozycję kobiety ciężarnej oraz wychowującej dzieci, zobowiązując organy władzy publicznej do szczególnego jej traktowania orz udzielenia jej wszechstronnej pomocy w sytuacji, w jakiej się znalazła. Kobietami, których dotyczą wymienione gwarancje ustawowe, są także kobiety pozbawione wolności, umieszczone w jednostkach penitencjarnych. Stosownie do art. 87 § 4 k.k.w. w celu umożliwienia matce pozbawionej wolności sprawowania stałej i bezpośredniej opieki nad dzieckiem organizuje się przy zakładach karnych domy dla matki i dziecka, w których dziecko może przebywać na życzenie matki do ukończenia trzeciego roku życia, chyba że względy wychowawcze lub zdrowotne przemawiają za oddzieleniem dziecka od matki albo przedłużeniem lub skróceniem tego okresu. W takiej sytuacji obowiązek zapewnienia odpowiednich warunków opieki i wychowania oraz przestrzegania praw dzieci spoczywa na zakładzie karnym.).

• zakłady karne dysponowały odpowiednimi warunkami socjalno - bytowymi, zapewniającymi opiekę medyczną i specjalistyczną pozwalającymi na odbywanie kary pozbawienia wolności kobietom z nowonarodzonymi dziećmi;
• atmosfera panująca w zakładach sprzyjała pozytywnemu oddziaływaniu zarówno na kobiety, jak i na dzieci. Na podkreślenie zasługuje fakt dużego zaangażowania funkcjonariuszek w pracę z osadzonymi kobietami oraz podejmowane przez nie różnorodne formy działalności wychowawczej, mające na celu pomoc i przygotowanie kobiet pozbawionych wolności do jak najlepszego wypełniania obowiązków macierzyńskich;
• poważnym problemem był brak uregulowań prawnych dotyczących organizowania i działania domów matki i dziecka oraz określenia trybu przyjmowania dzieci matek pozbawionych wolności do tych domów. Mimo delegacji zawartej w art. 87 § 5 k.k.w. do wydania przez Ministra Sprawiedliwości rozporządzenia regulującego powyżej wymienione zagadnienie - nie zostało ono do tej pory wydane;
• w zakresie uregulowań prawnych, niejasne były rozwiązania dotyczące orzekania przez sądy opiekuńcze umieszczania dzieci w placówce opiekuńczo-wychowawczej, w tym wypadku w domu matki i dziecka. Niespójność prawna polegała na tym, iż domy matki i dziecka nie są wymieniane jako typ placówki opiekuńczo-wychowawczej w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 września 2000 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych. Tym samym nie do końca jasny był status prawny istniejących przy zakładach karnych placówek oraz sposób ich prowadzenia i nadzorowania.

• Prawa nieletnich sprawców czynów karalnych w postępowaniu sądowym

Sprawy dotyczyły naruszania praw nieletnich w postępowaniu sądowym (w tym sprawy dotyczące czynności wykonywanych przez funkcjonariuszy policji w postępowaniu wyjaśniającym) oraz w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i zakładach poprawczych, w których znaleźli się w wyniku zastosowania sądowych środków wychowawczych i poprawczych (⁴ Zakres ochrony praw nieletnich zabezpieczają standardy prawa międzynarodowego zawarte w szczególności w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz w Regułach Narodów Zjednoczonych dotyczących ochrony nieletnich pozbawionych wolności, przyjęte rezolucją 45/113 przez Zgromadzenie Ogólne w grudniu 1990 r. Ponadto, standardy postępowania wobec nieletnich przed organami wymiaru sprawiedliwości oraz prawa nieletnich pozbawionych wolności w instytucjach podejmujących oddziaływania wychowawcze określają: Wzorcowe reguły minimum Narodów Zjednoczonych dotyczące wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich (Reguły Bijińskie). Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego 40/33, Wskazania Narodów Zjednoczonych dotyczące zapobiegania przestępczości Nieletnich wskazania Rijadskie). Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego 45/112. Wskazania Rijadskie proponują przyjęcie orientacji skoncentrowanej na dziecku, w której winno ono odgrywać czynną i partnerską rolę w społeczeństwie i nie powinno się go traktować tak, jakby stanowiło tylko przedmiot socjalizacji i kontroli. Reguły Bijińskie m.in. wskazują na zadania wychowawcze, jakie winny być podejmowane z nieletnim umieszczonym w zakładzie, wymieniając zapewnienie nieletniemu opieki, ochrony i kształcenia oraz umożliwienie nabycia umiejętności zawodowych. Podstawowe prawa nieletniego w postępowaniu sądowym ujęte w polskim prawie to: 1. Prawo do traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości dziecka, 2. Prawo do poinformowania o zarzutach, 3. Zasada domniemania niewinności, prawo do milczenia, 4. Prawo do obecności rodziców i opiekuna, 5. Prawo do odwołania się do wyższej instancji, 6. Prawo do ochrony prywatności.). Dotyczyły one między innymi:

• uprawnień nieletnich i ich rodziców w postępowaniu przed sądem (składanie wniosków, wyrażenie zgody na badanie psychologiczne nieletniego, przesyłanie korespondencji na nazwisko nieletniego, składanie wyjaśnień przez nieletnich, tryb odwołania od postanowień sądu, środki wychowawcze orzekane w postępowaniu sądowym oraz ich zmiana);
• zakresu uprawnień funkcjonariuszy policji do podejmowania czynności w postępowaniu wyjaśniającym wobec nieletnich (zatrzymanie nieletniego, przesłuchanie na komendzie policji, sposób zatrzymania). Sprawy te składane były w formie skarg na funkcjonariuszy policji na podjęcie przez nich czynności bez zgody rodziców dziecka oraz ich zachowanie towarzyszące zatrzymaniu czy przesłuchaniu;
• postępowania wykonawczego, tj. podejmowania oddziaływań wychowawczych i resocjalizacyjnych w ramach orzeczonych środków wychowawczych i poprawczych z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich;
• nieprzestrzegania praw dzieci przebywających w placówkach. Zarzuty rodziców dotyczyły złego traktowania nieletnich przez pracowników, polegającego na ośmieszaniu, poszturchiwaniu, niesprawiedliwym karaniu, biciu, utrudnianiu kontaktów z najbliższą rodziną itd. Ponadto w kierowanej korespondencji zwracano uwagę na warunki socjalno-bytowe panujące w placówkach, wykorzystywanie nieletnich do prac remontowych, nieodpowiednią opiekę medyczną. W tej grupie spraw wpłynęły także listy od samych nieletnich skarżących się na znęcanie się nad nimi kolegów oraz brak reakcji w takich sytuacjach pracowników placówki.

W powyższych sprawach Rzecznik informował wnioskodawców: o uprawnieniach funkcjonariuszy policji w postępowaniu wyjaśniającym, o trybie postępowania sądowego w sprawach nieletnich, środkach wychowawczych i poprawczych orzekanych przez sąd oraz możliwościach ich zmiany oraz trybie odwołania się od nich, o prawach nieletnich w postępowaniu sądowym, o prawach rodziców w postępowaniu przed sądem, o prawach nieletnich przysługujących im w placówkach resocjalizacyjnych.

W dniu 21 października 2001 r. Rzecznik poinformował Ministra Sprawiedliwości o zamiarze podjęcia działań w celu oceny stanu przestrzegania praw nieletnich w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich.

Pracownicy Biura Rzecznika wizytowali zakłady dla nieletnich (6 schronisk i 6 zakładów poprawczych). Celem wizytacji była ocena stanu przestrzegania praw nieletnich w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich ze szczególnym zwróceniem uwagi na poziom realizowanego procesu resocjalizacji oraz stosowane w jego ramach środki wychowawcze. Istotnym elementem dokonywanej diagnozy było zapoznanie się z bieżącymi problemami występującymi w wizytowanych placówkach.

• Wychowankowie w niedostatecznym stopniu znali przysługujące im prawa (98% ankietowanych). W aktach osobowych znajdowały się oświadczenia wychowanków, poświadczone własnoręcznymi podpisami, że zgodnie z ustawowymi wymaganiami zostali zapoznani z przysługującymi im prawami, ale wymóg ten spełniony był jedynie od strony formalnej - nie praktycznej (⁵ W myśl rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października 2001 r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich obowiązek zapoznania wychowanka z przysługującymi mu w placówce prawami i obowiązkami spoczywa na dyrektorze i pracownikach pedagogicznych. Dz. U. 2001 Nr 124 poz. 1359).
• Pracownicy wizytowanych schronisk i zakładów często nie znali praw nieletnich oraz przepisów regulujących funkcjonowanie placówek. Prawa wychowanków i przepisy prawne znali jedynie dyrektorzy placówek.
• W jednym zakładzie oddziaływania dyscyplinujące wobec wychowanków wykraczały poza działania zgodne z przepisami prawnymi i wewnętrznymi systemami kar i nagród.
• W szkołach funkcjonujących w schroniskach i zakładach poprawczych nie przestrzegano przepisów dotyczących liczebności wychowanków w oddziałach szkolnych (⁶ Tamże.). Ze względu na przepełnienie w placówkach i dokonywane oszczędności faktyczne liczby nieletnich uczących się w oddziałach szkolnych przekraczały przewidziane przepisami normy.
• Kształcenie zawodowe dla wychowanków realizowane było w sposób mało atrakcyjny. Praca oraz kształcenie zawodowe było wykorzystywane w małym stopniu jako element procesu wychowania i resocjalizacji. Niewystarczające wyposażenie warsztatów, brak zleceń, środków finansowych na otwieranie nowych kierunków kształcenia zawodowego oraz na kształcenie kursowe - prowadziło do obniżenia poziomu nauczania, braku zainteresowania, niemożności znalezienia pracy po opuszczeniu zakładu.
• Nieletni zatrudniani byli z naruszeniem przepisów prawa pracy o zatrudnianiu młodocianych. Nieletnich, którzy ukończyli naukę, zatrudniano bez umów o pracę, pozbawiając ich uprawnień wynikających ze stosunku pracy (sytuacja ta wystąpiła w 3 placówkach).
• W części placówek (3) nie respektowano prawa wychowanka do kontaktów z rodziną. Istotny wpływ na realizację tego prawa miały problemy związane z umieszczaniem nieletnich w zakładach oddalonych od stałego miejsca zamieszkania rodziny nieletniego. Problem ten był szczególnie odczuwany przez nieletnich przebywających w placówkach wyspecjalizowanych.
• W niektórych placówkach występowały przypadki nierealizowania prawa do opieki medycznej, szczególnie w zakresie leczenia specjalistycznego (2).
• Wychowankowie skarżyli się na kontrolowanie korespondencji z sądami, co stanowi naruszenie art. 66 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Skargi wychowanków dotyczyły również ujawniania przez pracowników treści prywatnej korespondencji nieletnich innym nieletnim (3).
• Ilość wychowanków przebywających w niektórych schroniskach i zakładach nieletnich przekraczała przyjęte normy (⁷ Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 czerwca 2001r. w sprawie utworzenia schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych oraz określenia ich rodzajów i limitów miejsc, określa dopuszczalne limity miejsc dla nieletnich w każdej placówce.), co powodowało pogorszenie sytuacji wychowawczej oraz warunków bytowych. W związku z brakiem miejsc w zakładach poprawczych występowały problemy w bezzwłocznym kierowaniu do nich nieletnich ze schronisk. Okres oczekiwania na skierowanie do zakładu często wynosi ponad 6 miesięcy.
• Występowały problemy w organizowaniu opieki następczej po opuszczeniu placówki przez nieletnich. Dotyczyły one w szczególności współpracy placówek z powiatowymi centrami pomocy rodzinie oraz realnych możliwości usamodzielniania nieletnich (mieszkanie, praca). Brak rozwiązania problemu prowadził do wydłużania pobytów nieletnich w zakładach poprawczych, ograniczając liczbę miejsc, i przyczyniał się do zmniejszenia liczby nieletnich umieszczanych poza zakładem i zwalnianych warunkowo.

Stwierdzono nadużycia w karnym stosowaniu izby przejściowej (⁸ Przepis zawarty w § 44 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października 2001r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, dopuszcza możliwość stosowania izolacji wychowanka w izbie przejściowej w "przypadkach utrzymania bezpieczeństwa i porządku w zakładzie" oraz "zapobiegania agresji lub dezorganizacji życia w zakładzie".).

• Występowały przypadki bicia oraz poniżania wychowanków przez pracowników (informacje uzyskane w rozmowach indywidualnych w 3 placówkach).
• W niektórych schroniskach i zakładach występowały sytuacje niereagowania pracowników na skargi nieletnich dotyczące nieprzestrzegania ich praw. Wychowankowie skarżyli się na brak możliwości dochodzenia swoich praw w sytuacjach ich naruszania.
• Nie podejmowano działań zmierzających do przeciwdziałania (ochrony) nieletnich przed przemocą.
• W dwóch placówkach łączących funkcje schroniska dla nieletnich i zakładu poprawczego nie podejmowano działań ograniczających kontakty wychowanków schroniska z wychowankami zakładu poprawczego (2).
• W schroniskach i zakładach nie realizowano prawa do codziennego pobytu nieletnich na świeżym powietrzu. W placówkach nie organizowano zajęć na świeżym powietrzu, wychowankowie nie wychodzili z budynków.
• W jednej z placówek nie reagowano na  ewidentne przejawy "drugiego życia".
• W zbyt małym stopniu wykorzystywano programy wychowawcze i terapeutyczne w pracy wychowawczej i resocjalizacyjnej. W dwóch placówkach nie realizowano żadnego programu z wychowankami.
• Dokumentacji dotyczącej decyzji i działań podejmowanych wobec wychowanków nie prowadzono w sposób zgodny z obowiązującymi w tym zakresie przepisami (dotyczyło to w szczególności dokumentowania pobytu wychowanków w izbach przejściowych i stosowania kar regulaminowych).
• Stwierdzono nieprawidłowości związane z dystrybucją i przechowywaniem leków psychotropowych (2).
• Szczególnie w przypadku placówek specjalistycznych odnotowano niedostateczną ilość kadry pedagogicznej o wysokich kwalifikacjach.

Przygotowany raport stanowił podstawę do wystąpienia Rzecznika do Ministra Sprawiedliwości (⁹ 21 marca 2002 r. informacja Rzecznika na temat przestrzegania praw wychowanków zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich została przekazana Ministrowi Sprawiedliwości. W załączonym wystąpieniu Rzecznik wnosił o podjęcie działań zmierzających do zapewnienia skutecznej ochrony praw wychowanków w placówkach podległych Ministrowi Sprawiedliwości, wprowadzenie rozwiązań służących lepszemu zabezpieczeniu praw oraz wyeliminowanie nieprawidłowości stwierdzonych w toku przeprowadzonych wizyt. Jednocześnie Rzecznik zwrócił się o informację, jakie działania zostały podjęte przez resort sprawiedliwości w zakresie zasygnalizowanych problemów, RPD/GR 30-4/02/DJ.).

1. Wystąpienia generalne

• Rzecznik zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości z propozycją dokonania diagnozy zjawiska przemocy wśród dzieci i młodzieży oraz podjęcia działań ograniczających to zjawisko także przez organy wymiaru sprawiedliwości (¹⁰ Pismo z dnia 9 lipca 2001 r.). Działania te miałyby dotyczyć dostosowywania ustawodawstwa wewnętrznego do obowiązujących Polskę międzynarodowych uregulowań i standardów, jak i nadzoru Ministerstwa Sprawiedliwości nad praktycznym stosowaniem tych reguł przez organy wymiaru sprawiedliwości oraz stymulowania organów państwowych do możliwie najpełniejszego przestrzegania praw dzieci znajdujących się w ich gestii.

• przepisy prawa rodzinnego stwarzające w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, a w szczególności przybierające formę przemocy możliwość ingerowania wymiaru sprawiedliwości we władzę rodzicielską;
• działalność profilaktyczną kuratorów sadowych, podejmujących bezpośrednio w środowisku podopiecznych i współpracujących z organami samorządu terytorialnego, instytucjami i organizacjami pozarządowymi w tym zakresie;
• w zakresie spraw o charakterze karnym, ujednolicenie praktyki prokuratorskiej prowadzonej w toku postępowań przygotowawczych o takie przestępstwa, gdzie pokrzywdzonym jest dziecko (¹¹ Wytyczne Prokuratora Generalnego z dnia 9 kwietnia 2001 r. w tym zakresie zostały przekazane do Prokuratur Apelacyjnych, Okręgowych i Rejonowych. Jednocześnie na wszystkich prokuratorów wykonujących nadzór służbowy i instancyjny nałożono obowiązek kontrolowania stosowania powyższych wytycznych.).