Ochrona dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją jest wartością konstytucyjną. Zgodnie z art. 72 ust 1 Konstytucji RP "(...)Rzeczypospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją(...)".

Art. 19 Konwencji o Prawach Dziecka nakazuje chronić dziecko przed wszelkimi formami: przemocy fizycznej i psychicznej, krzywdy, zaniedbania, złego traktowania, wyzysku, w tym wykorzystywania dla celów seksualnych.

W ustawodawstwie polskim znajdują się przepisy prawne, które chronią osoby niepełnoletnie przed wszelkimi formami przemocy. Kodeks rodzinny i opiekuńczy zawiera ogólne przepisy nakazujące sprawować władzę rodzicielską i inne postaci pieczy nad dzieckiem zgodnie z jego dobrem. Kodeks nie określa szczegółowo przypadków złego traktowania, użyte są w nim jedynie określenia syntetyczne: "zagrożenie dobra dziecka", "nadużycie władzy rodzicielskiej", "rażące zaniedbanie obowiązków względem dziecka". W razie stwierdzenia naruszenia dobra dziecka, nadużycia władzy rodzicielskiej sąd podejmuje odpowiednie działania z urzędu.

Do cywilnoprawnych instrumentów ochrony dziecka przed złym traktowaniem należą normy o ochronie dóbr osobistych dzieci (art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego (¹ Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93, ost. zm.. Dz. U. z 2001 r Nr 145, poz. 1638.), dalej: k.c.) oraz normy zapobiegające wykorzystywaniu braku doświadczenia dzieci w prowadzeniu spraw majątkowych (art. 12-22 k.c.).

W 2001 r. do Rzecznika wpłynęły 64 sprawy związane z przemocą i zaniedbaniem. Dotyczyły one następujących form przemocy: przemoc psychiczna (zastraszanie, obwinianie, wyśmiewanie, poniżanie, zawstydzanie), przemoc fizyczna (naruszanie nietykalności cielesnej, bicie), przemoc seksualna (rówieśnicza i ze strony dorosłych i in.), zaniedbanie fizyczne (niewystarczająca ochrona, złe odżywianie, nieadekwatna higiena, brak opieki medycznej i in.), zaniedbanie emocjonalno-intelektualne (braki w wyrażaniu: uczuć, wsparcia emocjonalnego, zrozumienia; brak stymulacji umysłowej i in.).

Do Rzecznika sprawy wpływały najczęściej z inicjatywy matek oraz innych osób z rodziny (dziadkowie). W sytuacji przemocy wobec dziecka w placówkach oświatowych wnioskodawcami byli rodzice. Rzecznik otrzymywał również informacje z instytucji (Ogólnopolskie Pogotowie "Niebieska Linia"), stowarzyszeń; zakładów pracy oraz od radnych. Rzecznik podejmował również sprawy na podstawie informacji pochodzących z mediów.

Doświadczenie przemocy i zaniedbania wobec dziecka związane było niejednokrotnie ze sprawami dotyczącymi relacji między rodzicami a dziećmi (² Patrz rozdział prawo do wychowania w rodzinie.). Wiązały się one z takimi problemami jak: ustalanie kontaktów rodziców z dzieckiem w związku z rozwodem lub separacją, ograniczeniem lub pozbawieniem władzy rodzicielskiej oraz z przysposobieniem dziecka. Szczególnie w sytuacji sporów związanych z przejęciem opieki nad dzieckiem lub przyznania dogodniejszych warunków kontaktowania się z nim występowały złożone formy przemocy i zaniedbania.

Przemoc psychiczna, zaniedbanie emocjonalne, intelektualne i fizyczne występowało często w przypadku uprowadzenia dziecka za granicę. W kilku przypadkach porwania związane były z przynależnością jednego z rodziców do sekty religijnej (³ RPD/ZI-885/01/AW-EB.) lub  pochodzeniem rodzica z kraju o odmiennym wzorcu kulturowym (⁴ RPD/ZI-520/01/AJ (Egipt); RPD/ZI-471/01/AJ (Algieria).). Porwania były najczęściej wynikiem konfliktu między rodzicami. Dzieci stawały się ofiarami przemocy psychicznej, fizycznej, a także zaniedbania w kraju, do którego zostały uprowadzone, gdzie były ukrywane lub porzucane. Z uprowadzeniem dziecka za granicę związane były także inne formy przemocy, np. przemoc seksualna (⁵ RPD/ZI-725/01/AJ.). Z sytuacją zaniedbania i przemocy wiązał się niejasny status prawny dzieci cudzoziemców w Polsce (nakaz deportacji, brak karty stałego pobytu lub obywatelstwa, brak aktu urodzenia). W sprawie tej Rzecznik wystąpił do Prezesa Rady Ministrów o uregulowanie sytuacji prawnej małoletnich cudzoziemców przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych (⁶ Pismo z dnia 14 września 2001 r. RPD/GR-1172/01/AJ.).

Poza wymienionymi wyżej Rzecznik otrzymał 20 spraw informujących o zjawisku przemocy lub zaniedbania w rodzinie, wniesionych przez jednego z rodziców, dalszą rodzinę lub sąsiadów. Jeżeli analiza dokumentów na to pozwalała, zainteresowanych informowano, że na mocy art. 572 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. k.p.c., istnieje obowiązek zawiadomienia sądu opiekuńczego przez każdego, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu. Informowano również, że sprawy dotyczące dzieci rozpatruje sąd rejonowy właściwy ze względu na miejsce zamieszkania małoletniego, oraz że zawiadomienie sądu opiekuńczego o nienależytym wykonywaniu władzy rodzicielskiej nie wiąże się z ponoszeniem kosztów sądowych. Rzecznik informował zainteresowanych o możliwości zawiadomienia policji, prokuratury, sądu opiekuńczego w sprawie przemocy lub zaniedbania dziecka. W wielu przypadkach Rzecznik zgłaszał sprawy do odpowiednich organów.

W uzasadnionych przypadkach Rzecznik zwracał się do urzędów i instytucji odpowiedzialnych za rozwiązanie problemów wnioskodawców, kierując pisma do samorządów lokalnych, prezesów spółdzielni mieszkaniowych (np. z prośbą o informacje na temat możliwości wymeldowania sprawcy przemocy z mieszkania), ośrodków opieki społecznej (w celu przeprowadzenia wywiadu środowiskowego, udzielenia informacji o rodzinie), centrów pomocy rodzinie, komisariatów policji (z prośbą o przeprowadzenie wywiadu, przekazania informacji lub wyjaśnienia). Powyższe działania Rzecznika przyczyniły się do udzielenia konkretnej pomocy osobom zainteresowanym.

W sytuacji, gdy w danej sprawie toczyło się postępowanie sądowe, Rzecznik prosił o informacje i wyjaśnienia prokuraturę lub sąd, jak również komisariat policji, ośrodek pomocy społecznej i centrum pomocy rodzinie. W sytuacji toczącego się postępowania Rzecznik informował zainteresowanych o przysługujących im możliwościach prawnych.

Rzecznik zwracał się o objęcie toczącego się postępowania nadzorem służbowym, o udostępnienie posiadanej przez sąd dokumentacji, wyjaśnienie przyczyn odmowy wszczęcia postępowania, przesłanie kopii postanowienia wraz z uzasadnieniem, stając się niejako niezależnym organem doradczym dla zainteresowanego, a w pewnym zakresie również dla sądu. W sytuacji zakończenia postępowania, wydania przez sąd wyroku lub orzeczenia, np. w kwestii ograniczenia władzy rodzicielskiej, ustalenia kontaktów z dzieckiem itp. informowano zainteresowanych o dalszych możliwościach odwoławczych lub w przypadku ich wyczerpania, o ile zaszły nowe okoliczności w sprawie, wszczęciu nowego postępowania.

Niektóre ze spraw dotyczących zaniedbania fizycznego i emocjonalno-intelektualnego oraz innych rodzajów przemocy wiązały się z sytuacją socjalną rodziny (⁷ Patrz rozdział prawo do godziwych warunków socjalnych.). Brak odpowiednich warunków mieszkaniowych, zamieszkiwanie wspólnie z uzależnionym dorosłym członkiem rodziny, wyrok eksmisji, brak stałego zameldowania lub groźba wymeldowania z mieszkania stanowiły uraz dla dziecka. Brak jedzenia, odpowiednich pomocy szkolnych, możliwości zakupu leków, sprzętu rehabilitacyjnego, dostępu do opieki medycznej, brak środków na zakup biletów PKP w związku z dowożeniem dzieci niepełnosprawnych do placówek leczniczych i rehabilitacyjnych stanowiły sytuacje sprzyjające zaniedbaniu fizycznemu.

• Przemoc w szkołach, placówkach opiekuńczo -wychowawczych i resocjalizacyjnych

Problemy wychowawcze, organizacyjne i finansowe w placówkach oświatowych, opiekuńczo-wychowawczych, rodzinach zastępczych związane były często z przemocą i zaniedbaniem. Z analizy spraw dotyczących oświaty, wpływających do Rzecznika, wynikało, że placówki te nie były w pełni przygotowane do prewencji i profilaktyki wobec problemów przemocy i zaniedbania. Dyrekcje szkół miały trudności w zaradzeniu sytuacji przemocy w szkole, zarówno rówieśniczej, jak, ze strony nauczycieli czy wychowawców. Zdarzały się przypadki braku adekwatnej reakcji na zaistniałą przemoc rówieśniczą, kiedy dyrekcja szkoły oraz grono pedagogiczne nie udzieliło odpowiedniego wsparcia ofierze przemocy, przyczyniając się raczej do zjawiska wtórnej wiktymizacji (powtórnego zranienia ofiary), co powodowało pogłębianie się problemu i rozszerzanie się go poza szkołę (w skrajnych przypadkach na całą społeczność lokalną - gminę, kościół). Wtórna wiktymizacja ofiar związana była z brakiem wiedzy i doświadczenia w postępowaniu z ofiarami przemocy. Obserwatorzy zjawiska lub odpowiedzialni za jego wystąpienie (nauczyciele) stawali się osobami emocjonalnie zaangażowanymi w wydarzenie przemocy, co pociągało za sobą brak reakcji i pomocy ofiarom, obwinianie ofiar za zaistnienie wydarzenia, marginalizowanie problemu lub niedowierzanie jego istnieniu. W skrajnych przypadkach wbrew oczywistym dowodom (badania biegłych lekarzy) zaprzeczano zaistniałemu wydarzeniu, w wyniku którego ucierpiało dziecko. Nieudzielenie adekwatnej pomocy skutkowało zwielokrotnionym cierpieniem ofiary.

W sytuacji przemocy, w związku z naruszeniem dóbr osobistych dziecka, z powodu ujawnienia przez nauczyciela poufnych informacji Rzecznik wskazywał na możliwość złożenia skargi do Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych lub do sądu rejonowego z powództwa cywilnego o naruszenie dóbr osobistych (art. 24, k.c.).

W innych sprawach dotyczących przemocy w szkole Rzecznik współpracował z kuratorami oświaty, wnioskując o przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego lub przesłanie informacji o postępowaniu. O ile analiza dokumentów wykazała brak adekwatnej reakcji ze strony Dyrekcji Szkoły lub kuratora oświaty (bagatelizowanie problemu, unikanie odpowiedzialności, nieudzielenie pomocy ofierze), Rzecznik informował o zdarzeniu Ministra Edukacji Narodowej, który przeprowadzał niezależną analizę i kontrolę w kuratorium i placówkach oświatowych. Rzecznik informował również Prezesa Sądu Rejonowego, który przekazywał sprawę do Wydziału Rodzinnego i Nieletnich podległego mu sądu.

W sytuacji przemocy w placówkach opiekuńczych Rzecznik zwracał się do organów nadrzędnych, sprawujących nadzór nad placówkami, np. starosty powiatu, prosząc o przekazanie informacji, podjęcie działań zmierzających do rozwiązania problemu wychowanków, zbadanie standardów opiekuńczo-wychowawczych w ramach sprawowanego nadzoru pedagogicznego (w przypadku, kiedy sprawy były przedmiotem postępowania wyjaśniającego lub sądowego, Rzecznik zwracał się do Prokuratury lub Prezesa Sądu o informacje dotyczące przebiegu postępowania). Organy nadrzędne informowały Rzecznika o przeprowadzonych kontrolach, zaleceniach pokontrolnych, planach postępowania względem wychowanków, jak również wychowawców. W niektórych przypadkach, szczególnie dotyczących aktualnych konfliktów pomiędzy wychowankami a wychowawcami lub dyrekcją, pracownicy Biura Rzecznika wizytowali placówki, a wnioski przekazywano organom nadrzędnym oraz dyrekcjom placówek.

W odpowiedzi na wystąpienie Rzecznika dotyczące nasilenia i rozszerzania się zjawiska przemocy rówieśniczej w szkole Minister Edukacji Narodowej wskazał, że od 1998 r. podejmowane były działania mające na celu ograniczenie ich zasięgu i nasilenia. Stanowiły one priorytet w profilaktyczno-wychowawczych działaniach Ministerstwa w latach 1999, 2000, 2001. Analiza zjawiska oraz pilotaż metod rozwiązywania problemu realizowane były przez m.in. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej oraz poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Część zadań powierzono kompetentnym organizacjom pozarządowym. Ministerstwo Edukacji Narodowej dofinansowywało i organizowało szkolenia w zakresie profilaktyki przemocy rówieśniczej.

• Przemoc w mediach

Rzecznik wielokrotnie podkreślał, że zjawisko przemocy przekazywanej przez media ma duży wpływ na zachowanie dzieci, u których występuje znieczulenie na okrucieństwo i agresję w otoczeniu. Uczy ich podobnych zachowań i zachęca do sięgania po przemoc w sytuacjach konfliktowych. Rzecznik zwracał uwagę, że polskie ustawodawstwo umożliwia skuteczną ochronę dzieci przed audycjami zawierającymi przemoc i okrucieństwo. Zgodnie z art. 18 ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji zabronione są audycje lub inne przekazy zagrażające fizycznemu, psychicznemu lub moralnemu rozwojowi niepeletnich, w szczególności zawierające treści pornograficzne lub w sposób nieuzasadniony i nadmierny eksponujące przemoc (ust. 4). Audycje lub inne przekazy, które mogą zagrażać fizycznemu, psychicznemu lub moralnemu rozwojowi nieletnich, inne niż te, o których mowa w ust. 4, nie mogą być rozpowszechniane między godz. 6 a godz. 23. (ust. 5) ( ⁸ Art. 17 Konwencji o Prawach Dziecka określa obowiązek ochrony małoletnich widzów poprzez zachęcanie środków masowego przekazu m.in. do rozpowszechniania informacji i materiałów, które będą dla dziecka korzystne w wymiarze społecznym oraz kulturalnym, do rozwijania odpowiednich kierunków działalności dla ochrony dzieci przed informacjami i materiałami szkodliwymi z punktu widzenia ich dobra. Polska ratyfikowała Europejską Konwencję o Telewizji Ponadgranicznej zgodnie art. 7 zobowiązała się, iż nadawany program powinien szanować godność człowieka, a w szczególności programy nie mogą nadmiernie eksponować przemocy lub stwarzać prawdopodobieństwa wzbudzania nienawiści rasowej, a audycje i inne części składowe programu, które mogą zagrażać fizycznemu, psychicznemu lub moralnemu rozwojowi dzieci i młodzieży nie mogą być rozpowszechniane wówczas, gdy z uwagi na czas nadawania i odbioru dzieci i młodzież mogą je oglądać.). W sprawie tej Rzecznik skierował wystąpienie do Przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz Przewodniczącego Sejmowej Komisji Kultury oraz Środków Przekazu (⁹ Patrz wystąpienia generalne.).

Rzecznik wystąpił również do Prezesa Telewizji Polskiej S.A. w sprawie emisji filmu dokumentalnego "Jestem zły" z prośbą o przedstawienie argumentów, które zdecydowały o jego publicznej emisji (¹⁰ Pismo z dnia 12 czerwca 2001 r. BRPD-752/01/PK.). Wystąpienie stanowiło reakcję na skargi rodziców i opiekunów dzieci ukazanych w filmie, którzy zarzucili jego autorom przedmiotowe potraktowanie dzieci oraz manipulację mającą na celu ukazanie najgorszych cech bohaterów paradokumentu. Dodatkowo emisja filmu spowodowała negatywne nastawienie lokalnej społeczności do dzieci w nim ukazanych.

W odpowiedzi Dyrektor Programu 1 TVP S.A. poinformował, że Telewizja Polska S.A. uzgodniła następujące zmiany na kopii emisyjnej filmu: zgodnie z życzeniem zdecydowała wycofać z napisów końcowych nazwiska wszystkich dzieci występujących w filmie, których udział odnotowany został przez podanie pseudonimów, a w stosunku do chłopca w scenie sfingowanego napadu zamaskowano jego twarz (¹¹ Pismo z dnia 20 lipca 2001 r. T1D-W/S2-1576/2001.).

Jednocześnie Rzecznik zwrócił się do Przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji o podjęcie działań, które w ramach istniejącego prawa skutecznie wyeliminują niebezpieczne dla dziecka programy, jak również o podjęcie działań zmierzających do zmiany aktualnych zapisów ustawy o radiofonii i telewizji (¹² Patrz wystąpienia generalne.).

• w systemie przeciwdziałania przemocy dominują formy represyjne; policja usytuowana została w centrum rozwiązywania problemu (Niebieskie Karty); większość interwencji w rodzinie i wynikających z nich form pomocy związana była z działaniami policji;
• brak jest dostatecznej ilości form pomocy opartych o metody mediacyjne, terapię ofiary i sprawcy;
• powiatowe centra pomocy rodzinie zbyt wolno budowały programy i struktury pomocy. W trzecim roku wdrażania reformy samorządowej powiaty borykały się z problemami natury organizacyjnej, brakiem dostatecznych środków finansowych, brakiem wykwalifikowanych specjalistów, programów działania, nie zbudowały pełnych struktur powiatowych centrów pomocy rodzinie: ośrodki interwencji kryzysowej działały w ok. 20% powiatów, powiatowe strategie rozwiązywania problemów społecznych były w większości powiatów na etapie projektów;
• w sytuacjach wymagających interwencji i pomocy istniała duża bezradność ofiar i świadków przemocy oraz nikła znajomość innych poza policją form pomocy;
• brak koordynacji i współpracy wszystkich instytucji i organizacji zajmujących się problemem. Współpraca występowała najczęściej jako wynik indywidualnych inicjatyw osób, a nie instytucji. Działania służby zdrowia, oświaty, pomocy społecznej, policji, sądów, kuratorów sądowych, organizacji pozarządowych miały często charakter działań równoległych i niezależnych od siebie. Podejmowane próby rozwiązań systemowych, z budową lokalnych koalicji i programów przeciwdziałania przemocy, nie zmieniły całościowego obrazu sytuacji.

Przemoc wobec dzieci Rzecznik uznał za problem społeczny wymagający rozwiązań systemowych z zapewnieniem powszechnego dostępu dla każdego poszukującego pomocy, jak i interweniującego. Po analizie koncepcji krajowych doświadczeń i rozwiązań przyjętych w innych krajach zaproponował stworzenie rozwiązania systemowego w skali kraju opartego o struktury samorządowe powiatu (na poziomie gmin rozwiązanie to byłoby zbyt kosztowne przy braku specjalistów, dostatecznej struktury placówek specjalistycznych - na poziomie województwa zbyt odległe od problemu).

Jako instytucję odpowiedzialną za integrację i koordynację działań wszystkich służb zajmujących się problemem Rzecznik wskazał powiatowe centra pomocy rodzinie. Postulował odejście od dominacji form represyjnych i penalizujących na rzecz form pomocy opartych o oddziaływania mediacyjne, profilaktyczne i prewencyjne (odwrócenie dotychczasowych proporcji z 70% interwencji represyjnych z udziałem policji na rzecz oddziaływań "miękkich" z przewagą metod mediacyjno-terapeutycznych).

Rzecznik wystąpił do Prezydenta RP o podjęcie inicjatywy ustawodawczej zmierzającej do stworzenia rozwiązania systemowego w skali kraju opartego o struktury samorządowe powiatu, przedkładając kierunkowy plan przeciwdziałania przemocy (¹³ Pismo z 8 listopada 2001 r. BRPD/ZBiA/1473/01/MK.).

• Plan ochrony dziecka przed przemocą

• w zakładzie karnym praca resocjalizacyjna i psychoterapeutyczna, z uwzględnieniem dotychczas wypracowanych programów;
• po opuszczeniu zakładu - terapia, monitorowanie zachowań (wykorzystanie możliwości warunkowego zwolnienia i dobrowolnego poddania się terapii oraz zgody sprawcy na stały monitoring i kontrolę jego zachowań - wymaga to przygotowania i przeszkolenia właściwych służb i specjalistów).

• ograniczenie procedur sądowych - ograniczenie przesłuchań /"najlepiej raz"/,
• przesłuchanie dziecka w odpowiednio przygotowanych pomieszczeniach, z możliwością przesłuchań poza siedzibą sądu i prokuratury;
• przyjęcie zasady izolacji sprawcy, nie ofiary /w uzasadnionych przypadkach/;
• rozbudowa form pomocy: psychoterapeutycznej, socjalnej, medycznej i innych.

• przestrzeganie prawa dziecka do wyrażania opinii, występowania w sądzie we własnych sprawach;

Program spotkał się z akceptacją. Podkreślono, że jego realizacja wymaga wzmocnienia etatowego i finansowego powiatowych centrów pomocy rodzinie, zmian w zapisach ustawowych. Propozycja nie wymaga tworzenia nowych instytucji, a wzmacnianie uprawnień i kompetencji instytucji już istniejących. Minimalizuje koszty, wymaga nadto działań prawnych i organizacyjnych.

Rzecznik zwracał szczególną uwagę na problematykę wykorzystywania seksualnego dzieci. W związku z tym Rzecznik zwrócił się do Prezesa Rady Ministrów o przedstawienie stanu realizacji postanowień Deklaracji Sztokholmskiej (¹⁵ Patrz wystąpienia generalne.).

Rzecznik oraz pracownicy Biura uczestniczyli w wielu debatach i konferencjach dotyczących problemu. Rzecznik przewodniczył polskiej delegacji na II Światowym Kongresie przeciw Sksualnemu Wkorzystywaniu Dieci w Clach Handlowych, który w dniach 17-20 grudnia 2001 r. odbył się w Jokohamie (Second World Congress against Commercial Sexual Exploitation of Children in Yokohama). W przedstawionym stanowisku zaznaczył, że udział Polski w Kongresie podobnie jak przed pięciu laty w I Kongresie w Sztokholmie, jest wyrazem solidaryzowania się z tą częścią opinii publicznej, która zdecydowanie potępia praktyki seksualnego wykorzystywania dzieci w celach handlowych jako niedopuszczalne naruszenie praw dziecka. Rzecznik wskazał, że Polska, która była inicjatorem przygotowania w ramach ONZ Konwencji o Prawach Dziecka, opowiada się za ścisłym przestrzeganiem wszystkich jej postanowień. Odnotował, że w ostatnich latach nastąpił w Polsce wyraźny wzrost zainteresowania mediów i opinii publicznej tematyką wykorzystywania seksualnego dzieci. Nastąpił rozwój organizacji pozarządowych podejmujących działalność wśród dzieci zagrożonych seksualnym wykorzystaniem. Organizacje te współpracują z policją i realizują wspólnie z agendami rządowymi programy antyprzemocowe. Organizowane są szkolenia i konferencje naukowe, krajowe i międzynarodowe, z udziałem m.in. przedstawicieli UNICEF-u i ECPAT-u. Przygotowywane są kampanie przeciw przemocy wobec dzieci finansowane m.in. przez agendy rządowe, prowadzone są szkolenia dla policji pod kątem przeciwdziałania seksualnemu wykorzystywaniu dzieci i innym formom przemocy.

Rzecznik wskazał również, że w najbliższym czasie Polska podpisze dwa dodatkowe protokoły z 2000 r. do Konwencji o Prawach Dziecka, dotyczące zakazu angażowania dzieci w konfliktach zbrojnych oraz handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i pornografii. Zapowiedział wsparcie przez Polskę uzyskania konsensusu w sprawie deklaracji Kongresu ("The Yokohama Global Commitment 2001 final version"). Dokument ten, podobnie jak Deklaracja Sztokholmska z 1996 r., stanowi ważny akt międzynarodowy, mobilizujący czynniki rządowe oraz instytucje pozarządowe do działań mających na celu podnoszenie świadomości szerokich kręgów opinii publicznej sprzyjającej skutecznej eliminacji przejawów seksualnego wykorzystywania dzieci. W stanowisku RP Rzecznik zaznaczył, iż w miarę możliwości i we współpracy z zainteresowanymi organizacjami pozarządowymi Polska wdrażać będzie zalecenia deklaracji z Jokohamy, wykorzystując m.in. podane w ww. dokumencie ECPAT-u doświadczenia organizacji pozarządowych oraz prerogatywy i działalność urzędu Rzecznika.

W czasie trwania Kongresu doszło do rozmów Rzecznika z delegacją niemiecką, podczas których poruszono problem współpracy w zwalczaniu seks-turystyki na północnych i zachodnich terenach Polski. Zwracano uwagę na korzyści, jakie może odnieść Polska, popierając Nordycki Projekt Children Center w ramach współpracy Państw Basenu Morza Bałtyckiego. Informacje i uwagi dotyczące przebiegu kongresu oraz przeprowadzonych rozmów Rzecznik przekazał Ministerstwu Spraw Zagranicznych.

• Rzecznik skierował do Przewodniczącego Nadzwyczajnej Komisji ds. Zmian w Kodyfikacjach wystąpienie w sprawie potrzeby wprowadzenia do Kodeksu karnego nowego typu kwalifikowanego przestępstwa znęcania się nad osobą małoletnią oraz nieporadną i podwyższenia progów odpowiedzialności karnej, zarówno dolnego, jak i górnego (¹⁶ Pismo z dnia 24 maja 2001 r.). Rzecznik podkreślił, iż dane Komendy Głównej Policji wykazują kilkunastoprocentowy wzrost przestępstw z użyciem przemocy skierowanych przeciwko dzieciom. W sposób szczególny dotyczy to przestępstwa znęcania się. Jako szczególne groźne należy uznać te dokonywane za "zamkniętymi drzwiami domu". Godzą one w podstawowe zasady współżycia w rodzinie w sensie ścisłym, tj. małżonków, dzieci, rodziców, osób pozostających w stosunku przysposobienia, a także osób połączonych więzami faktycznego pożycia i pochodzące z takiego związku dzieci. Powyższe dane, ale także liczne sygnały napływające od organizacji społecznych oraz obserwacje Rzecznika potwierdzają ogólnie dostrzegany fakt nasilającej się brutalizacji i okrucieństwa w metodach działania sprawców. W opinii Rzecznika na szczególne potępienie zasługują ci spośród nich, którzy znęcają się nad dziećmi. Dotyczy to przede wszystkim najmłodszych dzieci, które z uwagi na swój wiek, a co za tym idzie stopień rozwoju psychofizycznego nie są w stanie obronić się ani też w żaden inny sposób przeciwdziałać grożącemu im niebezpieczeństwu. Wręcz przeciwnie, są często pełne naturalnego zaufania do osoby najbliższej i nie rozumiejąc aktu dokonywanej wobec nich przemocy, winę za to przypisują same sobie. Bardzo często tego typu przestępstwa skutkują uszkodzeniami ciała, różnego rodzaju okaleczeniami, utratą zdrowia fizycznego i psychicznego, również o charakterze trwałym, a niejednokrotnie śmiercią. W wielu wypadkach przestępstwa tego typu skutkują uszkodzeniami ciała, różnego rodzaju okaleczeniami, utratą zdrowia fizycznego i psychicznego, również o charakterze trwałym, a niejednokrotnie śmiercią. Dotychczasowa regulacja prawna w niedostecznym stopniu chroni dziecko przed przemocą i okrucieństwem. Dolny próg ustawowego zagrożenia (6 miesięcy) nie pozwala na takie odseparowanie sprawcy od jego ofiar, by mogły one zabezpieczyć sobie spokojną przyszłość. Nie daje odpowiedniego czasu na skuteczne przeprowadzenie związanych z aktem przemocy innych procedur prawnych, np. pozbawienia lub ograniczenia władzy rodzicielskiej, uregulowania wzajemnych stosunków, w tym także majątkowych. Niejednokrotnie istnieje potrzeba terapii medycznej i psychologicznej, zmiany miejsca zamieszkania, szkoły. Ponadto dłuższy czas jest potrzebny instytucjom i organizacjom społecznym świadczącym pomoc rodzinie. W wielu wypadkach wiąże się to z koniecznością znalezienia odpowiedniej rodziny zastępczej, a prawie zawsze udzieleniem długotrwałego wsparcia psychologicznego. Bardzo często troska i wysiłki wielu osób ukierunkowane na pomoc ofiarom tego rodzaju przestępstw są marnotrawione przez szybkie pojawienie się sprawcy. Nie bez znaczenia pozostają argumenty dotyczące profilaktycznej roli wyższego zagrożenia karnego oraz odpowiednio długiego czasu na prawidłowy przebieg resocjalizacji i uświadomienia sprawcy przestępstwa negatywnych skutków jego postępowania. Rzecznik propozycję dotyczącą nowelizacji Kodeksu karnego przesłał Prezydentowi RP (¹⁷ Pismo z dnia 27 grudnia 2001 r. RPD/GR-1735/01/MD.) w związku z podjęciem przez Prezydenta RP działań zmierzających do wprowadzenia zmian w ustawach regulujących procesowe i materialne prawo karne.

• Rzecznik zwrócił się do Prezesa Rady Ministrów o przedstawienie stanu realizacji postanowień Deklaracji Sztokholmskiej (¹⁸ Pismo z dnia 15 maja 2001 r.). Dokument ten zobowiązał Rząd RP do wszelkich działań mających na celu zwalczenie seksualnego wykorzystania dzieci, w tym między innymi do:

• Rzecznik zwrócił się do Przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (²⁰ Pismo z dnia 2 lipca 2001 r. RPD-Sek-850/01.) o podjęcie działań, które w ramach istniejącego prawa skutecznie wyeliminują niebezpieczne dla dziecka programy, jak również o podjęcie działań zmierzających do zmiany aktualnych przepisów ustawy o radiofonii i telewizji. W swoim piśmie Rzecznik wskazał, że nadawcy telewizyjni nie wypełniają treści porozumienia "Przyjazne Media", swobodnie przyjmując kryteria doboru oznakowań programów, ponadto łamane są przede wszystkim zakazy ustawowe, do przestrzegania których zobowiązani są nie tylko sygnatariusze porozumienia, ale wszyscy nadawcy. Prawo polskie zawiera odpowiednie przepisy, które umożliwiają egzekwowanie ochrony dzieci. Jednak sytuacja, jaka już od dłuższego czasu ma miejsce w polskich mediach elektronicznych, sprawia, iż ochrona dzieci i młodzieży przed przemocą, okrucieństwem i demoralizacją jest poważnie zagrożona. Rzecznik wskazał, iż w ciągu ostatnich lat następuje wzrost liczby popełnionych przestępstw. Jako jedną z przyczyn zaistniałego wzrostu wymieniana jest przemoc i agresja w mediach.