Konstytucja RP ochronę rodzicielstwa i rodziny uznała za zasadę konstytucyjną (art. 18) ( "(...) Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej(...)" (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483).), a wśród podstawowych praw i wolności znalazły się: prawo rodziców do wychowania dziecka, którego ograniczenie lub pozbawienie może nastąpić tylko w przypadkach określonych ustawą i na podstawie prawomocnego wyroku (art. 48) ( ² "(...) Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu (...)" (art. 48 ust. 2); tamże.), prawa dziecka i ich konstytucyjna ochrona oraz pierwszeństwo pieczy rodzicielskiej (art. 72) ( ³ "(...) Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka [...] Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych (...); tamże), obowiązek szczególnej pomocy władz publicznych dla matki przed i po urodzeniu dziecka (art. 71) ( ⁴ "(...) Matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy władz publicznych (...)", tamże.).

Prawo dziecka do wychowania w rodzinie znajduje pełen wyraz w normach Konwencji o Prawach Dziecka. Już w preambule stwierdzono, że rodzina jako "podstawowa komórka społeczna oraz naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci [...] powinna być otoczona niezbędną ochroną i wsparciem". Państwa-Strony powinny szanować odpowiedzialność, prawa i obowiązki rodziców (art. 5) ( ⁵ "(...) Państwa-Strony będą szanowały odpowiedzialność, prawo i obowiązek rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, członków dalszej rodziny lub środowiska, zgodnie z miejscowymi obyczajami, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie odpowiedzialnych za dziecko, do zapewnienia mu, w sposób odpowiadający rozwojowi jego zdolności, możliwości ukierunkowania go i udzielenia mu rad przy korzystaniu przez nie z praw przyznanych mu w niniejszej konwencji(...)", (Dz. U. z 1991r. Nr 120, poz. 526 z późn. zm.).), w tym prawo dziecka do wychowania przez rodziców (art. 7 i 18) ( ⁶ " (...) dziecko od momentu urodzenia będzie miało prawo do otrzymania imienia, uzyskania obywatelstwa oraz, jeśli to możliwe, prawo do poznania swoich rodziców i pozostania pod ich opieką (...)", art. 7; "(...) Państwa-Strony podejmą wszelkie możliwe starania dla pełnego uznania zasady, że rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka (...)" art. 18.). W myśl zasady pomocniczości obowiązkiem państwa jest wspieranie rodzin w realizacji ich obowiązków (art. 18 ust. 2) ( ⁷ "(...) W celu zagwarantowania i popierania praw zawartych w niniejszej konwencji Państwa-Strony będą okazywały odpowiednią pomoc rodzicom oraz opiekunom prawnym w wykonywaniu przez nich obowiązków związanych z wychowaniem dzieci oraz zapewnią rozwój instytucji, zakładów i usług w zakresie opieki nad dziećmi, do których są one uprawnione (...)" tamże.). Konwencja kładzie szczególny nacisk na uszanowanie wynikającego z naturalnego porządku prymatu rodziców w sprawowaniu pieczy i wychowaniu dzieci.

• uznania przez wszystkich podmiotowości dziecka w wymiarze prawnym i praktycznym;
• istnienia obowiązków rodziców, opiekunów prawnych względem dziecka;
• zobowiązania państwa, by w drodze odpowiedniego ustawodawstwa, w realizacji prorodzinnej polityki prawnej, społecznej i gospodarczej stwarzało warunki do urzeczywistnienia prawa dziecka do wychowania w rodzinie.

Na gruncie prawa polskiego podstawowym aktem regulującym w sposób szczegółowy problematykę stosunków między rodzicami a dziećmi jest kodeks rodzinny i opiekuńczy (⁸ Dz. U. Nr 9, poz. 259 z późń. zm.). Prawo dziecka do wychowania w rodzinie realizowane jest poprzez stosowne przepisy ustawy o pomocy społecznej (⁹ Dz. U. z 1998 r. Nr 164, poz. 414 z późn. zm.) i ustawy o systemie oświaty.

Uznając zasadę autonomii i prymatu rodziny, Konstytucja RP dopuszcza możliwość ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej (art. 48 ust 2) (¹⁰ "(...) Ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu (...)" tamże.). Także Konwencja o Prawach Dziecka, akcentując autonomię rodziny od wpływów zewnętrznych, dopuszcza możliwość ingerencji w rodzinie zmierzającej do zapobieżenia niekorzystnej dla dziecka sytuacji (art. 9 ust. 1) ( ¹¹ "(...) Państwa-Strony zapewnią, aby dziecko nie zostało oddzielone od swoich rodziców wbrew ich woli, z wyjątkiem przypadków, gdy kompetentne władze, podlegające nadzorowi sądowemu, zdecydują zgodnie z obowiązującym prawem oraz stosowanym postępowaniem, że takie oddzielenie jest konieczne ze względu na najlepiej pojęte interesy dziecka (...)" tamże.), a w przypadkach uzasadnionych poprzez odseparowanie dziecka od rodziny (art. 20) ( ¹² "(...) Dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego lub gdy ze względu na swoje dobro nie może pozostawać w tym środowisku, będzie miało prawo do specjalnej ochrony i pomocy państwa. Państwa-Strony zgodnie ze swym prawem wewnętrznym zapewnią takiemu dziecku opiekę zastępczą(...)" tamże.).

Problematykę tę reguluje szczegółowo Rezolucja nr 77(33) w sprawie umieszczenia dzieci poza rodziną przyjęta przez Komitet Ministrów Rady Europy 3 listopada 1977 r. Rezolucja zaleca udzielanie pomocy, akcentując rangę profilaktyki i pomocy wobec rodzin dysfunkcjonalnych, traktując trwałe odseparowanie dziecka jako środek ostateczny i wyjątkowy, warunkując dopuszczalność umieszczenia dziecka poza rodziną z jednoczesnym podjęciem pracy socjalnej na rzecz rodziny oraz poszanowaniem więzi uczuciowych dziecka.

2.2.1 Obowiązki i uprawnienia rodziców - władza rodzicielska (¹³ Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 9 czerwca 1976 r. III CZP 46/75, stwierdził, że władza rodzicielska to przede wszystkim zespół obowiązków rodziców względem dziecka. Uprawnienia rodziców wobec dziecka są natomiast wtórnym składnikiem tej władzy. Uprawnienia te, o ile w konkretnym wypadku można pogodzić z interesem małoletniego, powinny być uwzględnione, w szczególności przez sąd opiekuńczy wydający decyzje dotyczące władzy rodzicielskiej. Sąd Najwyższy podkreślił także, iż władza rodzicielska obejmuje: całokształt spraw dziecka i pieczę nad jego osobą, zarząd jego majątkiem oraz reprezentowanie dziecka.)

Pisma wnoszone były przez: rodziców dziecka, zarówno pozostających w związku małżeńskim jak i po rozwodzie, a także zgłaszających wnioski w trakcie toczącego się postępowania rozwodowego (sytuacja ta stanowiła najczęstszy przypadek); dzieci; instytucje; dalszych krewnych dziecka (w szczególności dziadkowie); inne osoby (sąsiedzi, komornicy).

• Ograniczenie i pozbawienie władzy rodzicielskiej

Ograniczenie i pozbawienie władzy rodzicielskiej należało do najczęściej zgłaszanych spraw. Zgłaszający domagali się pomocy Rzecznika polegającej na poparciu przed sądem wniosku uczestnika postępowania w celu wydania orzeczenia określonej treści bądź domagali się wystąpienia w charakterze pełnomocnika procesowego. Rzecznik w tych sprawach udzielał odmownej odpowiedzi, wskazując na konstytucyjne i ustawowe zasady regulujące niezawisłość i niezależność sądów oraz własne usytuowanie w ramach organów ochrony prawnej. Uwzględniając interesy uczestników postępowania, a przede wszystkim dobro dziecka, pouczał zainteresowanych o przesłankach, jakie decydują o ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej. W sytuacjach, gdy uczestnicy postępowania nie korzystali z pomocy pełnomocników procesowych, wskazywał na możliwość uzyskania zwolnienia od kosztów sądowych i ustanowienia pełnomocnika z urzędu na podstawie artykułów 111 - 124 k.p.c.

Do Rzecznika zgłaszane były także zastrzeżenia, co do prawidłowości prowadzonego postępowania. Uwagi te dotyczyły między innymi przewlekłości postępowania, nieuwzględnienia przez sąd wszystkich zgłaszanych wniosków dowodowych, w szczególności nieuwzględnienia opinii biegłych psychologów, braku wysłuchania w postępowaniu małoletniego, konieczności wyłączenia z orzekającego składu poszczególnych sędziów. Wszystkie te zarzuty były badane przez Rzecznika i przekazywane właściwym prezesom sądów. W uzasadnionych przypadkach Rzecznik występował do prezesa właściwego sądu z wnioskami o objęcie toczącego się postępowania nadzorem administracyjnym. We wszystkich tych sprawach wnioski Rzecznika zostały uwzględnione.

• Zawieszenie władzy rodzicielskiej

Typowym przykładem spraw zgłaszanych Rzecznikowi dotyczących zawieszenia władzy rodzicielskiej były sprawy związane z czasowym opuszczeniem terytorium Polski przez jednego z małżonków.

Inną kategorią były sprawy dotyczące osób pozbawionych wolności, wobec których sąd zawiesił władzę rodzicielską. Były one zgłaszane przez osoby osadzone w zakładach karnych, domagające się udzielenia informacji o prawie w zakresie możliwości przywrócenia władzy rodzicielskiej. Do takich próśb Rzecznik zawsze ustosunkowywał się pozytywnie.

• Powierzenie i przywrócenie władzy rodzicielskiej

Kwestie dotyczące powierzenia władzy rodzicielskiej zgłaszane były do Rzecznika przez małżonków domagających się najczęściej zmiany wydanego orzeczenia i przyznania im pełni władzy nad dzieckiem. W sprawach tych Rzecznik wskazywał zainteresowanym na podstawy prawne wniesienia środków odwoławczych i spełniających je wymagań.

Sprawy dotyczące przywrócenia władzy rodzicielskiej zgłaszane były przez rodziców pozbawionych władzy rodzicielskiej, którzy domagali się udzielenia porad prawnych, co do sposobu jej odzyskania lub z prośbą o poparcie wniesionego do sądu wniosku o przywrócenie władzy rodzicielskiej. Rzecznik wskazywał zainteresowanym, że sąd opiekuńczy może przywrócić władzę rodzicielską nie wcześniej niż po ustaniu przyczyny, która była podstawą jej pozbawienia.

Spraw odnoszących się do świadczeń alimentacyjnych wpłynęło 131, w tym 7 dotyczyło zasad otrzymywania i wysokości świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego (FA), 9 odnosiło się do zwrotu nienależnie pobranych alimentów z FA, 15 związanych było z dochodzeniem świadczeń alimentacyjnych przed sądem, 16 dotyczyło podwyższenia alimentów, 22 poruszały problematykę egzekucji alimentów, 62 sprawy dotyczyły świadczeń na dzieci
w rodzinach zastępczych

Sprawy dotyczyły błędnego interpretowania przepisów ustawy o funduszu alimentacyjnym. Matki zwracały się do Rzecznika o podwyższenie świadczeń alimentacyjnych wypłacanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. W sprawach tych udzielano porad o zasadach przysługiwania świadczeń.

W sprawach sądowych związanych z powództwem o zasądzenie alimentów bądź podwyższenie świadczeń alimentacyjnych Rzecznik występował do Sądu Rejonowego o przesłanie akt postępowania sądowego (wnoszący pismo często zarzucali organowi orzekającemu stronniczość w postępowaniu lub przewlekłość). Wszystkie te zarzuty były badane przez Rzecznika i przekazywane właściwym prezesom sądów. W uzasadnionych przypadkach Rzecznik występował z wnioskami o objęcie toczącego się postępowania nadzorem administracyjnym do prezesa właściwego sądu. Ponadto w przypadku małej zaradności osoby dochodzącej alimentów informowano o możliwości wystąpienia do sądu o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu.

• Dochodzenie roszczeń alimentacyjnych w toku postępowania egzekucyjnego

Powyższe sprawy dotyczyły sytuacji, kiedy matka dochodząca roszczeń alimentacyjnych przed sądem i uzyskująca prawomocny wyrok nie otrzymywała spłaty zaległych rat alimentacyjnych od ojca dzieci. W takim przypadku Rzecznik informował o prawnych możliwościach dochodzenia świadczeń alimentacyjnych przed organami egzekucyjnymi (art. 796 k.p.c. - i inne ). W sprawach związanych z dochodzeniem roszczeń alimentacyjnych nadzorowanych przez organ egzekucyjny, dotyczących małej skuteczności w egzekwowaniu długu, zaniechania określonych czynności Rzecznik udzielał informacji o przysługującym prawie do wniesienia skargi na czynności komornicze do sądu rejonowego (art. 767§1 k.p.c. w zw. z art. 758 k.p.c.).

• Zwrot nienależnie pobranego świadczenia

Sprawy związane z Funduszem Alimentacyjnym kierowane były przez matki, które pobierały nienależne świadczenie alimentacyjne. Najczęściej dotyczyło to sytuacji, gdy Zakład Ubezpieczeń Społecznych wydawał decyzję zobowiązującą wnioskodawcę do zwrotu pobranych świadczeń. Rzecznik zwracał się z prośbą do właściwego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o szczegółowe podanie przyczyn żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, a po przeanalizowaniu zebranego materiału wskazywał na podstawy prawne, pouczając o możliwościach zaskarżenia decyzji. W uzasadnionych przypadkach Rzecznik proponował zwrócenie się do ZUS z prośbą o rozłożenie zadłużenia na dogodne raty bądź, jeżeli istniały ku temu podstawy, o złożenie odwołania od decyzji organu alimentacyjnego.

• Dochodzenie roszczeń alimentacyjnych z zagranicy

Wiele spraw zgłaszanych do Rzecznika dotyczyło trudności w dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych, a zwłaszcza problemów w sporządzeniu i przekazywaniu wniosków o dochodzenie alimentów od osób zamieszkałych za granicą, w sytuacji gdy osoby te zamieszkują w państwach, które nie są stronami konwencji międzynarodowych, a z którymi dokonano jedynie uzgodnień o wykonywaniu orzeczeń w sprawach alimentacyjnych (np. USA) ( ¹⁴ Tryb dokonywania tych czynności przez sądy reguluje zarządzenie Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 25.05.1970 r. - Instrukcja o obrocie prawnym z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych (Dz. U. z 1970 r. Nr 4, poz. 14).).

Rzecznik informował, że w sprawach alimentacyjnych dotyczących dochodzenia roszczeń od osób przebywających za granicą, gdy bilateralna umowa międzynarodowa przewiduje jurysdykcję sądu miejsca zamieszkania pozwanego, i w których w związku z tym powstaje konieczność wszczęcia postępowania przed sądem zagranicznym, sądy udzielają zgłaszającym się osobom uprawnionym do alimentów wyczerpujących informacji o czynnościach niezbędnych do wszczęcia postępowania za granicą.

• Świadczenia dla rodzin zastępczych

Ustawą z dnia 29 grudnia 1998 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z wdrożeniem reformy ustrojowej państwa (¹⁵ Dz. U. z 1998r. Nr 162, poz. 1126.) wprowadzone zostało nowe kryterium ustalania wysokości pomocy pieniężnej dla dzieci w rodzinach zastępczych - kryterium sytuacji dochodowej rodziny zastępczej. Następnie, w ustawie z dnia 18 lutego 2000 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o emeryturach i rentach z FUS (¹⁶ Dz. U. z 2000r. Nr. 19, poz. 238.), przywrócono w stosunku do części rodzin zasadę, że wysokość pomocy uzależniona jest od dochodu dziecka, natomiast nie jest zależna od dochodu rodziny zastępczej. Wyjątkiem pozostały "rodziny, które na podstawie przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego mogą być zobowiązane do dostarczania środków utrzymania" (art. 33 g ust. 1 w zw. z art. 33e ust. 1). Wysokość świadczenia pomocowego na rzecz dziecka umieszczonego w rodzinie, o której wyżej mowa, wyznacza dochód rodziny zastępczej, pominięte zaś zostają dochody dziecka, w tym alimenty (inaczej w przypadku pozostałych rodzin - art. 33 g ust. 2).

W sprawach tych Rzecznik zwracał się do Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, stwierdzając niezgodność przepisów ustawy o pomocy społecznej z dnia 29.11.1990 r. w zakresie dotyczącym udzielania pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie potrzeb dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej zobowiązanej do alimentacji (art. 33 e ust. 1 pkt. 1) w sposób odmienny niż pozostałym rodzinom na podstawie art. 191 ust.1 pkt. 1 Konstytucji RP. (¹⁷ Pismo z dnia 20 lutego 2001 r. RPD-170/01, patrz wystąpienia generalne.) Ponadto informował o wystąpieniu w powyższej sprawie Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego. Wystąpienia przyczyniły się do zmiany przepisów niekorzystnych dla rodzin zastępczych spokrewnionych.

Rodziny zastępcze wychowujące dzieci dotknięte ciężką chorobą zasygnalizowały problem niewystarczającej pomocy finansowej przy ogromnych wydatkach związanych z leczeniem chorego dziecka (leki, preparaty diagnostyczne, sprzęt jednorazowego użytku i inne) ( ¹⁸ Patrz rozdział prawo do ochrony zdrowia.).

Spraw związanych z prawem do kontaktów z dzieckiem wpłynęło 91. Dotyczyły one sądowego ustalenia kontaktów (64) oraz sądowej zmiany formy kontaktów (27).

• Sądowe ustalenie kontaktów z dzieckiem

Sprawy ustalenia kontaktów z dzieckiem dotyczyły sytuacji, gdy nie można było wskazać miejsca pobytu dziecka. Zgłaszał je najczęściej rodzic, który nie został poinformowany o wywiezieniu dziecka z jego miejsca zamieszkania (najczęściej za granicę) przez drugiego z rodziców. W takich przypadkach Rzecznik badał, czy w danej sytuacji nie zachodziły przesłanki do wystąpienia do sądu z wnioskiem o pozbawienie władzy rodzicielskiej osoby uprowadzającej dziecko. Po zbadaniu sprawy Rzecznik wskazywał stosowne do udzielenia pomocy w ustaleniu miejsca pobytu dziecka instytucje oraz kierował pisma do organów powołanych do podjęcia stosownych czynności (prokuratura, policja).

• Sądowa zmiana formy kontaktów

W sprawach tych często zwracano się do Rzecznika, gdy pomimo ugody zawartej przez małżonków lub wydania postanowienia regulującego sposób kontaktowania się z dzieckiem, jedna ze stron nie przestrzegała powyższych ustaleń bądź wnosiła o ich zmianę. Sprawy zgłaszane po orzeczeniu rozwodu i określeniu przez sąd zasad styczności z dzieckiem dotyczyły nieprawidłowości w realizacji prawa do kontaktów. Przykładami naruszeń zasad osobistej styczności z dzieckiem zgłaszanymi Rzecznikowi były: niedostarczenie dziecka w umówione miejsce, przedłużające się spotkania, próby uprowadzenia dzieci w czasie spotkań, uniemożliwianie prawidłowego przebiegu kontaktów na skutek interwencji i obecności osób trzecich (rodziny jednej ze stron, nowego partnera życiowego, organów policji niedostatecznie poinformowanych o uregulowaniach podjętych przez sąd w tej kwestii czy wreszcie wynajętych firm ochroniarskich).

Wnioski w tych sprawach dotyczyły: zmiany orzeczeń sądowych między innymi poprzez zmiany miejsca spotkań, terminu, częstotliwości, czasu trwania, ustalenia nadzoru kuratora nad przeprowadzanymi kontaktami. Zgłaszający wnosili o udzielenie porad prawnych określających zasady wnoszenia stosownych wniosków do sądów, a także prosili o pomoc w toczącym się postępowaniu (wnioskując niekiedy o udział Rzecznika). W pismach wyrażano także niezadowolenie z treści zapadłych orzeczeń.

We wszystkich ww. sprawach Rzecznik, kierując się dobrem dziecka, informował o przysługujących środkach prawnych, w tym środkach zaskarżenia. Wskazywał także na możliwości skorzystania w toczących się postępowaniach z pomocy pełnomocników procesowych ustanowionych przez sąd. W uzasadnionych przypadkach zgłaszał do prezesów sądów wnioski o objęcie nadzorem prowadzonych spraw. Podejmował starania w celu szczegółowego wyjaśnienia wszelkich okoliczności zgłoszonej sprawy. W przypadkach próśb o reprezentowanie stron przed sądem Rzecznik udzielał odpowiedzi odmownej.

2.2.4. Uprowadzenie dziecka za granicę

Problematykę tę reguluje Konwencja haska z dnia 25 października 1980 r. o cywilnych aspektach uprowadzenia dziecka za granicę (¹⁹ Konwencja dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, Dz.. U. 1995 Nr 108 poz.528.). Zawiera ona rozwiązania mające na celu realizację postanowień Konwencji o Prawach Dziecka.

Rodzice, których dziecko zostało uprowadzone za granicę, zwracali się z prośbą o udzielenie informacji na temat działań w celu odzyskania dziecka. Rzecznik wskazywał na możliwość wystąpienia z wnioskiem do Ministerstwa Sprawiedliwości. Rzecznik występował również sam do Ministerstwa Sprawiedliwości, Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz polskiej ambasady w danym kraju z prośbą o podjęcie stosownych działań. W sytuacji, gdy stosowny wniosek w Ministerstwie Sprawiedliwości był już złożony przez zainteresowanych, Rzecznik nadzorował przebieg postępowania w sprawie.

W przypadku, gdy do Rzecznika trafiały sprawy, w których nie było podstaw do zastosowania Konwencji haskiej z uwagi na fakt, że dane państwo nie było jej stroną, Rzecznik wskazywał na możliwość - stosownie do umowy między państwami - wystąpienia z wnioskiem o uznanie i wykonanie na terytorium danego państwa orzeczenia sądu polskiego. Jeżeli występowała niemożność odwołania się do uregulowań wzajemnych, Rzecznik wskazywał na możliwość interwencji dyplomatycznej przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych i ambasadę danego państwa.

W sprawach tych do Rzecznika zgłaszane były zastrzeżenia dotyczące przewlekłości postępowania i związanych z tym negatywnych skutków dla dzieci oraz zastrzeżenia nieuwzględniania przez sądy zdania dziecka sprzeciwiającego się powrotowi do kraju, do którego zostało uprowadzone, szczególnie, gdy dziecko osiągnęło wiek i stopień dojrzałości uzasadniający uwzględnienie jego opinii. Krytyczne uwagi dotyczyły także działań podejmowanych przez służby konsularne, częstokroć kończących się niepowodzeniem.

W jednej ze spraw Rzecznik wystąpił do Sądu Rejonowego wskazując uchybienia polegające na pominięciu woli dziecka sprzeciwiającego się powrotowi za granicę i nieuwzględnieniu opinii psychologów i nauczycieli. Ostatecznie orzeczeniem sądu dziecko pozostało w kraju (²⁰ RPD/ZI-372/01/AJ.).

Problemem wiążącym się z bezprawnym wywożeniem dzieci przez jednego z rodziców była kwestia egzekucji postanowień o wydaniu dziecka. Wykonanie tych postanowień odbywa się na podstawie przepisów prawa polskiego. Ze skarg uprawnionych rodziców wpływających do Rzecznika wynikało, że mają oni znaczne trudności w uzyskaniu pomocy sądu oraz innych organów w wyegzekwowaniu orzeczenia. Prowadzi to do przewlekłości postępowania egzekucyjnego w sprawach o wydanie uprowadzonych dzieci. Tym samym nie jest realizowany jeden z celów konwencji, którym jest zapewnienie niezwłocznego powrotu bezprawnie uprowadzonych i zatrzymanych dzieci.

W sytuacji konieczności umieszczenia dziecka poza rodziną priorytet powinny mieć rodzinne formy pieczy nad dzieckiem. Uznając powyższą dyrektywę oddziaływania wobec rodzin nienależycie sprawujących pieczę nad dziećmi, Rzecznik z uwagą śledził działania instytucji publicznych odpowiedzialnych za rozwój prorodzinnych form opieki, w tym przekształcanie placówek opiekuńczych. Rzecznik spotykał się z przedstawicielami nadzoru pedagogicznego, wizytował powiatowe centra pomocy rodzinie, odbył szereg spotkań z przedstawicielami organizacji pozarządowych promujących i rozwijających rodzinne formy opieki (rodziny zastępcze niespokrewnione, rodziny pełniące funkcje pogotowia rodzinnego, rodzinne domy dziecka).

Przekształcanie istniejącego systemu, rozwój rodzinnych form opieki z jednoczesną pracą na rzecz powrotu dziecka do rodziny naturalnej to zadania powiatów - powiatowych centrów pomocy rodzinie. Samorządy podejmują działania na rzecz ograniczenia wielkości placówek i rozwoju rodzinnych form opieki, mając świadomość określonych standardów opieki nad dzieckiem - do roku 2006 wszystkie placówki opiekuńcze powinny liczyć do 30 wychowanków.

Decyzje o przekształcaniu systemu opieki na danym terenie wiążą się z koniecznością ograniczania wielkości placówek, często ich likwidacji lub wygaszaniem działalności z równoczesnym rozwojem rodzinnych form opieki (rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka, małe placówki z grupami dla usamodzielnianych wychowanków itp.). Są to niekiedy decyzje trudne, naruszające stan istniejący i interesy grup pracowniczych, których dotyczą. Ważne jest, by działania reorganizujące system opieki podejmowane były z uwzględnieniem stanu prawnego, interesów dzieci i zabezpieczenia interesów pracowniczych.

Rzecznik popierał przekształcanie istniejących form opieki instytucjonalnej, tworzenie systemu opartego o rodzinne formy opieki i pracę na rzecz powrotu dzieci do rodzin naturalnych. Działanie to służy dobru dziecka i jest wywiązaniem się władz samorządowych z obowiązku realizacji prawa dzieci do wychowania w rodzinie i rozwijania systemu opieki opartego o prymat form rodzinnych. Jednocześnie Rzecznik, przestrzegając konstytucyjnej zasady pomocniczości, nie wypowiadał się wprost o konkretnych możliwościach rozwiązania problemu.

Zgodnie z zasadą kierowania się w planowanych działaniach dobrem dziecka na kadrze pedagogicznej placówki, jak i na pracownikach opieki społecznej spoczywa obowiązek podjęcia wszelkich działań na rzecz przygotowania dzieci do oczekującej ich zmiany, uwzględnienia woli i opinii wychowanków, podjęcia ostatecznych decyzji, z jak najlepszym zabezpieczeniem interesów dziecka. Przy doborze właściwego typu placówki i formy opieki należy kierować się zasadnością umieszczenia dziecka w danej formie opieki (²¹ Pod pojęciem zasadności należy uznać uwzględnienie orzeczenia, opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej, zaświadczenia o stanie zdrowia, wywiadu środowiskowego, diagnozy sytuacji dziecka, opinię i wniosek placówki, opiekuna prawnego, dotychczasowe doświadczenia życiowe i wolę zainteresowanego zgodnie z przepisami cytowanego rozporządzenia.).

Poszanowanie dobra i praw dziecka wiąże się z prawem dziecka do wysłuchania w toku podejmowania decyzji, które go dotyczą (art. 12 Konwencji o Prawach Dziecka; § 11 i 35 rozporządzenia Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 września 2000 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych (²² Dz.U. z 2000r. Nr 80, poz. 900.)). Powyższa zasada powinna dotyczyć akceptacji przez dzieci zmiany placówki i zmiany formy opieki, np. z domu dziecka na rodzinny dom dziecka.

Efektem analizy działań podejmowanych na rzecz przekształcenia istniejącego systemu opieki nad dzieckiem stał się program Przekształcanie instytucjonalnych placówek opiekuńczo-wychowawczych w rodzinne formy opieki nad dzieckiem przekazany w zbiorczej publikacji (²³ Przekształcanie instytucjonalnych placówek opiekuńczo-wychowawczych w rodzinne formy opieki nad dzieckiem, Warszawa 2001 r., s. 7-16.) do komisji sejmowych, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, służb nadzoru wojewódzkiego, starostów powiatów, powiatowych centrów pomocy rodzinie oraz przedstawicieli organizacji pozarządowych.

• Rzecznik skierował wystąpienie do Wiceprezesa Rady Ministrów, Ministra Pracy i Polityki Społecznej (²⁴ Pismo z dnia 20 lutego 2001 r. BRPD-170/01.), stwierdzając naruszenie zasad konstytucyjnych: równości obywateli wobec prawa oraz sprawiedliwości społecznej w przepisach ustawy o pomocy społecznej dotyczących udzielania pomocy na dzieci umieszczone w rodzinach zastępczych. Rzecznik podkreślił, iż zróżnicowanie rodzin zastępczych w oparciu o nieprecyzyjne i dowolne kryterium prowadzi w konsekwencji do dyskryminacji, naruszenia konstytucyjnej zasady równości. Z zasady tej, zapisanej obecnie w art. 32 Konstytucji, wynika nakaz jednakowego traktowania podmiotów prawa w obrębie określonej klasy. Takie podmioty, które charakteryzują się posiadaniem w równym stopniu określonej cechy istotnej, powinny być traktowane według jednakowej miary, bez różnic, które zarówno dyskryminują, jak i faworyzują. Chodzi o cechę istotną, która jest wspólna dla tych podmiotów, co jednocześnie uzasadnia równe ich traktowanie, biorąc pod uwagę treść i cel danej regulacji prawnej. Rzecznik w swoim wystąpieniu zwrócił także uwagę, iż obowiązek alimentacyjny ma charakter ściśle osobisty. Stroną zobowiązaną do alimentacji mogą być wyłącznie osoby wymienione w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 128, 27,60-61, 125). Poza tymi przypadkami przepisy o obowiązku alimentacyjnym nie mają zastosowania do innych osób. Ponadto pomoc ze strony państwa w postaci świadczenia jest zupełnie czymś innym niż obowiązek alimentacji ustalony na podstawie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Z żadnych przepisów prawa rodzinnego i opiekuńczego nie da się wyprowadzić obowiązku łożenia na utrzymanie dziecka z własnych funduszy rodzica zastępczego i to nawet wówczas, gdy osoba ta sprawuje opiekę prawną.

• Rzecznik skierował do Marszałka Sejmu RP (²⁵ Pismo z dnia 24 kwietnia 2001 r. RPD/ZI/373/01/DJ/518.) wystąpienie w sprawie planowanych zmian w ustawie - Kodeks pracy dotyczących zmniejszenia wymiaru urlopu macierzyńskiego. Rzecznik zwrócił uwagę na fakt, że zmniejszenie wymiaru urlopu macierzyńskiego z 26 do 16 tygodni następowałoby w sytuacji rezygnacji kobiety-matki z wykorzystania pełnego wymiaru urlopu jej przysługującego. Jest to rozwiązanie niekorzystne dla dziecka. Obecność matki w pierwszych tygodniach życia dziecka ma ogromne znaczenie dla jego rozwoju psychicznego i zaspokojenia potrzeb. Rola kobiety w macierzyństwie jest niezastąpiona. Role obojga rodziców w procesie wychowania dziecka w okresie jego niemowlęctwa nie są zatem identyczne, choć równie ważne.

• Na prośbę Prezydenta RP (²⁶ Pismo z dnia 22 sierpnia 2001 r.) Rzecznik wyraził opinię dotyczącą wnioskowanego przez Rzecznika Praw Obywatelskich uzupełnienia treści art. 95 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego podkreślającego, że godność jest własnością przyrodzoną każdemu człowiekowi, a dziecko jako słabsze winno mieć zapewnione szczególne warunki rozwoju. Rzecznik uznając, że godność dziecka domaga się poszanowania we wszystkich wymiarach jego życia, wskazał iż wprowadzenie proponowanego zapisu wychodzi naprzeciw oczekiwaniom, jakie stawia się przed dobrym prawem (²⁷ Pismo z dnia 5 września 2001 r.).

• Rzecznik wystąpił do Prezesa Rady Ministrów w sprawie uregulowania sytuacji prawnej małoletnich cudzoziemców przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Rzecznik zwrócił uwagę na poważne naruszenie praw "porzuconych" przez rodziców małoletnich cudzoziemców przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Wskazał na trudności w regulacji spraw meldunkowych, dostępu do ubezpieczeń zdrowotnych, do edukacji oraz przewlekłość postępowań w sprawach regulacji statusu dzieci cudzoziemskich (²⁸ Pismo z dnia 30 października 2001r. RPD/GR-1172/01/AJ.).

• Rzecznik wystąpił do Prezesa Najwyższej Izby Kontroli w sprawie dokonania kompleksowej oceny stanu realizacji zadań samorządu powiatowego dotyczących pomocy dzieciom i młodzieży. W uzasadnieniu Rzecznik zwrócił uwagę na dużą skalę zaniechań, błędnych i niekompetentnych działań służb samorządowych, niezadawalający stan świadczeń przynależnych dzieciom w opiece zastępczej oraz niewystarczające wsparcie udzielane powiatom przez służby nadzoru wojewódzkiego. Podstawą do wystąpienia były materiały zebrane podczas wizyt w powiatach na terenie czterech województw oraz sygnały napływające do Biura Rzecznika (²⁹ Pismo z dnia 22 listopada 2001 r. BRPD/ZBiA/1575/01/MK).

• Rzecznik wystąpił do Marszałka Sejmu RP w sprawie skrócenia wymiaru urlopu macierzyńskiego w rządowym projekcie nowelizacji kodeksu pracy. Zwrócił uwagę, że skrócenie wymiaru urlopu macierzyńskiego z 26 tygodni jest rozwiązaniem niekorzystnym zarówno dla matki, jak i dziecka (³⁰ Pismo z dnia 13 grudnia 2001 r. BRPD/ZBiA/1683/01/MK.). W opinii Rzecznika szczególna ochrona matki i dziecka w polskim systemie prawnym wymaga rozpatrzenia uprzednio wszelkich innych działań oszczędnościowych a w przypadku uzasadnionej konieczności podjęcia decyzji najmniej uciążliwych. Podkreślono, iż urlop macierzyński to nie tylko powrót kobiety do pełni wydolności fizycznej, umysłowej i kondycyjnej, ale także ważny okres ochronny dla dziecka, co stanowi realizację prawa matki do dziecka, ale także prawa dziecka do matki. Dziecko, szczególnie w pierwszych miesiącach swego życia, potrzebuje kontaktu i bezpośrednich relacji z matką. Zaspokojenie w wieku niemowlęcym potrzeb fizjologicznych (karmienie piersią), potrzeb emocjonalnych i potrzeby bezpieczeństwa, które w naturalny sposób zapewnia matka, jest gwarancją pełniejszego rozwoju osobowego dziecka, jego lepszego stanu zdrowia, "wyposażenia" go w niezbędne w dalszym życiu wartości w stopniu większym niż dzieci wychowujące się w pierwszych miesiącach życia bez stałego kontaktu z matką. Badania wielu specjalistów wykazały, że: dzieci dłużej karmione piersią lepiej się rozwijają intelektualnie, mniej chorują, a bliski kontakt z matką ma pozytywny wpływ na ich rozwój emocjonalny. Ponadto ograniczenie urlopów macierzyńskich może pogorszyć i tak niekorzystną tendencję demograficzną spadku dzietności polskich rodzin poniżej współczynnika gwarantującego tzw. prokreację prostą, który wynosi 2,1. Obecny współczynnik spadł poniżej 1,5.