1. Powszechny system przeciwdziałania przemocy. Przemoc wobec dzieci jest problemem społecznym wymagającym rozwiązań systemowych z zapewnieniem powszechnego dostępu dla każdego poszukującego pomocy jak i interweniującego. System wymaga oparcia o struktury samorządowe powiatu - powiatowe centra pomocy rodzinie (na szczeblu gminy rozwiązanie zbyt kosztowne, brak specjalistów, na poziomie wojewódzkim zbyt daleko od problemów). System przeciwdziałania przemocy powinien spowodować odejście od dominacji form represyjnych i penalizacyjnych na rzecz form pomocy opartych o oddziaływania mediacyjne i terapeutyczne, socjalne i inne. Wymaga to zintegrowanych działań wszystkich służb publicznych i niepublicznych zajmujących się problemem. Po szerokich konsultacjach Rzecznik złożył wniosek do Prezydenta RP o podjęcie inicjatywy ustawodawczej zmierzającej do stworzenia rozwiązania systemowego przeciwdziałania przemocy opartego o struktury samorządowe powiatu.

2. Równość szans edukacyjnych. Degradacja społeczna i ekonomiczna niektórych środowisk jest główną barierą edukacyjną. Ubóstwo i bezrobocie wielu rodzin ogranicza szanse edukacyjne młodzieży. Dotyczy to przede wszystkim środowisk wiejskich na terenach postpegeerowskich oraz regionów dotkniętych strukturalnym bezrobociem. Zabezpieczenie interesów dziecka, w tym realizacja jego praw do rozwoju i równych szans edukacyjnych wymaga nowych rozwiązań systemowych dostosowanych do gwarancji konstytucyjnych i zapisów ustawowych. Rozwiązania te powinny uwzględnić, że ubóstwo dotykające dzieci w środowisku rodzinnym nie może być barierą edukacyjną, system pomocy powinien być powszechny - każde dziecko, które tego wymaga powinno otrzymać pomoc gwarantującą mu rozwój i edukację na miarę jego możliwości. W myśl zasad pomocniczości i subsydiarności system pomocy gwarantowany przez państwo powinien wspierać działania samorządów i być otwarty na inicjatywy organizacji pozarządowych.

3. Pomoc materialna. Stan prawny i organizacyjny wskazuje na brak spójnego, skoordynowanego systemu pomocy materialnej dla dzieci i młodzieży szkolnej. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 4 sierpnia 1993 r. w sprawie warunków, form i trybu przyznawania i wypłacania oraz wysokości pomocy materialnej dla uczniów, będące aktem wykonawczym do art. 91 ustawy o systemie oświaty (prawo ucznia do pomocy materialnej), określając formy pomocy, do których uczeń ma prawo, nie określa i nie gwarantuje środków budżetowych na jego realizację. Braku rozwiązań systemowych w zakresie pomocy materialnej dla dzieci i młodzieży nie zastąpiły programy celowe uruchamiane przez MEN i inne instytucje publiczne.

4. Wspieranie rozwoju dziecka. Reforma edukacji wymaga wprowadzenia nowych rozwiązań prawnych dotyczących wczesnego wspierania rozwoju dziecka. Związane jest to ze zintegrownym systemem pomocy i współdziałania resortów edukacji, służby zdrowia i pomocy społecznej. Również w interesie władz lokalnych jest wspomaganie rozwoju małych dzieci, które potrzebują wsparcia, żeby się rozwijać, uczyć i żyć. Podjęte wcześnie działania mogą wiele zmienić w ich rozwoju - często mogą umożliwić rozpoczęcie nauki w szkole masowej i dużo lepsze funkcjonowanie w społeczeństwie.

6. Przemoc w mediach. Brak jest skutecznego systemu ochrony dziecka przed audycjami dla niego niewłaściwymi lub szkodliwymi. Dotychczasowe rozwiązania nie pomagają ustrzec najmłodszych widzów przed przekazami pełnymi agresji i przemocy. Przekaz medialny coraz częściej charakteryzuje się wzrostem przemocy i agresji ukazywanej jako sposób rozwiązywania problemów. Treści takie pojawiają się w programach adresowanych do dzieci i młodzieży.

7. Pomoc niepełnosprawnym. Szczególnej pomocy ze strony właściwych władz publicznych wymagają dzieci niepełnosprawne. Niepokoi duża liczba dzieci niepełnosprawnych nierealizujących obowiązku szkolnego. Konieczne jest podjęcie działań z zakresu wczesnej rewalidacji oraz pomoc dla całego środowiska rodzinnego dziecka. Wymaga to opracowania programu wsparcia rodziny oraz programów wspomagających rozwój dziecka niepełnosprawnego.

9. Wysłuchiwanie dziecka w postępowaniu sądowym. Praktyka wskazuje na zbyt częste niewysłuchiwanie przez sądy zdania dziecka w sytuacjach, gdy osiągnęło wiek i stopień dojrzałości uzasadniający uwzględnienie jego opinii (np. w sprawach o uprowadzenie za granicę, sprawach rozwodowych, określania kontaktu z dzieckiem).

10. Prawo do informacji. Nierespektowanie prawa do informacji przez przedstawicieli urzędów i instytucji publicznych w sprawach dotyczących udzielania pomocy dziecku i rodzinie. Dotyczy to braku wyczerpujących informacji o przysługujących dziecku i rodzinie formach pomocy, świadczeniach, sposobach rozpatrywania wniosków, obowiązujących procedurach i drukach potrzebnych do załatwiania spraw, kryteriach ubiegania się o świadczenia, sprzęt rehabilitacyjny itp. Częstym przypadkiem było nieinformowanie zainteresowanych o możliwościach odwołania się od decyzji, brak wskazania instytucji odwoławczej i trybu postępowania. Obwieszczenia i informacje umieszczane w urzędach, informatory i ulotki o charakterze ogólnym nie pomagały w indywidualnych sprawach, szczególnie gdy dotyczyło to osób niezaradnych, znajdujących się w trudnych sytuacjach życiowych.

11. Prawo do kontaktów z dzieckiem (prawo dziecka do kontaktu z obojgiem rodziców) naruszane było najczęściej przez jednego z rodziców, który nie przestrzegał postanowień sądu, uniemożliwiając kontakty drugiego rodzica z dzieckiem. W sprawy te strony angażowały emocjonalnie dzieci, wywierając na nie presję psychiczną i ukierunkowując wychowanie w duchu wyparcia się drugiego rodzica, a niekiedy nienawiści do niego. W sprawach tych prawo i jego egzekucja są zbyt często nieskuteczne, długotrwałość i przewlekłość postępowań naraża dzieci na urazy emocjonalne.

12. Status dzieci cudzoziemskich. W sytuacji porzuconych dzieci cudzoziemskich przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, przy braku reakcji ze strony władz krajów pochodzenia (gdy podpisana jest dwustronna umowa o fakultatywnej jurysdykcji sądów miejsca zamieszkania i pobytu dziecka) istnieje możliwość regulacji statusu dziecka na terenie Polski, stosując prawo danego kraju (np. dotyczy to dzieci ukraińskich i rumuńskich). Sądy polskie w zasadzie nie korzystają z tej możliwości. Dzieci te narażone są na wieloletni pobyt w placówkach opiekuńczych bez szansy na adopcję lub powrót do rodziców.

13. Badania profilaktyczne. Zasadne jest wydzielenie w ramach działu ochrona zdrowia odpowiednich środków finansowych przeznaczonych na utworzenie i bieżące finansowanie powszechnie obowiązującego Narodowego Programu Badań Profilaktycznych Dzieci do lat 18.

14. Medycyna szkolna. W ramach zmian dokonywanych w służbie zdrowia powinien nastąpić powrót do medycyny szkolnej i reaktywowanie bezpośrednich kontaktów lekarzy szkolnych, lekarzy-stomatologów i higienistek (pielęgniarek szkolnych) z dziećmi w placówkach. Aby przywrócić medycynie szkolnej należną rangę stworzyć należy odpowiednie podstawy organizacyjno-prawne ogólnopolskiego systemu opieki zdrowotnej nad uczniami.

15. Brak przepisów wykonawczych. Brak aktów wykonawczych do art. 31b. ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Wydane zatem winno być rozporządzenie, które uregulowałoby wynikające z art. 31b ust. 1 powołanej ustawy uprawnienia dzieci do świadczeń na rzecz zachowania zdrowia, zapobiegania chorobom i wczesnego wykrywania chorób. Rozporządzenie to, zgodnie z ustawową delegacją, unormować winno kwestie dotyczące:

16. Nadzór nad placówkami i rodzinnymi formami opieki. W sytuacji przekształceń w systemie opieki nad dzieckiem (likwidacja placówek, tworzenie rodzin zastępczych, rodzinnych domów dziecka) ważne jest nadzorowanie przez służby wojewodów procesu przekształceń placówek oraz działania na rzecz przygotowania dzieci do zmian w ramach sprawowania nadzoru pedagogicznego oraz odpowiedzialności za przestrzeganie praw dziecka - likwidacja placówki powinna być poprzedzona działaniami kadry na rzecz przygotowania wychowanków do zmian. Dotychczasowe działania nadzoru pedagogicznego należy uznać za niewystarczające.

17. Brak procedur przekształcania i likwidacji placówek opiekuńczo-wychowawczych. W obowiązujących przepisach dotyczących przekształcania i likwidacji placówek opiekuńczo-wychowawczych nie zostały określone procedury zabezpieczające dobro dzieci - placówka opiekuńcza likwidowana jest tak, jak każda samorządowa jednostka budżetowa.

18. Niestabilność przepisów prawa. Zbyt częste zmiany przepisów prawa dotyczących opieki nad dzieckiem, czego przykładem jest kilkakrotnie zmieniana ustawa o pomocy społecznej w części dotyczącej rodzin zastępczych oraz rozporządzenia wykonawcze Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie rodzin zastępczych. Zmiany dotyczyły podstawowych zasad określania wysokości świadczeń pomocy pieniężnej na dziecko umieszczane w rodzinie zastępczej spokrewnionej i niespokrewnionej oraz wysokości pomocy pieniężnej na dzieci niepełnosprawne. W sytuacji częstej zmiany przepisów ważna jest rola nadzoru, jednoznaczne interpretacje i komentarze do kwestii spornych.

19. Przestrzeganie praw dziecka w placówkach. Wizytacja dokonana w schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych wskazała na częste stosowanie jako kary umieszczania wychowanków w izbie przejściowej. Nadużywanie tego "środka wychowawczego" wynika często z niechęci kadry do stosowania procedur i środków przymusu bezpośredniego (izba izolacyjna). Sytuację tę umożliwia przepis zawarty w § 44 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, zezwalający na stosowanie izby przejściowej w przypadkach konieczności "utrzymania bezpieczeństwa i porządku w zakładzie" oraz "zapobiegania agresji lub dezorganizacji życia w zakładzie". Zdaniem Rzecznika umieszczanie wychowanków w izbie przejściowej zamiennie ze stosowaniem środków przymusu bezpośredniego sprzyja nadużywaniu tej możliwości i wymaga zmian ww. rozporządzenia w celu jednoznacznego oddzielenia środków wychowawczych od izolacyjnych.

20. Brak przepisów wykonawczych dotyczących organizowania i działania domów matki i dziecka na terenie zakładów karnych oraz określenia trybu przyjmowania dzieci matek pozbawionych wolności do tych domów. Mimo delegacji zawartej w art. 87 § 5 kodeksu karnego wykonawczego do wydania przez Ministra Sprawiedliwości rozporządzenia regulującego powyżej wymienione zagadnienie - nie zostało ono do tej pory wydane.

22. Zadania powiatów. Powiaty zbyt wolno budują programy i struktury pomocy dziecku i rodzinie, do których zostały ustawowo zobowiązane: ośrodki interwencji kryzysowej, poradnie rodzinne, mieszkania chronione, kwalifikowane rodziny zastępcze i inne. Mając szereg problemów natury organizacyjnej, finansowej, borykając się z brakiem wykwalifikowanej kadry, powiaty nie stworzyły pełnych struktur powiatowych centrów pomocy rodzinie.

Zadania powiatów dotyczące pomocy dziecku i rodzinie wymagają wsparcia i pomocy merytorycznej wojewódzkiej administracji rządowej i samorządowej. Zbyt często rola służb wojewodów i marszałków wojewódzkich ogranicza się do dystrybucji środków finansowych, kontroli ich wydatkowania oraz przestrzegania przepisów prawa. Blisko trzyletni okres wprowadzania zmian, kształtowania relacji pomiędzy administracją rządową a jednostkami samorządu terytorialnego pozwala na uogólniony wniosek, że zmiany te przebiegają w zbyt wolnym tempie, brak jest we wzajemnych relacjach stałych zasad i procedur współpracy, brak jest stałych zasad finansowania zadań na szczeblu powiatu.

23. Współpraca z organizacjami pozarządowymi. Praktyka wielu samorządów - ograniczanie się do zlecania odpłatnej realizacji zadań w formie przetargów na usługi - świadczy o niedocenianiu organizacji pozarządowych jako partnerów w zakresie pomocy dziecku i rodzinie. Skrajną postawą w tym zakresie jest: powoływanie instytucji samorządowych obok dobrze działających placówek niepublicznych. Zasada pomocniczości, która jest jedną z podstaw reformy ustrojowej państwa, wskazuje na potrzebę włączenia tych organizacji w realizację działań publicznych w dziedzinie polityki społecznej. Bardzo często walorem organizacji pozarządowych są: wolontariat, doświadczenie, wykwalifikowana kadra, możliwość aktywizacji społeczności lokalnych. Z najważniejszych form pomocy dziecku i rodzinie, które mogą z powodzeniem realizować na rzecz powiatu organizacje niepubliczne, wymienić należy: rozwój rodzinnych form opieki nad dzieckiem: rodziny zastępcze, pogotowia rodzinne, rodzinne domy dziecka, ośrodki interwencji kryzysowej, hostele dla ofiar przemocy, programy reintegracji rodziny, mieszkania chronione, programy przeciwdziałania marginalizacji społecznej, działalność placówek środowiskowych: świetlic i ognisk wychowawczych. Wszystkie te zadania powinny znaleźć miejsce w zintegrowanym programie pomocy dziecku i rodzinie uwzględniającym potencjał wszystkich uczestników życia publicznego na danym terenie.