Konstytucja RP nadała prawom dziecka wysoką rangę, przewidując instytucję Rzecznika Praw Dziecka. Ustawa Zasadnicza (art. 72 ust. 4 ( Dz.U. Nr 78, poz. 483 sprost. Dz.U. z 2001, Nr 28, poz.319.)), nie określając kompetencji i sposobu powoływania Rzecznika, odsyła do ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka, co wskazuje na znaczną swobodę ustawodawcy w kreowaniu statusu instytucji. Jednocześnie wymieniając funkcje publiczne niepołączalne z mandatem parlamentarnym (art. 103 ust. 1), stawia Rzecznika Praw Dziecka na równi z Prezesem Narodowego Banku Polskiego, Prezesem Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznikiem Praw Obywatelskich.

Rzecznika Praw Dziecka ustanowiono ustawą z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka (² Dz. U. Nr 6, poz. 69.) dla stania na straży praw dziecka określonych w Konstytucji RP, Konwencji o Prawach Dziecka ( Dz.U. z 1991. Nr 120, poz. 526, ze zm.) i innych przepisach prawa, z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców. W rozumieniu ustawy dzieckiem jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności (art. 2 ust. 1). Rzecznik działa na rzecz ochrony praw dziecka, a w szczególności:

• prawa do życia i ochrony zdrowia,
• prawa do wychowania w rodzinie,
• prawa do godziwych warunków socjalnych,
• prawa do nauki (art. 3 ust.2).

Przy wykonywaniu swoich uprawnień Rzecznik kieruje się:

• dobrem dziecka - wszystkie działania podejmowane są w najlepiej pojętym interesie dziecka, biorąc pod uwagę, że naturalnym środowiskiem rozwoju dziecka jest rodzina;
• zasadą równości - troska o ochronę praw każdego dziecka;
• poszanowaniem praw, obowiązków i odpowiedzialności rodziców.

W naszym kraju funkcjonuje szereg instytucji zajmujących się prawami dziecka. Często jednak działają one w konkretnym środowisku społecznym lub na określonym obszarze terytorialnym. Niejednokrotnie sytuacja dziecka nie jest głównym celem ich działalności. Ustanowienie Rzecznika Praw Dziecka oznaczało powstanie niezależnej instytucji, wyposażonej w uprawnienia o charakterze kontrolnym, ostrzegawczym i inicjującym, podejmującej i wspierającej wysiłki zmierzające do maksymalnej ochrony praw dziecka. Rzecznik dysponuje uprawnieniami, które wzbogaciły istniejące dotychczas w Polsce instrumentarium ochrony praw dziecka. Są one analogiczne do tych, którymi dysponują inni rzecznicy praw dziecka w Europie.

Uprawnienia, które można zaliczyć do kategorii kontrolnych (art. 10 ust. 1 pkt 1), pozwalają zwrócić się do organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji o złożenie wyjaśnień i udzielenie niezbędnych informacji, a także o udostępnienie akt i dokumentów. Rzecznik Praw Dziecka nie może zastąpić organów i instytucji, którym ustawodawca powierza różnego typu zadania z dziedziny pomocy rodzinie i dziecku. Z tego też powodu art. 10 ust. 1 pkt. 2 ustawy określa, iż Rzecznik może zwrócić się do właściwych organów, w tym do Rzecznika Praw Obywatelskich, o podjęcie działań na rzecz dziecka należących do ich kompetencji. Punkt 2 tego artykułu stanowi zaś, że Rzecznik Praw Obywatelskich podejmuje sprawy skierowane przez Rzecznika Praw Dziecka.

Ustawa przyznaje Rzecznikowi (art. 11 ust. 1) kompetencję przedstawiania właściwym organom władzy publicznej, organizacjom i instytucjom ocen i wniosków zmierzających do skutecznej ochrony praw i dobra dziecka oraz usprawnienia trybu załatwiania spraw w tym zakresie. Może on również (art. 11 ust. 2) występować do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę innych aktów prawnych.