Kompetencje Trybunału Konstytucyjnego określone są w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i ustawie z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070). Dopełnieniem tej regulacji prawnej jest Regulamin Trybunału Konstytucyjnego (tekst jednolity - MP z 2001 r. Nr 41, poz. 668) uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego na podstawie art. 14 ust.1 pkt 1 wymienionej ustawy.

Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym, w art. 4 ust. 1, zobowiązuje Trybunał Konstytucyjny do informowania Sejmu i Senatu o istotnych problemach wynikających z jego działalności i orzecznictwa.

Przedłożony materiał stanowi wykonanie tych norm. Zawiera on bowiem informację o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w 2001 r. W roku tym Trybunał Konstytucyjny działał w 15 osobowym składzie: Jerzy Ciemniewski, Zdzisław Czeszejko-Sochacki, Teresa Dębowska-Romanowska, Lech Garlicki, Stefan J. Jaworski, Wiesław Johann, Krzysztof Kolasiński, Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska, Andrzej Mączyński, Janusz Niemcewicz (od 1 marca 2001 r.), Ferdynand Rymarz (do 28 lutego 2001 r.), Marek Safjan - Prezes TK, Jadwiga Skórzewska-Łosiak, Jerzy Stępień, Janusz Trzciński - Wiceprezes TK, Marian Zdyb. Od 1 grudnia 2001 r. nastąpiła zmiana składu osobowego Trybunału. Zakończyli kadencję - rozpoczętą w 1993 r. - sędziowie: Janusz Trzciński - Wiceprezes Trybunału, Zdzisław Czeszejko-Sochacki, Lech Garlicki i Stefan Jaworski. Sejm wybrał nowych sędziów: Mariana Grzybowskiego, Marka Mazurkiewicza, Mirosława Wyrzykowskiego oraz Bohdana Zdziennickiego. Kadencja tych sędziów rozpoczęła się 2 grudnia 2001 roku. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej powołał Andrzeja Mączyńskiego na stanowisko Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego.

Przedmiotem merytorycznej (orzeczniczej) działalności Trybunału Konstytucyjnego była w przeważającej mierze kontrola konstytucyjności ustaw. Na ogólną liczbę 116 badanych aktów normatywnych, aż w 85 przypadkach przedmiotem kontroli zgodności z Konstytucją lub ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi były ustawy.

W 2001 r., w porównaniu z rokiem ubiegłym, odnotowano dalszy wzrost spraw rozstrzygniętych przez Trybunał Konstytucyjny. Orzecznictwo Trybunału dotyczyło wielu obszarów prawa, zaś rozstrzygane sprawy miały zróżnicowane znaczenie społeczno-ekonomiczne. Zapadło także szereg rozstrzygnięć precedensowych mających istotne znaczenie dla umacniania zasad demokratycznego państwa prawnego.

Szczególne znaczenie ma wyrok z 4 grudnia 2001 r., SK 18/00 dotyczący konstytucyjnej odpowiedzialności władzy publicznej za szkody wyrządzone przez niezgodne z prawem działanie jej organów. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 417 kodeksu cywilnego, rozumiany w ten sposób, że Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności jest zgodny z art. 77 ust. 1 Konstytucji. Za niezgodny z ww. artykułem Konstytucji Trybunał uznał art. 418 kodeksu cywilnego, który został wyeliminowany z systemu prawnego. Zdaniem Trybunału, w wyniku tego rozstrzygnięcia odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza na skutek wydania orzeczenia lub zarządzenia będzie ukształtowana w oparciu o formułę ogólną zawartą w art. 417 kc.

Na podkreślenie zasługuje problematyka ochrony własności i prawa dziedziczenia. W wyroku z 31 stycznia 2001 r., P. 4/99 Trybunał uznał niezgodność z Konstytucją przepisów regulujących dziedziczenie gospodarstw rolnych. Zdecydował o niekonstytucyjności "podzielonej w czasie" chroniąc zarazem zaufanie do prawa i stabilność stosunków prawnych ukształtowanych przez porządek dziedziczenia istniejący w chwili otwarcia spadku.

Należy także zwrócić uwagę na rozstrzygnięcie (w trybie kontroli prewencyjnej) dotyczące ustawy - Prawo własności przemysłowej, w którym Trybunał stwierdził naruszenie zasady nakazującej, by przepisy prawa były formułowane w sposób wykluczający ich dowolną interpretację (wyrok z 7 lutego 2001 r., K. 27/00).

W sprawie tzw. eksmisji na bruk (wyrok z 4 kwietnia 2001 r., K. 11/00) Trybunał odniósł się do konstytucyjnej zasady nienaruszalności, poszanowania i ochrony godności człowieka wyrażonej w art. 30 Konstytucji.

Ponadto wiele spraw rozstrzygniętych przez Trybunał dotyczyło: zabezpieczenia społecznego, ochrony prawa własności, prawa karnego, w tym także postępowania dyscyplinarnego, źródeł prawa, a także - w szerokim ujęciu - prawa daninowego.

Na uwagę zasługuje również postanowienie, wydane w pełnym składzie, z 28 listopada 2001 r., SK 5/01, w którym Trybunał umorzył postępowanie z powodu utraty mocy obowiązującej przepisu. W sprawie tej skarżący zarzucił brak konstytucyjnej legitymacji PKWN do wydawania dekretów z mocą ustawy. Trybunał uznał, że sprawa legalności działania władz państwowych narzuconych Polsce w 1944 r. należy obecnie do sfery ocen historycznych i politycznych, które nie mogą być przenoszone bezpośrednio na sferę ukształtowanych wówczas stosunków prawnych. Zdaniem Trybunału, brak konstytucyjnoprawnej legitymacji PKWN, KRN, Rządu Tymczasowego, a także wątpliwa legitymacja później istniejących organów nie może nieść konsekwencji w postaci ignorowania faktu, że efektywnie wykonywały one władzę państwową, a akty normatywne tych organów były podstawą rozstrzygnięć indywidualnych, które ukształtowały m.in. strukturę własnościową w obszarze własności rolniczej, a także stosunki prawne w innych dziedzinach życia społecznego. Odnośnie obowiązywania art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej Trybunał uznał, że moc prawna przepisu wyczerpała się wraz z realizacją przejęcia na własność Skarbu Państwa określonych w dekrecie nieruchomości rolnych.

Trybunał Konstytucyjny w orzecznictwie odnosił się również do występujących w praktyce sądowej przypadków odmowy zastosowania przepisu ustawy, który zdaniem sądu jest sprzeczny z Konstytucją (art. 178 ust. 1 w związku z art. 8 ust. 2 Konstytucji). Zdaniem Trybunału, w obowiązującym stanie konstytucyjnym bezpodstawne jest stanowisko dopuszczające odmowę zastosowania przez sąd orzekający normy ustawowej ze względu na jej sprzeczność z normą konstytucyjną i orzeczenie bezpośrednio na podstawie regulacji konstytucyjnej. Stanowisko takie nie znajduje uzasadnienia ani w wyrażonej w Konstytucji zasadzie bezpośredniego stosowania jej przepisów (art. 8 ust. 2), ani w przepisie przewidującym podległość sędziego w sprawowaniu urzędu tylko Konstytucji i ustawom (art. 178 ust. 1 Konstytucji). Sędzia, podlegając Konstytucji, nie jest zwolniony z podległości ustawie zwykłej. Właściwą drogą do rozstrzygnięcia wątpliwości co do zgodności z ogólną normą konstytucyjną szczegółowej regulacji ustawowej mającej zastosowanie w sprawie jest przedstawienie pytania prawnego Trybunałowi Konstytucyjnemu. Zdaniem Trybunału bezpośrednie stosowanie Konstytucji przybiera różne formy, których odrębności nie wolno zacierać i dopóki sąd orzekający nie zdecyduje się na skorzystanie z drogi pytania prawnego do Trybunału w celu wyeliminowania normy ustawowej, którą uważa za niekonstytucyjną, nie może jej po prostu pomijać w procesie orzekania.

Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, zgodnie z art. 190 ust. 1 Konstytucji, są ostateczne i mają moc powszechnie obowiązującą. Norma ta nie powinna budzić wątpliwości interpretacyjnych. Nie mniej jednak Trybunał odnotował sygnały, że niektóre sądy nie uznają mocy powszechnie obowiązującej orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego. Przykładem tego jest uchwała z 4 lipca 2001 r. (III ZP 12/01), w której Sąd Najwyższy wyjaśnił zagadnienie prawne sądu w brzmieniu: "czy sąd powszechny jest związany pozytywnym orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego". Oznacza to, że sąd pytał także o to, czy moc powszechnie obowiązująca orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczy tych przepisów, co do których stwierdzono niekonstytucyjność. Sąd Najwyższy pozornie rozwiał wątpliwości sądu, orzekając, że "orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego stwierdzające zgodność przepisów ustawy i rozporządzenia z konstytucją powoduje, że sąd nie może odmówić ich stosowania z powodu sprzeczności z Konstytucją. Z uzasadnienia uchwały wynika jednak, że sąd nie byłby związany orzeczeniem, gdyby oceniał przepisy ustawy biorąc pod uwagę inne wzorce konstytucyjne. Oznacza to, zdaniem Sądu Najwyższego, że sąd związany jest orzeczeniem afirmatywnym Trybunału Konstytucyjnego warunkowo, o ile nie znajdzie według własnego uznania, innego wzorca konstytucyjnego.

Trybunał orzeka w pełnym składzie w sprawach: a) określonych w art. 25 ust. 1 ustawy o TK, dotyczących zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, b) z wniosku Prezydenta o stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucją przed jej podpisaniem lub umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją oraz c) o szczególnej zawiłości z inicjatywy Prezesa TK lub wyznaczonego do rozpoznania danej sprawy składu orzekającego.

W 2001 r. Trybunał rozstrzygnął w pełnym składzie 15 spraw wydając 10 wyroków i 5 postanowień. W pięcioosobowym składzie rozstrzygnął 70 spraw wydając 44 wyroki i 26 postanowień (w sprawach zgodności ustaw albo ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją, a także zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi, których ratyfikacja wymagała zgody wyrażonej w ustawie). W trzyosobowym składzie Trybunał wydał 10 wyroków i 104 postanowienia (badając zgodność innych aktów normatywnych z Konstytucją, z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i z ustawami lub dokonując rozpoznania zażaleń na odmowę nadania biegu wnioskom lub skargom konstytucyjnym - 103 postanowienia). Wstępne rozpoznanie wniosku lub skargi konstytucyjnej następowało na posiedzeniu niejawnym przez wyznaczonego przez Prezesa Trybunału sędziego, który zarządzeniem kierował sprawę do rozpoznania lub wydawał postanowienie o odmowie nadania biegu sprawie. W 2001 r. wydano 190 tego rodzaju postanowień, z czego zdecydowana większość (176) dotyczyła skarg konstytucyjnych.

Orzeczenie Trybunału zapada większością głosów. W przypadku, gdy członek składu orzekającego nie zgadza się z większością głosujących, może złożyć zdanie odrębne. W roku 2001 zdania odrębne sędziów towarzyszyły wyrokom dotyczącym wyłączności ustawy w sprawach podatkowych (wyrok z 3 kwietnia 2001 r., K. 32/99) i przestrzegania zasady określoności przepisów prawa (wyrok z 10 października 2001 r., K. 28/01). Zdania odrębne składano również do postanowień w sprawach: obowiązywania dekretu o reformie rolnej (postanowienie z 28 listopada 2001 r., SK 5/01) oraz uznania prawa do równego traktowania (art. 32 Konstytucji) za podstawę skargi konstytucyjnej (postanowienia z: 27 czerwca 2001 r., Ts 180/00 i 24 października 2001 r., SK 10/01, do którego złożono 5 zdań odrębnych).

Wzorcem kontroli zgodności podustawowych przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe w omawianym okresie były normy wyrażone w Konstytucji, umowach międzynarodowych oraz w ustawach.

Konstytucyjną podstawę kontroli stanowiły zasady i normy ujęte w przepisach zawartych w różnych rozdziałach Konstytucji. W roku 2001 były nimi w szczególności:

- w rozdziale II, który zawiera regulacje dotyczące ochrony wolności i praw człowieka i obywatela, a także określa jego obowiązki: zasada proporcjonalności - art. 31 ust. 3; zasada równego traktowania wszystkich przez władze publiczne i zakazująca dyskryminacji - art. 32; zapewnienie równego traktowania kobiet i mężczyzn w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym - art. 33; zasada domniemania niewinności - art. 42 ust. 3; dostęp do sądu - art. 45 ust. 1; wyłączność ustawy i orzeczenia sądu w sprawach o przepadek rzeczy - art. 46; zasada ochrony prawa własności i prawa dziedziczenia - art. 21 i art. 64; prawo do zabezpieczenia społecznego - art. 67;

- w rozdziale III regulującym źródła prawa: warunki wydawania aktów podustawowych powszechnie obowiązujących - art. 92; aktów prawa wewnętrznego - art. 93;

- w rozdziale VII określającym kompetencje samorządu terytorialnego: ochrona sądowa samodzielności jednostek samorządu terytorialnego - art. 165 ust. 2; zapewnienie jednostkom samorządu terytorialnego udziału w dochodach publicznych - art. 167 ust. 1;

- w rozdziale VIII o sądach i trybunałach: odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu - art. 168;

- w rozdziale X określającym finanse publiczne: wyłączność ustawowa regulacji podatkowej - art. 217;

- w rozdziale XI regulującym stany nadzwyczajne: nakaz wprowadzenia regulacji ustawowych - art. 228.

Ustawa o TK była dotychczas trzykrotnie nowelizowana. Pierwsza zmiana dotyczyła statusu RPO w postępowaniu przed TK. W drugiej - ustawą z dnia 9 czerwca 2000 r. o zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym oraz ustawy o zmianie ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 53, poz. 638) dokonano uzupełnienia art. 39 umożliwiając rozstrzygnięcie sprawy nawet w przypadku utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego przed wydaniem orzeczenia (jeżeli jest to konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw). Zmiana ta pozwala chronić prawa i wolności w sposób bardziej skuteczny. W poprzednim porządku prawnym utrata mocy obowiązującej aktu normatywnego przed wydaniem orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego była podstawą do umorzenia postępowania. Ponadto wprowadzone zostały zmiany w art. 46 ust. 1 polegające na tym, że wyrazy: "toku instancyjnego" zastąpiono sformułowaniem: "drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana". Wydłużono także termin do wniesienia skargi konstytucyjnej z 2 do 3 miesięcy liczonych od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia oraz zniesiono opłatę od skargi konstytucyjnej. Zmianie uległa treść przepisu określającego obowiązek sporządzenia skargi konstytucyjnej przez adwokata lub radcę prawnego. Dodano, że obowiązek ten dotyczy również zażalenia na postanowienie o odmowie nadania skardze dalszego biegu.

W kolejnej nowelizacji, ustawą z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych, dokonano zmiany art. 27 ustawy o TK. Zmiana ta ma istotne znaczenie dla kształtowania się wzajemnych relacji pomiędzy sądami a Trybunałem Konstytucyjnym. Artykuł 27, w brzmieniu przed nowelizacją, sytuował sądy na równi z innymi uczestnikami postępowania przed Trybunałem (podmiot, który wystąpił z wnioskiem, pytaniem prawnym lub skargą konstytucyjną). Aktualnie, obecność przedstawiciela sądu na rozprawie uzależniona została od woli składu orzekającego, który przedstawił Trybunałowi pytanie prawne.

Wprowadzono również zmiany w organizacji obsługi prac Trybunału Konstytucyjnego. W poprzednim porządku prawnym, zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy o TK, Prezes Trybunału odpowiadał za zapewnienie organizacyjnych i administracyjnych warunków pracy Trybunału i kierował w istocie Biurem Trybunału. W wyniku nowelizacji (art. 17 ust. 1a) wprowadzono rozwiązanie, zgodnie z którym Biurem Trybunału Konstytucyjnego kieruje Szef Biura, powoływany, na wniosek Prezesa Trybunału, przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów. Umożliwia to efektywne zorganizowanie i skoordynowanie prac Biura, przez powierzenie całości problematyki organizacyjno-administracyjnej warunków funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego odpowiednio umocowanemu urzędnikowi, ponoszącemu odpowiedzialność przed Prezesem i Zgromadzeniem Ogólnym Sędziów Trybunału. Pozwala to jednocześnie Prezesowi Trybunału koncentrować się na zagadnieniach dotyczących działalności orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego oraz realizować inne, liczne zadania, w tym związane z reprezentowaniem Trybunału.

Stabilizacja konstytucji umożliwia budowanie trwałego i spójnego systemu prawnego. Konstytucja stanowi jego podstawę w hierarchicznym systemie źródeł prawa. Istotne znaczenie w tym procesie ma przyjęta przez Trybunał Konstytucyjny praktyka wydawania tzw. wyroków interpretacyjnych. Jest to działanie w kierunku orzekania zgodnie z zasadą domniemania konstytucyjności przepisów prawa, poprzez określenie właściwego, tzn. pozostającego w zgodzie z Konstytucją, ich rozumienia.

Pierwsza część prezentuje zakres i formy działania Trybunału Konstytucyjnego.

Druga część omawia, zgodnie z systematyką konstytucyjną, aktualne kierunki orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego.

W pierwszym rozdziale zwrócono uwagę na ogólną problematykę dotyczącą zasady demokratycznego państwa prawnego i niektórych innych zasad ustrojowych oraz związanych z nimi wolności i praw.

W czwartym rozdziale zaprezentowano zagadnienie immunitetu parlamentarnego.

W siódmym rozdziale przedstawiono problematykę finansów publicznych.

- statystykę spraw rozpoznanych przez Trybunał Konstytucyjny w 2001 r. (Załącznik nr 1),

- zestawienia podmiotów inicjujących postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawach rozpoznanych w 2001 r. (Załącznik nr 2),

- charakterystykę wyroków Trybunału Konstytucyjnego wydanych w 2001 r. (Załącznik nr 3),

- zestawienie zdań odrębnych sędziów TK do orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego wydanych w 2001 r. (Załącznik nr 7).