Senacka Komisja Kultury i Środków Przekazu, organizując dzisiejszą konferencję, podjęła się wcale niełatwego zadania. Osobiście zdaję sobie z tego sprawę, jako polityk doznający przyjemności i czasami przykrości w kontaktach z mediami, ale także jako człowiek, który otrzymał wykształcenie dziennikarskie i - choć było to dawno - to jednak uprawiał zawód publicysty, choć nigdy etatowo.

Mówiąc dziś o polityce, politykach i mediach, powinniśmy - tak sądzę - ograniczyć się do okresu po Okrągłym Stole, a więc warunków swobodnej działalności politycznej, wolności słowa i wolności mediów. I choć organizatorzy nie wyznaczyli cezury czasowej, to myślę, że moglibyśmy się umówić, iż poprzednia epoka może nam posłużyć jedynie jako punkt odniesienia do skali przemian. Powinniśmy też mieć świadomość, iż tamte dziesięciolecia są źródłem pewnych obciążeń mentalnych starszego i średniego pokolenia, jak również nawyków z tamtych lat - konspiracyjnej działalności politycznej i prasy drugiego obiegu - z jednej strony, a także nawyków i postaw ówczesnej władzy i kontrolowanej prasy - z drugiej.

W opinii publicznej panuje niemal powszechne przekonanie, że zajmowanie się polityką jest sprawą nieczystą. Na niestabilnej scenie politycznej, przypominającej bardziej ring, media pokazują, jak władza łamie prawo, jak trawiona jest rakiem korupcji, jak penetruje ją wielki biznes, jak niektórzy w transformacyjnym bałaganie chcą się urządzić.

Na całą klasę polityczną spada ciężki zarzut, że bez skrupułów potrafi posługiwać się demagogią, fałszować informacje, oczerniać swoich przeciwników, przemilczać prawdę, podawać ją jako wyselekcjonowaną, wybiórczą. Nie muszę w tym gronie dowodzić, że ,,oni" - negatywni politycy - to tylko pewien procent klasy politycznej. Niech każdy dla siebie ten procent określi. Dziś też zapewne nie będziemy mówić o kryształowych politykach, politykach-ideałach, jak również o kryształowych dziennikarzach.

Na politykach ciążą jeszcze inne grzechy, rzutujące na jakość kontaktów z mediami. To nazbyt często występująca niestaranność, arogancja, niedostatek kompetencji w wielu sprawach. Pytanie: czy polityk powinien wypowiadać się w każdej sprawie? Nieliczni, niestety, politycy mogą pochwalić się znajomością prawa prasowego, umiejętnością kulturalnego, ale skutecznego odpierania agresywności i wścibskości mediów. Ale problem dotyczy nie tylko samych polityków, lecz również ich otoczenia: asystentów, doradców, ekspertów. W ich doborze powinna decydować lojalność, kompetencja i odpowiedzialność.

Problemy etyczne dotyczą nie tylko polityki i dziennikarstwa, ale także innych zawodów, szczególnie funkcjonujących w korporacjach. Nie zawsze prawnicy, lekarze, pracownicy administracji, czy też ludzie biznesu, mogą być etycznym wzorem dla mediów. Polem konfliktów jest to, że na przykład lekarz czy prawnik służy jednostce, a dziennikarz działa i publikuje w interesie ogółu i dla ogółu, nawet jeśli publikacje nie są w interesie jednostek. Inne zawody różni od dziennikarstwa to, że strzegą one posiadanych informacji ze świadomością, że są one podstawą ich siły. Dziennikarstwo zaś polega na upowszechnianiu informacji po ich uprzednim zdobyciu.

- i obaj są odpowiedzialni za kształtowanie postaw obywatelskich.

Znalazłoby się jeszcze wiele innych wspólnych cech, ale pragnę zwrócić uwagę na niezwykle ważny i budzący najwięcej emocji związek. Polityka i media mają jeszcze jednego partnera, jeszcze jedno pole - czasem minowe - czyli gospodarkę i finanse. Te trzy sfery są od siebie zależne: gospodarka oddziałuje na politykę i media, polityka poprzez decyzje wpływa na gospodarkę i media, które z kolei prezentują opinii społecznej obraz państwa i poprzez informację i komentarz wpływają na politykę i gospodarkę, a w każdym razie na ich postrzeganie.

W listopadzie 2001 roku konferencja naukowa zorganizowana przez Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych i Instytut Nauk Politycznych, wskazała na regres norm etycznych w praktyce działania politycznego i działaniach polityków. Moralne dylematy w polityce, to często wybór i podejmowanie decyzji w sytuacjach niejednoznacznych moralnie, w których każde rozwiązanie jest złe. Czy wtedy jedynym rozwiązaniem do zaaprobowania jest wybór mniejszego zła? Nie jest jasne, czy można podkreślać kompetencję i roztropność polityków w takich trudnych sytuacjach, a potępiać niedostatek uczciwości i przyzwoitości w życiu prywatnym? Czy też jedno eksponować, a drugie przemilczać?

Uchwalona 4 listopada 1950 roku w Rzymie Europejska Konwencja ,,O ochronie praw człowieka i podstawowych wolności" w art. 8 stwierdza w punkcie 1: ,,każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji". Ale w punkcie 2. jest już wiele wyjątków, które dają niemal nieskończoną możliwość interpretacji, a mianowicie: ,,niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób".

Prasa chętnie i zdecydowanie reaguje na wszelkie potknięcia władzy, wytyka zaniechania i zaniedbania, ostro piętnuje kłamstwa, niejasne powiązania z biznesem, nepotyzm, zwłaszcza bezpardonowo atakuje przejawy korupcji, wszelką prywatę polityków. Bardzo głośno odgwizduje wszelkie faule w polityce na wszystkich szczeblach administracji samorządowej i państwowej.

W amerykańskiej rzeczywistości znane jest pojęcie ,,wistleblowers" - świszczące gwizdki. Jest to publiczne ogłaszanie w mediach o przypadkach nieetycznego działania w urzędzie. Pojawia się taki gwizdek, gdy zawodzi oficjalna droga rozwiązania problemu etycznego. W Stanach Zjednoczonych funkcjonuje zabezpieczenie przed wypaczeniami w działalności urzędów państwowych. W poszczególnych resortach, istnieją urzędy inspektorów podległe Urzędowi Inspektora Generalnego, ten zaś odpowiedzialny jest tylko przed Kongresem, a nie przed prezydentem. Wszyscy urzędnicy federalni mogą zgłaszać swoje etyczne wątpliwości, nie obawiając się represji ze strony swoich przełożonych. Ustawodawstwo amerykańskie nakłada na wszelkie władze obowiązek udostępniania opinii społecznej projektów i procesów legislacyjnych, podejmowanych rozstrzygnięć, a także formalnych przesłuchań grup interesu, z wyjątkiem obronności i wywiadu.

Nawet w naszych warunkach aktywność mediów wobec polityki, jest nie tylko możliwa, ale i skuteczna. Służą temu zasady prawne, choć jeszcze niedoskonałe, to coraz lepiej działające. Otwartym jest pytanie, czy wołaniem o czystość postępowania i świata polityki, możemy przeciwstawić czystość działania mediów? Czy warunki do obiektywnego działania dziennikarzy są równe na szczeblu centralnym, regionalnym i lokalnym? Czy najbliższe samorządowe otoczenie lokalnego dziennikarstwa nie ogranicza obiektywizmu? Czy nieznane powiązania mediów z biznesem wpływają na obiektywizm i prawdę dziennikarskiego przekazu? A może takich powiązań w ogóle nie ma? Biznesmeni i politycy, działając wspólnie, często znajdują sposób na krytyczne media. Gorzej, gdy politycy szczebla lokalnego, władają mediami i z biznesem tworzą wspólny front. Kto w takich przypadkach może stanąć w obronie interesu społecznego? Policja, sądy, czy też organizacje obywatelskie?

Intensywność życia politycznego, konieczność tworzenia i poprawy istniejącego prawa, niedostatki struktur państwowych, praca nad finansami państwa, przystosowanie do unijnych warunków, intensywna i wszechobecna walka polityczna na zewnątrz i wewnątrz większości partii sprawiają, że politycy cierpią na swoisty "niedoczas". Nie starcza im już czasu na czytanie poważnej publicystyki, która nie zaginęła, ale w Polsce znacznie obniżyła loty. W polemicznych wystąpieniach większości polityków, trawionych walką międzypartyjną, nie widać śladu poważnych lektur na tematy społeczne, państwowe, czy też ideowe, czuć natomiast styl narzucany przez polemiki gazet codziennych, nazywanych bulwarowymi. Styl ten dotyka, niestety, także tytuły mające opinię poważnych. Partyjniactwo świata polityki zainfekowało i przeżarło w znacznym stopniu również świat mediów. W takiej sytuacji istnieje groźba dominacji interesu partyjnego nad interesem państwa.

Można więc - bardzo hipotetycznie - przyjąć, że polityk każdego rana rozpoczynając swą aktywność zawodową włącza radio lub telewizor, czy oba media, otwiera gazety i już wie, co przyniesie mu dzień. Bez względu na swą odporność intelektualną i psychiczną już wie: trzeba walczyć, bronić się przed zarzutami lub atakować, bo właśnie media podsuwają nową okazję. Albo, co gorsze, spostrzega okazję do odpowiedzi mediom, w której można użądlić przeciwników. Czy jest to hipotetyczny obrazek poranka polityka? A może połowy, czy większej części dnia? Jedno jest pewne, żyjemy z mediami od rana do nocy.

Na dziennikarzach spoczywa obowiązek informowania, tłumaczenia faktów, objaśniania rzeczywistości. Dziennikarstwo nie jest misją, ale służbą publiczną. Misja zakłada wiarę w pewien system poglądów i bliższa jest duchownym i ideologom. Polityk decyduje o losach ludzi, zaś dziennikarz powinien w pierwszym rzędzie informować i objaśniać. Powinien też brać na siebie odpowiedzialność za społeczne skutki błędów i niedomówień lub wypaczeń w przekazywanych treściach. W konsekwencji ciąży na nim obowiązek naprawienia szkód. Niestety, w naszych warunkach nie mamy zbyt wielu przykładów na przyznawanie się mediów do błędu.

Mamy ostatnio żywiołowy rozwój dziennikarstwa śledczego. Akcentując znaczenie tego dziennikarstwa, chciałbym podkreślić obowiązek szczególnej rzetelności i staranności w dokumentowaniu materiałów, a w konsekwencji odpowiadania za skutki. Dostrzec można nieprzepartą chęć, niektórych dziennikarzy, do przywdziewania szat prokuratorów, sędziów i wydawania wyroków, od których nie przysługuje apelacja.

W okresie transformacji nastąpiło w Polsce zdecydowane odmłodzenie zawodu dziennikarskiego. Wyższe uczelnie, w tym liczne prywatne, każdego roku wypuszczają do pracy zastępy absolwentów, którzy nie zawsze prezentują szczyty profesjonalizmu, za to chętnie posługują się nie najlepszymi wzorcami nie popartymi kompetencją. Na rynku medialnym zaostrza się konkurencja. Młodzi atakują chwytając się często sposobów sprzecznych z etyką zawodu. Uprawiają swoiste ,,catch as catch can". Odnosi się wrażenie, że media postawiły sobie za cel: ,,codziennie nowe ostre natarcie na władzę". Czy jest tak, że większość dziennikarzy jest skłonna przedstawiać polityków jako ludzi bez zasad, jako pazernych demagogów? Mam nadzieję, że tak nie jest, bo gdyby tak było, to szkoda publiczna i społeczna byłaby ogromna.

1. prawdy,

2. obiektywizmu,

3. oddzielenia informacji od komentarza,

- uczestniczeniu mediów w walce politycznej,