Warszawa, 1999.08.13.

1. Uwagi ogólne

Przestrzeganie praw człowieka w Chinach jest od wielu lat przedmiotem szczególnego zainteresowania społeczności międzynarodowej, zwłaszcza w krajach demokratycznych. Postawy są wobec tej kwestii zróżnicowane - od dość radykalnych po pragmatyczne, nawet w odrębnie samej Unii Europejskiej, gdzie zasadą pozostaje tzw. "konstruktywne angażowanie" i oddzielanie współpracy politycznej i gospodarczej, od stale utrzymywanego z władzami Chin, dialogu na temat uniwersalności praw człowieka.

Polskie stanowisko w kwestii poszanowania praw człowieka w Chinach zostało najdobitniej wyrażone podczas ostatniej sesji Komisji Praw Człowieka w Genewie w kwietniu br., podczas której Polska była współautorem projektu rezolucji potępiającej łamanie praw człowieka w tym kraju. Należy to podkreślić, ponieważ generalnie społeczność międzynarodowa zauważa poprawę sytuacji w Chinach pod tym względem w kilku ostatnich latach. W p. 3.9 projektu rezolucji wzywano rząd ChRL do zachowania i ochrony tożsamości etnicznej, religijnej, kulturalnej i językowej Tybetańczyków.

Bank Światowy jest instytucją finansową o powszechnym członkostwie, liczącą 181 krajów, która kieruje się w swej działalności kryteriami ekonomicznymi i udziela pożyczek kierując się walorami społecznymi i technicznymi finansowanych projektów. Statut Banku zabrania mu ingerowania w sprawy polityczne swoich członków i zawęża jego mandat do rozwoju i odbudowy terytoriów krajów członkowskich poprzez inwestycje produkcyjne, promowanie długookresowgo rozwoju handlu zagranicznego oraz wspieranie równowagi bilansów płatniczych.

- "Bank jest zobowiązany do upewnienia się, że środki finansowe pochodzące z jego pożyczek zostaną wykorzystane tylko na cele, na które zostały udzielone, przy zwróceniu uwagi na celowość i efektywność ich wykorzystania, a przy pominięciu politycznych lub jakichkolwiek innych pozaekonomicznych względów lub nacisków." (Art. III, par. 5 (b))

- "Bank i jego funkcjonariusze nie mogą ingerować w sprawy polityczne jakiegokolwiek kraju członkowskiego, ani ulegać wpływom o charakterze politycznym, zainteresowanego kraju lub krajów, na swoje decyzje." /Art. IV, par. 10)

3. Opis projektu.

Sam projekt w bardzo ścisły sposób wiąże się z realizacją podstawowego celu Banku Światowego jakim jest zwalczanie ubóstwa. Jest on kolejnym z serii pięciu projektów realizowanych z udziałem Banku Światowego w najuboższych regionach Chin. Celem krytykowanej części projektu jest wyprowadzenie ze skrajnego ubóstwa 61 800 osób w wyniku zwiększenia wydajności rolnictwa poprzez budowę tamy i związanego z nią systemu irygacyjnego, lepsze wykorzystanie nawozów sztucznych, środków ochrony roślin oraz wprowadzenie nowych gatunków nasion. Ponadto rozbudowane zostaną drogi, ujęcia wody pitnej oraz doprowadzona energia elektryczna.

W wyniku realizacji przedsięwzięcia zostanie sfinansowane dobrowolne przesiedlenie w ramach tej samej prowincji Qinghai - geograficznie znajdującej się w rejonie Tybetu północno-wschodniego, oddzielonej od Tybetańskiego Regionu Autonomicznego - 57 800 osób z wyjałowionych terenów prefektury Haidong, gdzie dochód na głowę mieszkańca wynosi 60 dolarów rocznie, do odległego o 500 km na zachód powiatu Dulan w prefekturze Haixi. Obszar przesiedlania jest obecnie słabo zaludniony (4000 mieszkańców), lecz charakteryzuje się dużym potencjałem rolnictwa, który zostanie uruchomiony w wyniku wspomnianych wyżej inwestycji. Natomiast teren, z którego nastąpi wysiedlanie jest w skrajny sposób wyczerpany ekologicznie i nie jest w stanie wyżywić ludności. Pozostanie na nim 112 000 osób, które obejmie program poprawy warunków życia na miejscu (irygacja, zalesianie).

Teren, który obejmie przesiedlenie (obszar wysiedlania), faktycznie jest miejscem pochodzenia Dalaj Lamy i ostatniego Panczen Lamy, stąd wyjątkowo mocne uczulenie środowisk emigracyjnych na aspekt struktury etnicznej ludności objętej projektem.

Zarówno ludność regionu wysiedlanego jak i zasiedlanego jest wielonarodowościowa. Szacunkowy skład etniczny ludności wysiedlanej obejmuje 42% ludności chińskiej, 36% mniejszości etnicznej Hui, 9,4% mniejszości etnicznej Tu, 6,5% mniejszości etnicznej Salar oraz 6% mniejszości tybetańskiej. Na obszarze zasiedlanego powiatu Dulan ludność składa się obecnie z Chińczyków w 53,1%, Tybetańczyków w 22,7%, Mongołów (14,1%) i mniejszości Hui (7,2%). Po przesiedleniu ludność chińska wynosić będzie 47,5%, Hui 22,1%, Tybetańczycy 14%, a Mongołowie 6,7%. Należy jednak stwierdzić, że w całej prefekturze Haixi (autonomiczna prefektura mongolsko-tybetańska) udział ludności tybetańskiej spadnie jedynie z 11,1% do 10,3%. Natomiast w wyniku realizacji projektu nastąpi znacząca poprawa warunków życia wszystkich grup narodowościowych. Powstaną również szkoły dla mniejszości, które umożliwią zachowanie odrębności etnicznej oraz placówki służby zdrowia, obecnie nieistniejące.

W przygotowaniu projektu zwrócono szczególną uwagę na dobrowolność przesiedleń, poszanowanie praw mniejszości narodowych oraz jawność wszelkich działań związanych z jego realizacją. Rząd chiński zobowiązał się do ułatwienia dostępu do terenów przesiedleń dyplomatom, członkom delegacji rządowych i parlamentarnych z zagranicy i dziennikarzom, a także zapewnienia możliwości ich swobodnych kontaktów z ludnością miejscową.

Z 24-osobowej Rady Banku dwóch dyrektorów reprezentujących dwa kraje i 21,25% kapitału Banku wyraziło swój sprzeciw wobec projektu. Argumentowali oni swoją decyzję jedynie przyczynami formalnymi, tj. opóźnieniem opublikowania w Waszyngtonie oceny wpływu na środowisko (w Chinach została ona opublikowana w terminie) oraz niewłaściwym, zdaniem dyrektorów głosujących przeciw, zakwalifikowaniem projektu do kategorii, dla której wymagane są jedynie uproszczone analizy wpływu na środowisko i warunki życia ludności tubylczej. 18 dyrektorów reprezentujących 147 krajów i 62,43% kapitału projekt poparło, a 4 dyrektorów reprezentujących 32 kraju i 16,32% kapitału wstrzymało się od głosu.

Dodatkowo trudno znaleźć powody, dla których Turkmenistan miałby zająć stanowisko przeciwne projektowi na tle mniejszości ujgurskiej, nawet gdyby taki argument mógł zostać podniesiony. Statystyki nie wskazują mierzalnego udziału mniejszości ujgurskiej w składzie ludności Turkmenistanu, a wspomniana w oświadczeniu prowincja chińska: Ujgurski Region Autonomiczny, zwana również Wschodnim Turkmenistanem, nie ma historycznych ani etnicznych związków z obecnym Turkmenistanem.

6. Stanowisko strony polskiej.

Przed głosowaniem Rady Banku nad realizacją projektu informacja o powyższym głosowaniu została przekazana przez przedstawicieli Polski - Zastępcę Dyrektora Wykonawczego Konstytuanty - do Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Narodowego Banku Polskiego. Ministerstwo Finansów nie znalazło argumentów finansowych i gospodarczych przemawiających za odrzuceniem projektu. Ministerstwo Spraw Zagranicznych, w początkowej fazie oceny przedsięwzięcia, sugerowało wstrzymanie się od głosu. W wyniku dodatkowych konsultacji na szczeblu Wiceminister w MSZ - Wiceprezes w NBP, MZS przyjął stanowisko braku formalnych argumentów dla wstrzymania się od głosu. O stanowisku strony polskiej, co do tego projektu, strona szwajcarska została poinformowana w czasie uzgadniania stanowiska konstytuanty.

Stanowisko Szwajcarii, popierające projekt, zostało jednoznacznie ogłoszone jeszcze przed posiedzeniem Rady Banku. Zostało ono zrozumiane przez zainteresowane organizacje tybetańskie jako stanowisko wyłącznie szwajcarskie. Świadczy o tym konferencja prasowa, zorganizowana przez nie w Bernie, potępiająca władze szwajcarskie, bez jakichkolwiek odniesień do innych krajów grupy.

8. Polityka demograficzna Chin.

W oświadczeniu pana Senatora Z. Romaszewskiego znalazły się pewne nieścisłości. Polityka demograficzna Chin już od lat sześćdziesiątych ogranicza liczbę urodzeń, ale proporcje dopuszczalnej liczby posiadanych dzieci są odwrotne: w przypadku ludności Han (rdzennie chińskiej) dopuszczalne jest posiadanie jednego dziecka, w przypadku mniejszości narodowych w tym Tybetańczyków), wolno mieć dwoje dzieci. To, jak się egzekwuje liczbę urodzeń - bywa często przedmiotem nadużyć urzędników lokalnych i dzieje się w stosunku do wszystkich obywateli Chińskiej Republiki Ludowej. Wbrew przedstawionym zastrzeżeniom, ludność tybetańska korzystająca z projektu, ma otrzymać znaczną pomoc finansową i dodatkowe ulgi demograficzne, podobnie jak reprezentanci pozostałych mniejszości należących do przesiedlanej grupy.