Diariusz Senatu RP: spis treści, następny fragment

- stanowisko Senatu w sprawie ustawy - Przepisy wprowadzające ustawę - Kodeks morski,

- stanowisko Senatu w sprawie ustawy o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz o zmianie niektórych innych ustaw,

- stanowisko Senatu w sprawie ustawy o ułatwieniu zatrudnienia absolwentom szkół,

- stanowisko Senatu w sprawie ustawy o ratyfikacji Umowy między Rzecząpospolitą Polską a Mongolią o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych podpisanej w Warszawie dnia 19 października 1998 r.,

*Ustawa zawiera przepisy dostosowujące polskie prawodawstwo do prawa Unii Europejskiej.

Sprawozdanie Komisji Ustawodawczej przedstawił senator Piotr Ł.J. Andrzejewski, który przypomniał, że do Sejmu wpłynęło dziesięć projektów poselskich i jeden rządowy, których przedmiotem była nowelizacja obowiązującego kodeksu karnego z czerwca 1997 r. Jak stwierdził senator, Sejm podzielił pogląd o zapewnieniu spokoju oraz bezpieczeństwa jako niezbywalnym obowiązku państwa oraz o powszechnym przeświadczeniu o nieskuteczności prawa, która zagraża praworządności i demokracji. Sejm uznał dotychczasowe liczne inicjatywy i już wprowadzone niektóre rozwiązania za niewystarczające. Ten punkt widzenia podzieliła również Komisja Ustawodawcza. Stąd aprobata dla kierunku zmian wprowadzanych w kodeksie karnym. Senator P.Ł.J. Andrzejewski podkreślił, iż zmiany te mają na celu nie tylko uczynienie zadość obowiązującym zasadom i gwarancjom praw człowieka oraz koncepcjom głoszonym przez współczesną naukę prawa karnego, przy uwzględnieniu zarówno probacji, jak i skuteczności funkcjonowania obowiązującego systemu prawnego, a także przy poszanowaniu sędziowskiego wymiaru kary. Chodzi także o zapobieżenie skargom na Polskę, składanym w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasburgu. Uwzględnione przez trybunał zarzuty dotyczyły tego, że Polska nie przestrzega art. 6 konwencji europejskiej o obronie praw człowieka, że naruszane jest prawo do sądu w takim zakresie, w jakim gwarantują je powszechne standardy praw człowieka, że sądy są niesprawne, że postępowanie się przedłuża, że ofiara, a także podsądny, oskarżony, skazany i osadzony nie mają gwarancji realizowania ich podstawowych praw. Zdaniem sprawozdawcy Komisji Ustawodawczej, komisja rozpatrzyła wszystkie aspekty tej kwestii, również te związane z uzasadnionymi zastrzeżeniami co do spójności ustawy sejmowej.

W opinii senatora, przyjęte rozwiązanie jest dalekie od doskonałości, ale realizuje postulowane zasady. Sejm bowiem uchwalił w kodyfikacjach karnych zmiany dotyczące przede wszystkim zaostrzenia granic, w jakich obraca się sankcja karna. Zmienił też dyrektywy wymiaru kary, ale zarazem przyjął przepisy, które pozwalają przyspieszyć postępowanie i usprawnić egzekucję prawa oraz wymiar sprawiedliwości. Wszystkie zasady odpowiedzialności karnej mogą być doskonalone w mniejszym lub większym stopniu. W tym zakresie, dotkniętym materią regulacyjną, Komisja Ustawodawcza powróciła do części rozwiązań sugerowanych przez rząd, a odrzuconych w ostatecznej wersji po rozpoznaniu w Sejmie. Niektóre z nich przywróciła, przede wszystkim to, co wynika z bardzo dobrej polskiej tradycji prawa, z kodeksu z 1932 r., który z punktu widzenia systemowego był najdoskonalszą, w przekonaniu komisji, konstrukcją prawa karnego, recypowaną częściowo do kodeksu z 1969 r. Koncepcja ta przywróciła cztery formy winy i przywraca je również w swojej propozycji Komisja Ustawodawcza. Uznano, że zarzuty dotyczące naruszania materii ustawy nowelizowanej, bez ograniczenia się do tekstu ustawy nowelizującej, były rozstrzygane już w Senacie przy okazji ustawy warszawskiej. Uznano, że materia legislacyjna, która pod względem treści rozwiązań została w Sejmie omówiona i przeszła przez wszystkie czytania, a nie znalazła się jedynie w ostatecznej wersji ustawy, może być przedmiotem przywrócenia w poprawkach Senatu i mieści się w zakresie poprawek przewidzianych w art. 121 konstytucji.

Senator P.Ł.J. Andrzejewski stwierdził, że w projekcie rządowym, który nie znalazł uznania w Sejmie, aczkolwiek był tam we wszystkich trzech czytaniach przedstawiany i rozważany, znalazła się propozycja powrotu do konstrukcji z lat 1932 i 1969, polegająca na przywróceniu koncepcji przestępstwa ciągłego w miejsce enigmatycznie przyjętego czynu ciągłego oraz koncepcji realnego zbiegu przestępstw w miejsce ciągu przestępstw. Dla laików jest to być może kwestia drugorzędna, ale dla konstrukcji prawa - zasadnicza.

Komisja Ustawodawcza nieco odmiennie postawiła również problem zasad, którymi powinien się kierować sąd przy wymierzaniu kary. Komisja zaproponowała nowe brzmienie art. 53, w którym stwierdzono, że sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, ale według stopnia winy sprawcy jako podstawowego kryterium, oceniając stopień społecznej szkodliwości czynu, a także biorąc pod uwagę cele kary w zakresie społecznego oddziaływania oraz cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć w stosunku do skazanego. W opinii senatora P.Ł.J. Andrzejewskiego, zasada humanitaryzmu, przyświecająca prawu karnemu, nie może być traktowana wybiórczo i nie może obracać się przeciwko wszystkim celom postępowania karnego.

Komisja Ustawodawcza podzieliła również pogląd, że w zakresie winy trzeba człowieka rozliczać, ale jednocześnie należy stosować kryteria, które umożliwiają współmierność uwolnienia go od kary tam, gdzie działa pro publico bono, dla ochrony wartości indywidualnych albo wartości zbiorowych. Dlatego z wielką aprobatą przyjęto ustawowe rozwiązanie, które rozszerza granice depenalizacji obrony koniecznej, przekroczenia granicy obrony koniecznej. Jest to przepis, który mówi, że nie podlega karze ten, kto przekroczył granicę obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia, usprawiedliwionych okolicznościami zamachu. Dzisiaj samopomoc społeczna i aktywizacja ludzi w obronie podstawowych wartości indywidualnych i zbiorowych musi zostać wzmożona Jest to rozwiązanie podyktowane również poczuciem społecznego zagrożenia i potrzebą wywołania aktywności dla przeciwstawiania się zamachom przestępczym, które się mnożą.

Ponadto Komisja Ustawodawcza dodała do katalogu środków karnych postulowaną i ze wszech miar słuszną dolegliwość, którą jest przepadek korzyści majątkowych - albo ich równowartości - pochodzących z popełnienia przestępstwa. Nie może być tak, że państwo ponosi koszty resocjalizacji, probacji, a przestępca tak naprawdę jest czasem profitentem swoich przestępstw. Korzyści materialne, które odniósł, muszą być rewindykowane na rzecz pokrzywdzonych i społeczeństwa. Stąd każdy, kto ma zamiar popełnić czyny, które rodzą skutki uszczuplenia majątku wspólnego bądź indywidualnego, musi mieć w perspektywie przepadek korzyści majątkowych pochodzących z popełnienia przestępstwa, czy to będzie wielkie przestępstwo, czy małe.

Zaostrzono też przepisy dotyczące zakresu nadzwyczajnego złagodzenia kary. Jednocześnie zaostrzono przepisy dotyczące możliwości wymierzania łącznej kary więzienia. Dotychczas granicą kary zwykłej więzienia było piętnaście lat, a w tej chwili ta granica wydłuża się do dwudziestu pięciu lat. Senator P.Ł.J. Andrzejewski przypomniał, że w bardzo demokratycznych systemach, jak w systemie amerykańskim, można wymierzyć karę więzienia bezterminową - może ona być przewidziana i na sto dwadzieścia lat - i jakoś nikt nie wnosi tutaj wielkich zastrzeżeń do takiego wymiaru. Wiadomo, że kara stu dwudziestu pięciu lat pozbawienia wolności jest karą dożywocia, ale może ona być skrócona przy całym systemie probacyjnym, który starano się utrzymać również w art. 59, mówiącym, że przy przestępstwach zagrożonych do trzech lat bądź innymi środkami można w ogóle zrezygnować z kary pozbawiania wolności. Wydaje się, że bardzo szeroko komisja określiła możliwość sędziowskiej oceny w ramach indywidualizacji czynu i indywidualizacji kary.

Sprawozdawca Komisji Ustawodawczej podkreślił, że pełną aprobatę zyskał element dotyczący mediacji, a mianowicie pewnej ugody z prokuratorem, czyli dobrowolnego poddania się karze w zamian za przyznanie się do czynu i wyrażenie skruchy. Nowela zakłada znaczne poszerzenie możliwości stosowania ugody z prokuratorem i mediacji, co łączy się też z oszczędnością środków publicznych, które są wydatkowane na długotrwałe procedury, niejednokrotnie oportunistycznie traktowane przez uczestników postępowania. Aby ograniczyć przewlekanie się spraw kierowanych do mediacji, nowe przepisy przewidują, że postępowanie takie musi się zakończyć w ciągu miesiąca, a okres ten nie jest wliczany do czasu trwania śledztwa czy dochodzenia. Parę tego typu rozwiązań wydaje się niezwykle ważnych.

Komisja Ustawodawcza z aprobatą odniosła się również do zaostrzania wymiaru kary w wypadku działania z oczywiście błahego powodu w rozumieniu powszechnym albo okazywania świadomego lekceważenia porządku prawnego. Zakłada się tu przecież duży zakres winy, i to albo dolus eventualis, albo dolus directus, czyli winy bezpośredniej albo ewentualnej umyślnej. Jeżeli sprawca okazuje rażące lekceważenie porządku prawnego, to stosuje się to samo, co w 1969 r. przy tak zwanych kryteriach chuligańskich, mianowicie sąd jest obligowany do wymierzania kary z większym zagrożeniem.

Senator P.Ł.J. Andrzejewski podkreślił, że zakres rozpatrywanej nowelizacji jest ogromny, że powinna ona być przeprowadzana sine ira et studio, w warunkach dużo spokojniejszych niż koniec tej kadencji, ale musi być dokonana. Sześćdziesiąt dwie poprawki, które zaproponowała Komisja Ustawodawcza, zostały omówione bardzo szeroko w toku wielogodzinnych obrad z udziałem przedstawicieli rządu, resortu sprawiedliwości, Ministerstwa Finansów. Poprawki te niewątpliwie poprawiają tę ustawę - przecież dotyczy ona nie tylko kodeksu karnego, ale też kodeksu postępowania karnego, kodeksu karnego wykonawczego i innych ustaw - tak aby standardy praw człowieka, przy słusznym kierunku tej nowelizacji, nie doznały uszczerbku.

Senator stwierdził, że omawiając tylko znikomy zakres zasadniczych kierunków zmian, odwołał się do szczegółowych rozwiązań proponowanych przez Komisję Ustawodawczą. Obradująca na kilku posiedzeniach Komisja Praw Człowieka i Praworządności zaproponowała szereg komplementarnych poprawek szczegółowych, które niewątpliwie idą w tym samym kierunku i będą przez dwie komisje aprobowane z wyjątkiem tych bardzo dyskusyjnych, jak ta dotycząca kwestii depenalizacji przekroczenia granicy obrony koniecznej.

Zdaniem senatora sprawozdawcy, niewątpliwie zakres sankcji ulega podwyższeniu, ale nie należy ulegać mitowi, że kodeks z 1997 r. jest bardziej liberalny niż kodeks z 1969 r. czy z 1932 r. Przeniesiono dobro chronione. Przesunięto akcent z ochrony dobra człowieka, jego prywatnej własności, nietykalności osobistej, życia i zdrowia na ochronę pieniądza i fiskalizmu. Senator zwrócił uwagę, że niektóre wypadki naruszenia nietykalności cielesnej, niektóre szkody na ciele i zdrowiu zepchnięto do niższego poziomu penalizacji, natomiast za zbrodnię uznano fałszowanie pieniędzy, zaczęto chronić to, co jest obrotem materialno-pieniężnym. Zdaniem senatora, to zachwianie proporcji powinno wywołać bardzo głęboką refleksję. Chodzi o zakres, w związku z którym mówi się tylko o zaostrzaniu, a nie o zmianie kierunku ochrony prawnej i społecznej.

Na zakończenie swojego wystąpienia senator P.Ł.J. Andrzejewski stwierdził, że Komisja Ustawodawcza, proponując sześćdziesiąt dwie poprawki, akceptuje kierunek tych zmian i stara się wprowadzić większą systematykę i zgodność w ramach komplementarności, zupełności i niesprzeczności obowiązującego systemu karnego.

Sprawozdanie Komisji Praw Człowieka i Praworządności przedstawił senator Zbigniew Romaszewski. Rozpoczynając swoje wystąpienie, senator podkreślił trudność zadania, przed którym stanął Senat, rozpatrując sejmowe kodyfikacje prawa karnego. Jak stwierdził, jedna z najistotniejszych ustaw jest przyjmowana w pośpiechu, bez możliwości dyskusji. Zdaniem senatora, tak absolutnie nie musiało być. Kodeksy funkcjonowały już parę lat i od momentu podjęcia prac, od 1999 r., były dwa lata na wystąpienie z nowelizacją kodeksów do parlamentu.

Senator Z. Romaszewski podkreślił, że komisja pracowała bardzo rzetelnie, jednak pokonanie tego wszystkiego w tak krótkim czasie absolutnie nie było możliwe. Jak stwierdził, komisja może przyjąć pełną odpowiedzialność za zmiany, które wprowadziła w art. 3 do kodeksu karnego wykonawczego, może przyjąć odpowiedzialność za zmiany wprowadzane w art. 2, czyli w kodeksie postępowania karnego, gdzie nowelizacje miały charakter racjonalny i można je było - przy dużym wysiłku - objąć w czasie, którym dysponowano. Jeżeli zaś chodzi o art. 1, który, generalnie rzecz biorąc, rozrywa spójność kodeksową, zostały naprawione pewne podstawowe potknięcia, ale komisja nie była w stanie zająć integralnego stanowiska w związku z kodeksem karnym.

Sprawozdawca Komisji Praw Człowieka i Praworządności poinformował, że opinie zarówno teoretyków prawa, jak i praktyków dotyczące kodeksu postępowania karnego i kodeksu karnego wykonawczego są dość jednoznaczne. Generalnie te zmiany są oceniane pozytywnie. Przy pomocy Ministerstwa Sprawiedliwości komisji udało się wprowadzić kilka rzeczowych i konstruktywnych poprawek, które ulepszają ustawę.

Jeżeli chodzi o kodeks karny wykonawczy, to nowelizacja właściwie nie wnosi wiele nowego do aktualnego stanu, tylko reguluje jedną kwestię, która została narzucona przez konstytucję z 1997 r. Otóż konstytucja z 1997 r. jednoznacznie określa, że wszelkie ograniczenia praw i wolności obywatelskich mogą być wprowadzane wyłącznie w drodze ustawy. Dotychczasowa praktyka polegała na tym, że ograniczenie praw więźniów było określane regulaminem wprowadzanym przez rozporządzenie ministra sprawiedliwości na podstawie delegacji ustawowej. Tego rodzaju procedura ze względu na obecną konstytucję jest niedopuszczalna, więc ogromna część przepisów zawartych w regulaminie, a dotyczących lustracji korespondencji, nadzoru i tak dalej musiała zostać włączona do ustawy. Można powiedzieć, że zostało to zrobione w sposób dosyć udany, a po wprowadzeniu pewnych poprawek, udało się to udoskonalić i uczynić bardziej spójnym.

W wypadku kodeksu karnego opinie prawie wszystkich teoretyków prawa i praktyków były jednoznacznie negatywne. Problemu nie stanowił wyłącznie wprowadzony przez kodeks rygoryzm, lecz cały szereg niekonsekwencji, burzących kodeks z 1997 r. Można powiedzieć, że zastanawiające jest, iż się na coś takiego w ogóle decydowano i uznano potrzebę nowelizacji przepisów w części szczegółowej, która została bardzo rozbudowana. Czemu nie wybrano drogi, która jest już generalnie rzecz biorąc znana i nie wydano ustawy epizodycznej? Koniec końców była kiedyś taka ustawa o karaniu niektórych przestępstw. Można to było wprowadzić - zostałyby wówczas całkowicie zaspokojone ambicje niektórych osób, wszyscy byliby zadowoleni. Tradycja jest - no może nie najlepsza, ale jednak jest. Po co było burzyć całą konstrukcję kodeksu? No, ale zdecydowano się to zrobić - zastanawiał się senator Z. Romaszewski.

Podstawowe różnice w stanowisku komisji w stosunku do nowelizowanej ustawy dotyczyły m.in. kwestii powrotu do pojęcia przestępstwa ciągłego. Kodeks z 1997 r. tworzył dwa pojęcia: czynu ciągłego w art. 12 i ciągu czynów w art. 91. Praktyka sądowa wykazała, że sądy generalnie rzecz biorąc nie bardzo są w stanie operować tymi dwoma dość subtelnie zróżnicowanymi pojęciami i w związku z tym komisja zdecydowała się przywrócić obowiązujące w kodeksie z 1969 r. i z 1932 r. przestępstwo ciągłe, co do którego jest już niezwykle rozbudowane orzecznictwo i które nie będzie budziło tak poważnych kontrowersji.

Komisja nie podzieliła stanowiska ustawodawcy o potrzebie rozszerzenia warunków depenalizacji obrony koniecznej zawartych w punkcie czwartym: nie podlega karze, kto przekroczył granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu. Zdaniem senatora sprawozdawcy, jest to pewnego rodzaju tautologia. Kiedy mamy do czynienia z zamachem, na pewno mamy również do czynienia ze wzburzeniem. Tak że w tym momencie każde przekroczenie byłoby niekaralne.

Komisja Praw Człowieka i Praworządności doszła do wniosku, że jednak sformułowanie zawarte w dotychczasowym kodeksie, w art. 25a, mianowicie, że sąd odstępuje od wymierzenia kary, jeżeli przekroczenie granicy obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu, jest zupełnie wystarczającym uwzględnieniem sytuacji obrony koniecznej. Przekroczenie obrony koniecznej jest przestępstwem. Nie można dopuścić - przynajmniej komisja zajęła takie stanowisko - żeby ludzie wymierzali sobie sami sprawiedliwość, żeby nastąpiła prywatyzacja przemocy.

Ponadto komisja odbyła bardzo wnikliwą dyskusję nad rozszerzeniem stopniowalnej kary pozbawienia wolności aż do lat dwudziestu pięciu. Dotychczas orzekało się karę więzienia do lat piętnastu, później była odrębna kara dwudziestu pięciu lat więzienia i odrębna kara dożywocia. W tej chwili orzeka się stopniowalną karę więzienia do dwudziestu pięciu lat, czyli można orzec osiemnaście lat, można orzec dwadzieścia, można orzec dwadzieścia dwa lata - w zależności od postanowienia sądu. Zdaniem senatora Z. Romaszewskiego, ustawodawca nie do końca sobie wyobraził, jakie będą tego skutki - sprawia to, że czytając kodeks, można dojść do wniosku, iż mamy tutaj do czynienia z zaostrzeniem odpowiedzialności. Komisja nie podzieliła tego poglądu. Uznała, że stworzenie stopniowalnej kary pozbawienia wolności do lat dwudziestu pięciu może doprowadzić do złagodzenia wymiaru sprawiedliwości. Problem polega na tym, że nie wiadomo, jakich przestępców obejmie przedział kar wynoszących od piętnastu do dwudziestu pięciu lat ? Czy tych wobec których były orzekane wyroki piętnastu lat? Komisja była innego zdania i uznała, że w tym przedziale będą orzekane wyroki tych, którzy przy starym kodeksie dostaliby dwadzieścia pięć lat. Wobec tego zamiast dwudziestu pięciu lat będzie osiemnaście, dwadzieścia, dwadzieścia dwa - to jest jedyny wynik, który zostanie osiągnięty w wyniku tej restrykcyjności. Niemniej jednak komisja zdecydowała się tej sprawy nie ruszać, ponieważ na niej była oparta cała część szczegółowa kodeksu.

Komisja stanęła na stanowisku, że kodeks to pewna spójna całość i jeżeli w wypadkach przestępstw przeciwko indywidualnym dobrom indywidualnych obywateli zostały podniesione wyroki, to te wyroki również powinny zostać podniesione w wypadku przestępstw przeciwko państwu, a więc zdrady, szpiegostwa i innych tego rodzaju przestępstw. W tym momencie nastąpiła inflacja tego rodzaju przestępstw.

Większość dokonywanych przestępstw to przestępstwa z chęci zysku. Kiedy w roku 1990 czy 1991 słusznie zniesiono konfiskatę majątku, okazało się, że państwo właściwie stało się bezbronne wobec grabieży majątku państwowego. Zapis o utracie korzyści materialnych czy nawet równowartości tych korzyści, jak to wprowadza obecny kodeks, nie rozwiązuje tego problemu do końca. Jeżeli ktoś uczynił sobie źródło dochodu z przestępstw, to policja i prokuratura, mimo najlepszej woli, jest w stanie dowodowo wykazać tylko 10-15% tych odniesionych korzyści materialnych. W ten sposób działalność przestępcza, nawet wtedy, kiedy nastąpi konfiskata korzyści do 15% tego, co zdołano zagrabić, jest rozwiązaniem dosyć korzystnym. Zdaniem senatora Z. Romaszewskiego, jedną z istotniejszych zmian w kodeksie byłoby rzeczywiste i całkowite odebranie tych korzyści materialnych. Niestety, nie znalazło się to w rozwiązaniach przyjętych przez Sejm. Komisja stworzyła nawet pewną koncepcję, że w wypadku pewnych rodzajów przestępstw popełnionych z chęci zysku to nie prokurator musiałby dowieść, tylko należałoby przyjąć domniemanie, że cały majątek pochodzi z przestępstwa i dopiero przestępca powinien udowodnić, że część tego majątku pochodzi z jego normalnych, legalnych dochodów. Wydaje się, że jest to jedyne rozwiązanie. Niestety komisja ze względu na brak czasu nie zdołała podjąć takiej inicjatywy. Zdaniem senatora, byłaby to jedna z istotniejszych zmian, którą należało wprowadzić do kodeksu.

Senator Z. Romaszewski zwrócił ponadto uwagę na kwestię praw publicznych, które sąd orzeka w wypadku zbrodni. Komisji wydaje się, że byłoby celowe wprowadzenie jako kary utraty praw publicznych, ale nie jako kary dodatkowej, tylko jako kary podstawowej. Taka potrzeba powstaje w wypadku sądzenia morderstw popełnianych w latach czterdziestych czy pięćdziesiątych. Często dochodzi do sytuacji, w której sąd odstępuje od wymierzenia kary ze względu na wiek sprawcy. Okazuje się wtedy, że sprawca pozostaje w ogóle bezkarny, ponieważ utratę praw publicznych orzekamy dopiero wówczas, kiedy zapadnie wyrok powyżej trzech lat. Wydaje się jednak, że jest to nieporozumienie i że przynajmniej w takim wypadku powinno być możliwe orzeczenie utraty praw publicznych.

W debacie nad ustawą o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw wniosek o przyjęcie jej bez poprawek zgłosili senatorowie Anna Bogucka-Skowrońska, Wiesław Chrzanowski i Sławomir Willenberg. Wprowadzenie poprawek postulowali senatorowie A. Bogucka-Skowrońska, Jerzy Chróścikowski i Z. Romaszewski.

W pierwszej kolejności przeprowadzono głosowanie nad wnioskiem o przyjęcie nowelizacji sejmowej bez poprawek. Uzyskał on poparcie 52 senatorów, 11 było przeciw, a 3 osoby wstrzymały się od głosu. Wobec wyników głosowania Senat podjął uchwałę w sprawie ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw.

Obie ustawy zostały uchwalone na 117. posiedzeniu Sejmu. Ustawa o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw została uchwalona przez Sejm 23 sierpnia br., a ustawa o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz zmianie niektórych innych ustaw - 24 sierpnia br. Do Senatu zostały przekazane 24 sierpnia br. Marszałek Senatu 27 sierpnia br., zgodnie z art. 68 ust. 1 Regulaminu Senatu, skierowała je do Komisji Rodziny i Polityki Społecznej oraz do Komisji Ustawodawczej. Komisje po rozpatrzeniu ustawy przygotowały swoje sprawozdania w tej sprawie.

Sprawozdanie Komisji Rodziny i Polityki Społecznej w sprawie ustawy o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw przedstawił senator Zdzisław Maszkiewicz. Jak stwierdził senator, uchwalona przez Sejm ustawa jest dziesiątą nowelizacją kodeksu pracy od chwili ogłoszenia jego ostatniego tekstu jednolitego. Jest to zmiana bardzo ważna ze społecznego punktu widzenia zarówno dla pracowników, jak i dla pracodawców, gdyż formalnie wprowadza w tekście kodeksu sześćdziesiąt zmian i artykułów, a w istocie dokonuje zasadniczej nowelizacji w zakresie szeroko rozumianego czasu pracy i urlopów. Ustawa nowelizuje jednocześnie postanowienia czterech innych ustaw, przy czym zasadnicze znaczenie ma nowelizacja postanowień ustawy o tak zwanych zwolnieniach grupowych, i to w kontekście zarówno zawartych w niej unormowań, jak i czasu wejścia ich w życie.

Jeżeli chodzi o zapisy ustawy mające na celu dostosowanie prawa do konstytucji, to do najważniejszych należą: ustawowe umocowanie pracodawcy do żądania określonych danych osobowych od osoby ubiegającej się o zatrudnienie oraz od pracownika; udostępnienie drogi sądowej pracownikom, którzy niezgodnie z przepisami prawa zostali odwołani ze stanowiska ze skutkiem rozwiązania stosunku pracy za wypowiedzeniem; prawo do dochodzenia odszkodowania; skreślenie art. 298, uprawniającego Radę Ministrów do określenia w sposób szczególny niektórych praw i obowiązków stosunku pracy w drodze rozporządzenia.

W wypadku zmian zmierzających do dostosowania kodeksu pracy w omawianej nowelizacji do prawa Unii Europejskiej najbardziej istotne są rozwiązania wynikające z dyrektywy dotyczącej czasu pracy. Są to: wprowadzenie tak zwanego łączonego tygodnia czasu pracy, a więc normalnego czasu pracy wraz z godzinami nadliczbowymi, wynoszącego przeciętnie czterdzieści osiem godzin; przyznanie pracownikom prawa do regularnych okresów odpoczynku, to jest odpoczynku dobowego trwającego nieprzerwanie co najmniej jedenaście godzin, a w wypadku przedłużonego wymiaru czasu pracy - odpowiednich okresów równoważnych, oraz odpoczynku tygodniowego trwającego nieprzerwanie co najmniej trzydzieści pięć godzin, który obejmuje jedenastogodzinny odpoczynek dobowy; wydłużenie okresu odpoczynku rocznego, czyli urlopu wypoczynkowego, do czterech tygodni, co oznacza podwyższenie z osiemnastu do dwudziestu dni roboczych minimalnego wymiaru urlopu wypoczynkowego; zobowiązanie pracodawców do wprowadzania dodatkowych przerw w pracy w wypadku pracy monotonnej lub w stałym tempie, z równoczesnym obowiązkiem łagodzenia uciążliwości takiej pracy; wyodrębnienie pracowników nocnych, regularnie pracujących przez co najmniej trzy godziny w porze nocnej lub mających dwudziestopięcioprocentowy udział pracy w porze nocnej w okresie rozliczeniowym, oraz objęcie ich zakazem pracy powyżej ośmiu godzin na dobę w wypadku, gdy wykonują pracę szczególnie niebezpieczną albo związaną z dużym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym. Zakładowy wykaz takich prac będzie ustalał pracodawca wspólnie ze związkami zawodowymi po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad załogą.

Jak stwierdził sprawozdawca Komisji Rodziny i Polityki Społecznej, ważne są także wprowadzane bieżącą nowelizacją zmiany w przepisach o czasie pracy, w tym między innymi uporządkowanie zasad rekompensowania pracy w dniach ustawowo wolnych od pracy. Za pracę w niedzielę pracownikowi przysługuje dzień wolny w okresie sześciu dni poprzedzających tę niedzielę lub następujących po niej, w wypadku zaś pracy w święto lub inny dzień wolny od pracy - w ciągu okresu rozliczeniowego, a tylko w razie niemożności jego udzielenia - stuprocentowy dodatek jak za pracę w godzinach nadliczbowych. Nowelizacja ogranicza także limit godzin nadliczbowych tylko do wymiaru rocznego, to jest do stu pięćdziesięciu godzin.

Dla pracodawców z pewnością ważnym punktem będzie wyeliminowanie podwójnego opłacania godzin nadliczbowych wynikających z przekroczenia zarazem dobowej i tygodniowej normy czasu pracy. Dla obu stron, pracowników i pracodawców, istotne jest wprowadzenie nowych systemów czasu pracy - pracy w skróconym tygodniu pracy, pracy weekendowej oraz szczególnego rozkładu czasu pracy. Kolejnym doniosłym elementem w obecnej nowelizacji kodeksu pracy jest stworzenie możliwości powszechnego stosowania, na podstawie układu zbiorowego pracy albo regulaminu pracy, przerywanego czasu pracy oraz wprowadzenie zakazu łączenia uciążliwych systemów czasu pracy.

Na wzór zachodnioeuropejski umieszczono w nowelizacji także punkty regulujące stosunki pracy od strony formalnej, a więc zastrzeżenie pisemnej formy dla każdej zmiany warunków zatrudnienia określonych w umowie o pracę, zapewnienie pracownikowi dodatkowej pisemnej informacji o warunkach zatrudnienia wynikających bezpośrednio z przepisów prawa, to jest o obowiązującej dobowej i tygodniowej normie czasu pracy, częstotliwości i terminie płatności wynagrodzenia, wymiarze urlopu oraz długości okresu wypowiedzenia. Kolejnym elementem tego rodzaju jest liberalizacja reguły dotyczącej liczenia nieprzerwanej części urlopu - zamiast czternastu dni rozpoczynających się od pierwszego dnia urlopu odpoczynek czternastodniowy rozpoczynający się od pierwszego dnia wolnego od pracy.

Jak poinformował senator Z. Maszkiewicz, omawiana nowelizacja zawiera też szereg równie ważnych regulacji, jak na przykład: wydłużenie minimalnego wymiaru urlopu wypoczynkowego z osiemnastu do dwudziestu dni roboczych; objęcie ochroną przed zwolnieniem z pracy wszystkich pracowników w okresie dwóch lat przed nabyciem przez nich prawa do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych; wprowadzenie możliwości korzystania przez ojca dziecka z urlopu bezpłatnego, w wymiarze do dwunastu dni, w pierwszym miesiącu życia dziecka.

Kolejnym ukłonem ustawodawcy w stronę tak ważnego uczestnika dialogu społecznego, jakim są pracodawcy, jest zmiana definicji zwolnienia grupowego. Po nowelizacji kodeksu pracy zwolnienia takie będą dotyczyć tylko pracodawców zatrudniających powyżej dziesięciu pracowników, i to pod warunkiem, że zwolnienie dotyczy co najmniej pięciu osób.

Sprawozdanie Komisji Rodziny i Polityki Społecznej w sprawie ustawy o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw przedstawił senator Roman Skrzypczak. Jak poinformował, zmiany w tej ustawie idą w kierunku precyzowania pewnych pojęć i zadań, jakie ma kodeks pracy. Oczywiście są one dostosowane do prawa Unii Europejskiej w zakresie przewidzianym dyrektywami dotyczącymi równego traktowania i równych szans w zatrudnieniu pracowników bez względu na płeć, ochrony pracownic w ciąży i karmiących dziecko piersią, ochrony pracy młodocianych, w tym wykonujących pracę zarobkową, określenia minimalnych warunków zatrudnienia pracowników delegowanych do wykonywania prac na obszarze państw Unii Europejskiej, ochrony pracowników zatrudnionych przez agencję pracy tymczasowej.

Następnie szczególną uwagę zwrócono na określenie działań pracodawcy, które kwalifikują się do uznania za naruszające zasadę równego traktowania kobiet i mężczyzn, oraz wskazanie przesłanek zróżnicowania uprawnień pracowniczych, które nie będą stanowiły naruszenia tej zasady. Ustawa stawia również wymóg jednakowego wynagradzania pracowników obu płci przy porównywalnych pracach, ze wskazaniem sposobu rozumienia pojęcia "wynagrodzenie" i kryteriów porównywalności pracy.

Ustawa zawiera także zasadę nieważności postanowień umowy o pracę naruszających zasadę równego traktowania pracowników obu płci. Na przykład zamiast takich postanowień będą stosowane odpowiednie przepisy prawa pracy, a w razie braku takich przepisów dyskryminacyjne postanowienia umowy będą musiały być zastąpione postanowieniami niedyskryminującymi, jeśli dotyczy to płci.

Nowelizacja dotyczy też zakresu ochrony pracowników zatrudnionych przez agencję pracy tymczasowej. Ustawa zobowiązuje podmiot korzystający z pracy tymczasowej do zapewnienia pracownikowi agencji bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

Jak stwierdził senator pierwsza z rozpatrywanych nowelizacji ma na celu głównie dostosowanie przepisów prawa pracy do konstytucji oraz prawa Unii Europejskiej. Do zmian mających swoje źródło w konstytucji należą: ustawowe umocowanie prawa pracodawcy do żądania od osoby ubiegającej się o zatrudnienie i od pracownika ujawnienia danych osobowych; udostępnienie drogi sądowej pracownikom zatrudnionym na podstawie powołania w zakresie dochodzenia odszkodowań w razie odwołania równoznacznego z wypowiedzeniem oraz rezygnacja z zawartego w art. 298 upoważnienia do określania w rozporządzeniu w sposób szczególny niektórych praw i obowiązków określonych pracowników.

Najważniejsze zmiany w przepisach dotyczących czasu pracy to między innymi wprowadzenie limitu łączonego czasu pracy, wynoszącego łącznie z godzinami nadliczbowymi przeciętnie czterdzieści osiem godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym. Jednocześnie ustawa rezygnuje z określenia maksymalnej liczby godzin nadliczbowych na dobę, chociaż zagwarantowane jedenaście godzin odpoczynku dobowego oznacza, iż w praktyce dzienny limit godzin nadliczbowych został zwiększony do pięciu. Wprowadzono jedenaście godzin odpoczynku dobowego lub odpowiednie wyrównawcze okresy odpoczynku w równoważnym i w szczególnym systemie czasu pracy oraz trzydzieści pięć godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego, obejmującego co do zasady niedziele. Zniesiono ograniczenia stosowania przerywanego czasu pracy wyłącznie do kierowców. W ramach zadaniowego czasu pracy wprowadzono zasadę, iż rozkład czasu pracy ustala pracownik, uzgadniając go z pracodawcą tylko wtedy, gdy praca ma być wykonana na terenie zakładu pracy. Wprowadzono system skróconego tygodnia pracy, w którym praca wykonywana jest przez mniej niż pięć dni w tygodniu, z wydłużeniem dobowego wymiaru czasu pracy. Wprowadzono system pracy urzędowej, zakładający wykonywanie pracy przez pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy wyłącznie w soboty i inne dni wolne, w niedziele i święta. Umożliwiono wprowadzenie w układach zbiorowych pracy, a w odniesieniu do pracodawców działających w zakresie kultury - także w regulaminie pracy, szczególnego systemu czasu pracy przy zachowaniu ogólnych przepisów ochronnych w zakresie czasu pracy. Umożliwiono także ustalenie na wniosek pracownika indywidualnego rozkładu jego czasu pracy, w każdym systemie czasu pracy. Wyróżniono kategorię pracowników pracujących w nocy oraz ograniczono dobowy wymiar czasu pracy do ośmiu godzin w wypadku prac niebezpiecznych lub związanych ze szczególnym wysiłkiem.

W zakresie dokumentowania warunków zatrudnienia pracownika nowelizacja wprowadza dodatkowe niezbędne elementy umowy o pracę: strony umowy, data, wymiar czasu pracy. Nakłada też na pracodawcę obowiązek pisemnego poinformowania pracownika o warunkach zatrudnienia, na przykład o normie czasu pracy, terminie wypłaty wynagrodzenia, oraz zastrzega formę pisemną dla każdej zmiany warunków umowy o pracę.

Druga z nowelizacji kodeksu pracy, z 24 sierpnia, ma na celu dostosowanie do prawa Unii Europejskiej przepisów dotyczących przede wszystkim równouprawnienia kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu, zasad zatrudniania młodocianych, kobiet w ciąży i karmiących dziecko, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz zasad kierowania pracowników do pracy za granicą.

Ustawa wprowadza obowiązek równego traktowania kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu, czyli w zakresie nawiązywania i rozwiązania stosunku pracy, w zakresie warunków zatrudnienia, awansowania i dostępu do szkolenia, definiuje pojęcie dyskryminacji pośredniej, przyznaje osobie, wobec której pracodawca naruszył zasadę równouprawnienia, prawo do odszkodowania w wysokości od najniższego wynagrodzenia do jego sześciokrotności. W sporze pracownika z pracodawcą na tym ostatnim, czyli na pracodawcy, spoczywa ciężar znalezienia dowodów, iż w swoim postępowaniu kierował się innymi względami niż płeć.

Ustawa dopuszcza możliwość zatrudnienia młodocianych także w innym celu niż przygotowanie zawodowe, czyli w celach zarobkowych, przy pracach lekkich, których wykaz ma określać pracodawca po uzyskaniu zgody odpowiedniego lekarza. Ustawa określa dobowy i tygodniowy wymiar czasu pracy młodocianych w celach zarobkowych w okresie odbywania zajęć szkolnych i w okresie ferii. Ponadto nowelizacja wprowadza zasadę wliczania do czasu pracy młodocianego czasu jego nauki bez dotychczasowego ograniczenia do osiemnastu godzin na tydzień.

Nowelizacja nakłada na pracodawcę zatrudniającego kobietę w ciąży lub karmiącą dziecko obowiązek dostosowania warunków pracy do ich wymagań zdrowotnych lub odpowiedniego skrócenia czasu pracy takich kobiet, a gdyby było to niemożliwe lub niecelowe, pracodawca ma obowiązek przenieść pracownicę do innej pracy, lub nawet zwolnić ją z obowiązku świadczenia pracy z zachowaniem prawa do dotychczasowego wynagrodzenia. Nowelizacja zwiększa uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem również przez umożliwienie jednoczesnego korzystania przez okres trzech miesięcy z urlopu wychowawczego przez oboje rodziców lub opiekunów.

Ponadto ustawa reguluje sytuację pracowników skierowanych do pracy za granicą, zapewniając pracownikom oddelegowanym do pracy w państwie członkowskim Unii Europejskiej zatrudnienie na warunkach nie mniej korzystnych niż obowiązujące w państwie wykonywania pracy, wprowadza uregulowania ochronne dotyczące pracowników zatrudnianych przez agencję pracy tymczasowej oraz określa prawa i obowiązki pracodawców w razie przejęcia zakładu pracy lub jego części w zakresie informowania zakładowych organizacji związkowych oraz prowadzenia z nimi negocjacji. To dotyczy odpowiedniej zmiany w ustawie o związkach zawodowych.

Wobec odrzucenia wniosku o przyjęcie ustawy bez poprawek przystąpiono do głosowania nad poprawkami przedstawionymi przez senator K. Czubę, zmierzającymi m.in. do wprowadzenia zakazu pracy w niedzielę w placówkach handlowych i zakładach usługowych z wyjątkiem takich placówek i zakładów, które zatrudniają do pięciu pracowników i których działalność jest niezbędna do zaspokojenia codziennych potrzeb ludności. Za tymi zmianami opowiedziało się 47 senatorów, 26 było przeciw, a 3 osoby wstrzymały się od głosu.

Uchwała

Drugą z rozpatrywanych łącznie ustaw - ustawę o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw przyjęto, zgodnie ze stanowiskiem Komisji Rodziny i Polityki Społecznej oraz Komisji Ustawodawczej, bez poprawek. W głosowaniu za wnioskiem opowiedziało się 75 senatorów, a 4 było przeciw.

Diariusz Senatu RP: spis treści, następny fragment