4 marca 2002 r.

W ustawie z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24 oraz z 1998 r. Nr 106, poz. 668) po rozdziale 4 dodaje się rozdział 4a w brzmieniu:

1. Rzeczy ruchome wpisane do inwentarza muzealiów mogą być przedmiotem restytucji.

1. Restytucja polega na przeniesieniu muzealium do miejsca albo obiektu usytuowanego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w których przed dniem 1 września 1939 r. to muzealium się znajdowało. Jeżeli takie miejsce lub obiekt nie istnieje lub jest użytkowane w sposób nieodpowiedni do eksponowania muzealiów, muzealium może być przeniesione do właściwego terytorialnie muzeum państwowego lub samorządowego.

2. Minister właściwy do spraw kultury i dziedzictwa narodowego przed podjęciem decyzji może:

Wnioskodawca, który uzyskał zgodę na przeniesienie muzealium w drodze restytucji ponosi koszty:

Celem ustawy jest przywrócenie społecznościom lokalnym prawa do tradycji - poprzez usunięcie skutków II wojny światowej oraz działań okupantów, a także arbitralnych decyzji i praktyk władz polskich po zakończeniu wojny - w formie zwrotu zachowanych dóbr kultury należących do ich dziedzictwa.

Fundamentem zawartej w projekcie instytucji restytucji muzealiów jest podstawowa zasada postępowania konserwatorskiego, mająca na celu integrację dzieł sztuki z miejscem, dla którego je ufundowano. Szerokie kręgi lokalnych środowisk wsparte opiniami przedstawicieli nauki i organizacji zawodowych konserwatorów i muzeologów oczekiwały wypracowania norm prawnych, niezbędnych dla ostatecznego uregulowania problemu rewindykacji zabytków, które w wyniku II wojny światowej zostały przemieszczone w obrębie granic państwa polskiego. W opiniach tych można przeczytać, że od zawsze była i jest to jedna z podstawowych doktryn teorii konserwatorstwa, głosząca, że dzięki zachowaniu pierwotnego związku dzieła z jego otoczeniem wyrażane są najpełniej wartości historyczne, artystyczne oraz społeczne i religijne współtworząc obszary szczególnie cenne kulturowo i cywilizacyjnie.

W sprawie tej również zajęła stanowisko Konferencja Generalna Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania Nauki i Kultury (UNESCO) zebrana w Paryżu w dniu 16 listopada 1972 roku uchwalając Zalecenie w sprawie ochrony dziedzictwa kulturalnego i naturalnego na płaszczyźnie krajowej. Punkt 24 tego Zalecenia brzmi: "Więzy, jakie czas i ludzie zadzierzgnęli pomiędzy zabytkiem a jego otoczeniem mają ogromne znaczenie i nie powinny być w żadnym wypadku naruszone lub zrywane. Wyizolowanie zabytku przez zniszczenie jego otoczenia nie jest w zasadzie dopuszczalne, jak również jego przeniesienie, które może być traktowane jako rozwiązanie wyjątkowe, usprawiedliwione przez racje wyższego rzędu.".

Nie można pominąć milczeniem faktu, że dzięki przemieszczeniom i zabezpieczeniom powojennym wiele dzieł z kolekcji muzealnych jak też i zabytków sakralnych z Pomorza, Warmii i Mazur oraz Śląska zostało uratowane przed utratą. Liczne obiekty przeniesiono w latach 1945-1947 do Muzeum Narodowego w Warszawie, a w 1953 roku decyzją Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków przekazano je na własność tego muzeum. Oddając należny szacunek tym wszystkim, którzy swoim zaangażowaniem i pracą przyczynili się do ochrony dóbr kultury, zarówno w okresie wojny, jak też w okresie powojennej odbudowy kraju ze zniszczeń, nie można z perspektywy przeszło półwiecza od zakończenia wojny, sprawy właściwej polityki gromadzenia i przechowywania oraz opracowywania i udostępniania muzealiów uznać za ostatecznie załatwioną.

Restytucja muzealiów, tak jak określono ją w projekcie nowelizacji do ustawy z dnia 21.11.1996 r. o muzeach ma charakter stałej instytucji w ramach muzealnictwa. Nie wymusza jednorazowej, masowej akcji lecz zakłada rozłożoną w czasie dyslokację muzealiów, mając na uwadze przede wszystkim ich właściwe zabezpieczenie umożliwiające eksponowanie w celu udostępnienia szerokiej publiczności. Należy zwrócić uwagę, że projekt nie przewiduje zmian własnościowych w odniesieniu do nuzealiów będących przedmiotem restytucji. W każdym przypadku są one wpisane do inwentarza muzealiów, a decyzje wskazujące właściwy inwentarz dla restytuowanego muzealium podejmuje minister właściwy do spraw kultury i dziedzictwa narodowego.

Uprawnieni wnioskodawcy (art. 31b ust. 2) zobowiązywani są do zapewnienia odpowiednich warunków i zabezpieczeń, określonych w przepisach dotyczących ochrony dóbr kultury, przed przeniesieniem muzealium w ramach restytucji (art. 31c ust. 1 pkt 5). Te warunki i stan zabezpieczenia poddawany jest kontroli zarówno przed podjęciem decyzji o restytucji (art. 31d ust. 2 pkt 2) jak i po przeniesieniu muzealium. Minister właściwy do spraw kultury i dziedzictwa narodowego może cofnąć decyzję o restytucji muzealium jeżeli wymagane warunki uległy pogorszeniu albo stosowane zabezpieczenia nie są wystarczające (art. 31c).

Przez pierwsze powojenne dziesięciolecia trudno było mówić o rewindykacji dzieł sztuki, gdyż nie zawsze były spełnione warunki dokąd można by je przenosić. To dopiero dzisiaj zarówno wiele budynków muzeów w Polsce, jak i obiektów sakralnych spełnia ustawowe wymogi posiadania i bezpieczeństwa zbiorów. Za przykład może posłużyć Muzeum Narodowe i Bazylika Mariacka w Gdańsku. Tutaj właśnie, na przełomie lat 70-tych i 80-tych dokonano, po raz pierwszy po wojnie, jak na owe czasy bezprecedensowego aktu przeniesienia kilkunastu obiektów sztuki sakralnej, w tym i gotyckich ołtarzy, z muzeum do kościoła, z którego pochodziły. Proces wówczas rozpoczęty trwa, nie bez trudności, w wielu regionach kraju, do dzisiaj. Doświadczenia te potwierdzają słuszność tezy, że nadszedł już najwyższy czas - by na wnioski: organów jednostek samorządu terytorialnego, dyrektorów muzeów oraz osób prawnych kościołów podjąć próbę uporządkowania krajobrazu polskiego muzealnictwa, czemu ma służyć przedkładany projekt nowelizacji ustawy o muzeach w zakresie restytucji muzealiów.