Warszawa, dnia 19 grudnia 1997 r.

Art. 1.

1) w art. 8 w ust. 2a wyrazy "na podstawie porozumienia zawartego w dniu 26 lipca 1944 r. między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o stosunkach między radzieckim wodzem naczelnym a polską administracją po wkroczeniu wojsk radzieckich" skreśla się;

Przedstawiony projekt ustawy został przygotowany przez senatora III Kadencji Leszka Lackorzyńskiego. W wyniku tej inicjatywy ustawodawczej w dniu 14 listopada 1996 r. Senat RP III Kadencji pojął uchwałę w sprawie wniesienia do Sejmu projektu ustawy o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Sejm II Kadencji zakończył prace nie podejmując rozpatrzenia inicjatywy ustawodawczej Senatu, co powoduje konieczność wznowienia procesu legislacyjnego w tej sprawie.

Nowelizowana ustawa (w brzmieniu ustalonym poprawką z dnia 20 lutego 1993 r. Dz. U. Nr 36, poz. 159 z 1993 r.) w art. 8 ust. 2a przyznała, osobom mieszkającym obecnie lub w chwili śmierci w Polsce, prawo żądania odszkodowania i zadośćuczynienia za represje ze strony radzieckich organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organów pozasądowych działających na podstawie porozumienia zawartego w dniu 26 lipca 1944 r. między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o stosunkach między radzieckim wodzem naczelnym a polską administracją po wkroczeniu wojsk radzieckich na terytorium Polski, jeżeli represje spowodowane były działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Jednocześnie tą nowelą ustalono ostateczny termin zgłaszania powyższych żądań do dnia 21 maja 1994 r. Ustawa ta nie zdefiniowała jednak, co należy rozumieć pod pojęciem "terytorium Polski". Spowodowało to niejednolitą praktykę orzecznictwa sądów powszechnych, które wielokrotnie odmawiały przyznania odszkodowania i zadośćuczynienia tym polskim patriotom, którzy działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego prowadzili na wschód od tzw. linii Curzona (np. w województwach wileńskim, lwowskim czy stanisławowskim). Taka praktyka sądowa godziła w poczucie sprawiedliwości, wywołując zrozumiałe rozgoryczenie polskich patriotów skupionych w organizacjach kombatanckich. Skłoniło to Rzecznika Praw Obywatelskich do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o dokonanie powszechnie obowiązującej wykładni przedmiotowego art.8 ust.2a.

Trybunał Konstytucyjny, po rozpoznaniu wniosku RPO, uchwałą z dnia 30 kwietnia 1996 r. sygn. akt W18/95 w sprawie powszechnie obowiązującej wykładni art.8 ust.2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego u s t a l i ł, że przepis ten odnosi się – przy uwzględnieniu określonych w tym przepisie przesłanek szczegółowych – do "ziem polskich" wchodzących w skład terytorium Państwa Polskiego w dniu 1 stycznia 1944 r. (art. 1 powołanej ustawy), a więc także do tej części terytorium Państwa Polskiego, która znajdowała się na wschód od tzw. linii Curzona, stosownie do granicy ustalonej w Traktacie Ryskim z 1921 r. (Dz. U. z 1921 r. Nr 49, poz.299). Powyższa wykładnia Trybunału Konstytucyjnego, dokonana w dwa lata po upływie ustawowego terminu zgłaszania żądań o odszkodowanie i zadośćuczynienie stała się de facto wykładnią martwą. Nie uchyla ona bowiem zapadłych już rozstrzygnięć sądowych z nią sprzecznych. Nadto błędna praktyka sądowa mogła powodować, że część osób uprawnionych zrezygnowała z dochodzenia na drodze sądowej należnych im praw, a termin ich dochodzenia wygasł już z dniem 21 maja 1994 r. Konieczne więc stało się znowelizowanie przedmiotowej ustawy w zakresie przywrócenia terminu do zgłaszania żądań o odszkodowanie i zadośćuczynienie.

Okoliczność tę podniósł w swoim wniosku PRO, a Trybunał Konstytucyjny pogląd ten w całości podzielił. Zdaniem wnioskodawców, wydłużenie terminu zgłaszania żądań odszkodowania i zadośćuczynienia aż do dnia 31 grudnia 2000 r. uzasadnione jest zarówno potrzebą stworzenia sądom prawnych warunków do konwalidacji zapadłych już rozstrzygnięć sądowych, umożliwienie osobom zamieszkałym w Polsce zgłoszenia stosownych żądań opartych na powszechnej wykładni Trybunału Konstytucyjnego oraz nade wszystko zachowanie prawnych możliwości do dochodzenia roszczeń tym patriotom polskim rozsianym na Wschodzie, którzy w najbliższych latach powrócą do kraju. Godzi się bowiem przypomnieć, że wielu z nich po odbyciu represyjnych kar było przymusowo osiedlanych w Kazachstanie oraz innych odległych rejonach d. ZSRR. Ich powrót do Ojczyzny z różnych przyczyn, w tym głównie z braku rozwiązań prawnomiędzynarodowych, jest w dalszym ciągu niemożliwy lub b. trudny do przeprowadzenia, a prawo zgłoszenia żądania przysługuje tylko osobom zamieszkałym w Polsce.

Ocena skutków, jakie dla budżetu Państwa pociągnie za sobą dokonana nowelizacja, będzie możliwa po uzyskaniu od Ministerstwa Sprawiedliwości danych na temat spraw rozpoznanych i oddalonych przez sądy w następstwie braku powszechnie obowiązującej wykładni art.8 ust.2a przedmiotowej ustawy. Ze względu na znaczny upływ czasu od tamtego okresu represji wstępnie można założyć, że skutki te nie będą uciążliwe.