Powszechność korupcji, jej trwałość oraz degradujący wpływ na funkcjonowanie struktur państwowych i na stosunki międzyludzkie tym bardziej powinny skłaniać do poszukiwania - w wymiarze globalnym - środków zaradczych przeciwko temu zjawisku. Tylko bowiem skoordynowane działania w skali międzynarodowej, z udziałem parlamentów i rządów, będą mogły spowodować - w efekcie ich współdziałania - wyeliminowanie sprzyjających korupcji czynników. Oraz ograniczenie jej rozmiarów. Wymiana na szczeblu międzyparlamentarnym niezbędnych informacji o sposobach przeciwdziałania korupcji może stanowić dobry początek dla takiej inicjatywy.

Jak wiadomo, znaczenie nadawane słowu "korupcja" jest w języku potocznym oraz w regulacjach prawnych poszczególnych państw wielce zróżnicowane. Należałoby więc wypracować - na użytek porównań międzynarodowych - w miarę jednolite rozumienie pojęcia "korupcja". Po wtóre należy odróżnić dozwolone prawem środki, w tym lobbing, a więc wywieranie wpływu przez określone grupy społeczne, instytucje czy osoby, na decyzje polityczne, stanowienie prawa, obsadę stanowisk czy rozstrzyganie sporów od sytuacji kiedy ma miejsce bierna lub czynna sprzedajność funkcjonariuszy publicznych, a więc kiedy wykorzystują zajmowane stanowiska i zasoby publiczne dla uzyskania osobistych celów. Po dokonaniu takich rozróżnień można by przyjąć, że z korupcją mamy do czynienia wówczas, gdy urzędy publiczne są wykorzystywane dla osiągnięcia prywatnych korzyści. Ktoś, kto wykorzystuje stanowisko publiczne dla zdobycia środków finansowych na potrzeby osobiste lub własnej partii, tym samym dopuszcza się korupcji. W tak rozumianej korupcji mieści się czynne i bierne przekupstwo funkcjonariusza państwowego, łapownictwo, nepotyzm, protekcjonizm oraz różne formy nieuczciwego pośrednictwa w nielegalnym pozyskiwaniu zasobów publicznych.

Wielopostaciowość korupcji sprawia, że jej problematyka sytuuje się na pograniczu zagadnień prawnych, społecznych, gospodarczych i politycznych. Jednakże kwestie prawne wysuwają się na plan pierwszy w każdej strategii przeciwdziałania korupcji. Dlatego jest ze wszech miar pożądane i pożyteczne porównanie rozwiązań prawnych odnoszących się do korupcji w różnych państwach. Poznanie ograniczeń prawnych, jakie w innych krajach są nałożone na zachowania się osób piastujących stanowiska publiczne, umożliwi wnikliwsze spojrzenie na wewnątrzkrajowe rozstrzygnięcia w tej materii. Korzyści, jakie wynikają z takich porównań, nie sposób przecenić. Mniejszy jest bowiem koszt zaadaptowania rozwiązań, które gdzie indziej się sprawdziły, niż poszukiwanie zupełnie nowych.

Polskie doświadczenia w przeciwdziałaniu korupcji tym bardziej zasługują na uwagę, że proces przemian ustrojowych przebiega u nas bez większych zakłóceń. Czynniki, które w poprzednim ustroju stymulowały korupcję, takie jak stały brak równowagi rynkowej i podporządkowanie gospodarki polityce, straciły na znaczeniu, pojawiły się natomiast nowe uwarunkowania i formy korupcji związane z kształtowaniem się wolnego rynku, wielopartyjnym systemem politycznym, prywatyzacją, reprywatyzacją i ogólnie z odzyskiwaniem przez społeczeństwo wolności i podmiotowości.

W ciągu dwóch pierwszych lat transformacji ustrojowej brak było w Polsce przepisów prawnych regulujących rzetelność obrotu gospodarczego, a system bankowy wraz z organami kontroli finansowo-administracyjnej nie były przystosowane do funkcjonowania w sytuacji wolnego rynku i swobodnej konkurencji. Dogodną okazją do powstawania różnorakich układów korupcyjnych była zwłaszcza możliwość pełnienia przez wysokich urzędników państwowych kierowniczych funkcji w spółkach prywatnych. Ponadto luki w wielu regulacjach prawnych, które pochodziły z minionego systemu ustrojowego, stwarzały okazję do podejmowania działań korupcyjnych.

Poczynając od 1991 roku uczyniono w Polsce bardzo dużo, aby zahamować rozprzestrzenianie się korupcji. Nie sposób tutaj wymienić wszystkich innowacji prawnych i administracyjnych. Wspomnę jedynie, że poza znowelizowaniem wielu ustaw i zaostrzeniem odpowiedzialności karnej za przestępstwo korupcji utworzony został Urząd Kontroli Skarbowej, a także powołane zostały specjalne grupy operacyjno-rozpoznawcze zajmujące się przestępstwami gospodarczymi dokonywanymi grupowo oraz korupcją urzędników państwowych. Do procesu karnego zostały wprowadzone instytucje świadka incognito i świadka koronnego, a ponadto zostały uchwalone ustawy o zamówieniach publicznych, o ochronie obrotu i ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora.

Powszechnie jednak wiadomo, że ustawy wymierzone w korupcję są często naruszane i omijane. Przyczyną tego stanu rzeczy jest nie tylko słabość kontroli prawnej i niesprawna egzekucja decyzji sądowych, lecz także swoista mentalność sprzyjająca zawiązywaniu i usprawiedliwianiu korupcyjnych porozumień. Jeśli znaczna część obywateli nie traktuje jako zachowania nagannego korzystania z protekcji kogoś dobrze ustosunkowanego lub wysoko postawionego w hierarchii urzędniczej, jeśli za przekupstwo nie uchodzi wręczanie urzędnikom, lekarzom czy nauczycielom większych lub mniejszych prezentów, to oznacza to, że istnieje społecznie sprzyjający klimat dla korupcji. Niestety, klimat ten istnieje w Polsce i w innych krajach.

Znowu więc muszę powrócić do sprawy wymiany doświadczeń na szczeblu międzyparlamentarnym i międzyrządowym. Wymiana taka powinna obejmować zarówno zgromadzoną wiedzę o źródłach korupcji, jak również o podejmowanych działaniach zapobiegawczych oraz o ich skuteczności. Wiedza taka ma szczególne znaczenie w krajach doświadczających głębokich przemian ustrojowych. W okresie bowiem stopniowego utrwalania się struktur ustrojowych wybór niewłaściwych rozwiązań instytucjonalnych i prawnych oraz błędnej strategii rozwoju może negatywnie zaciążyć na przyszłości wielu pokoleń.

Budowanie demokracji i wielopartyjnego systemu politycznego bez jednoczesnego tworzenia mechanizmów umożliwiających egzekwowanie odpowiedzialności rządzących przed rządzonymi, może spowodować, że struktury państwowe przestaną działać na rzecz dobra publicznego. Podporządkowanie interesów państwa wąskim interesom partyjnym i grupowym, przenikanie świata biznesu do administracji rządowej i sfery polityki, wcześniej czy później prowadzi do oligarchizacji państwa i tym samym do jego kryzysu.

Warunkiem powodzenia w działaniach antykorupcyjnych jest nie tylko dobre prawo oraz sprawna policja i efektywnie działające organy wymiaru sprawiedliwości, lecz także - a może przede wszystkim - sprawny aparat państwowy i wysoka kultura polityczna elity władzy. Ta oczywista, jak sądzę, prawda sugeruje podjęcie dyskusji nad kwestią ustalenia właściwej i czytelnej granicy między sferą publiczną i sferą prywatną w uprawianiu polityki. Jeśli taką linię demarkacyjną uda się wyznaczyć choćby w przybliżeniu, wówczas wyraźniej będzie można rozgraniczyć żywotne interesy państwa i jego obywateli od interesów osobistych, partyjnych i grupowych. Nie będzie też możliwe tworzenie instytucji i organizacji, których głównym celem jest dokonywanie transferu środków publicznych na rzecz osób prywatnych.

Innym zadaniem, nad którym warto wspólnie się zastanowić, jest żywotność w dobie obecnej idei służby publicznej. Jak ta idea powinna być współcześnie urzeczywistniana? W jaki sposób wyborcy i opinia publiczna powinni rozliczać polityków z podejmowanych przez nich decyzji i uzyskiwanych dochodów? Jak zapewnić sprawność mechanizmów demokratycznej reprezentacji i kontroli? To tylko kilka pytań, na które warto poszukiwać odpowiedzi. Jeśli uda się je znaleźć, wówczas łatwiej będzie formułować dyrektywy prawodawcze i wytyczne dla decyzji parlamentarnych i rządowych mające na celu przeciwdziałanie korupcji.

W ograniczaniu inwazji interesów prywatnych do sfery publicznej niebagatelną rolę mogą odegrać klarowne, przejrzyste procedury administracyjne. Tworzenie się korupcjogennych powiązań i układów o zasięgu nie tylko ogólnokrajowym, lecz także międzynarodowym ułatwia polityka protekcjonizmu, rozbudowany system koncesji, zezwoleń, ulg, licencji i istnienie rozmaitych funduszy celowych. Kiedy administracja państwowa jest poddawana ustawicznej penetracji przez układy partyjne, wtedy w jej działaniach bierze górę polityczna dyspozycyjność kosztem organizacyjnej sprawności. Taka sytuacja jest niejako naturalnym podłożem, na którym rozwijają się różnorodne korupcyjne układy. Aby takim zjawiskom zapobiegać i przeciwdziałać, rozwiązania ustrojowe i realizowana polityka państwa powinna powodować oddzielenie wpływów politycznych od źródeł pozyskiwania prywatnych korzyści.

Postulat głoszący ochronę państwowej administracji, sądownictwa, prokuratury, policji i instytucji samorządowych przed ingerencją biznesu i wpływem partykularnych interesów partyjnych jest niewątpliwie słuszny. Ale w młodych demokracjach, które dopiero uczą się pluralizmu politycznego i rynkowej gospodarki realizacja tego postulatu jest z wielu powodów utrudniona. Dlatego raz jeszcze chciałabym mocno podkreślić, że wspólna dyskusja, wymiana doświadczeń i propozycji, jak skutecznie przeciwdziałać korupcji są w obecnym czasie bardzo potrzebne. Nasze spotkanie spełni swe zadanie, jeśli przyczyni się do nakreślenia trafnej diagnozy o przyczynach, przejawach i skutkach korupcji oraz jeśli w przyszłości zaowocuje projektami odpowiednich działań praktycznych obezwładniających korupcję. Nie wątpię, że tak się stanie.